Tiếp biến văn hóa Việt - Hoa qua tín ngưỡng ngũ hành nương nương ở Nam Bộ

22 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
TIẾP BIẾN VĂN HÓA VIỆT - HOA QUA TÍN NGƯỠNG 
NGŨ HÀNH NƯƠNG NƯƠNG Ở NAM BỘ
 Lê Công Lý*
1. Đề dẫn
Cùng với nền văn hóa trọng nữ bản địa Đông Nam Á, tín ngưỡng nữ thần vốn 
rất phổ biến ở Việt Nam trước thời Bắc thuộc. Sau 1000 năm Bắc thuộc và cũng 
gần 1000 năm phong kiến với chủ trương trọng nam khinh nữ, tinh thần trọng nữ 
bản địa Việt Nam buộc phải thiên di vào Nam theo bước chân của các đoàn quân 
phục quốc bại trận, các thế lực phong kiến thất thế, các cuộc chinh phạt mở mang 
bờ cõi, các đợt lưu dân tỵ nạn chiến tranh và nhân mãn, quan lại bị biếm cách, tù 
phạm đào thoát hay phạm nhân bị lưu đày biệt xứ, v.v
Phần lớn thành phần của các cuộc thiên di Nam tiến nói trên là những người 
yếu thế, ít chịu ảnh hưởng của Nho giáo, nên khá gần gũi với truyền thống văn hóa 
bản địa mà trung tâm là tinh thần trọng nữ và tín ngưỡng nữ thần, đúng như nhận 
định của Trịnh Hoài Đức về dân Nam Kỳ lục tỉnh trong Gia Định thành thông chí: 
“Họ sùng đạo Phật, tin việc đồng bóng, kính trọng nữ thần, như: bà Chúa Ngọc, 
bà Chúa Động (tục gọi phụ nữ sang trọng bằng bà), bà Hỏa Tinh, bà Thủy Long, 
cô Hồng, cô Hạnh v.v...”.(1) Thành ra, số phận lịch sử của các đoàn Nam tiến đó 
được an bày thật thú vị: Đi đến vùng đất lạ thực chất lại chính là trở về cội nguồn 
văn hóa bản địa.
Đặc biệt, càng đi về phía nam thì tính chất hội tụ văn hóa càng cao. Do đó, 
tín ngưỡng nữ thần của người Việt ở Nam Bộ cũng có nhiều nét khác biệt so với 
ở miền Bắc và Trung. Đồng thời, ngay ở địa bàn Nam Bộ thì “mật độ” của tín 
ngưỡng nữ thần cũng thay đổi theo không gian và thời gian. 
Có thể thấy rõ những điều đó qua tín ngưỡng Ngũ Hành nương nương (五行
娘娘) ở Nam Bộ. 
Tín ngưỡng Ngũ Hành nương nương là dạng tín ngưỡng thờ 5 vị nữ thần là: 
Kim Đức thánh phi (áo trắng), Mộc Đức thánh phi (áo xanh), Thủy Đức thánh phi 
(áo đen), Hỏa Đức thánh phi (áo đỏ), Thổ Đức thánh phi (áo vàng). Tuy thờ 5 vị 
như thế nhưng dân gian vẫn quan niệm như là một Bà, nên gọi là “Bà Ngũ Hành” 
(không ai gọi “Năm Bà Ngũ Hành” cả).
* Phân viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam tại TP HCM.
23Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
Tín ngưỡng này có nguồn gốc từ triết lý Ngũ Hành ở Trung Quốc thời xa xưa, 
là dạng thức trừu tượng hóa 5 đặc tính của vũ trụ là: Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ. 
Tuy nhiên, khi truyền sang Việt Nam thì tín ngưỡng này được cải biến theo tinh 
thần trọng nữ của Việt Nam: Nếu như bộ Năm các thần ở Trung Quốc luôn là nam 
thần (Ngũ phương ngũ thổ long thần, Ngũ nhạc sơn thần, thần Ngũ tự, v.v.) thì ở 
Việt Nam bộ Năm này lại là năm Bà.
Do đó, trong bài viết này, từ đây trở đi, khi nói đến tín ngưỡng Ngũ Hành là 
nói đến tín ngưỡng thờ Ngũ Hành nương nương (5 vị nữ thần), tức Mẹ Ngũ Hành 
chứ không phải 5 vị nam thần theo tín ngưỡng Trung Quốc.
2. Tín ngưỡng Ngũ Hành nương nương ở Nam Bộ
Tín ngưỡng Ngũ Hành nương nương có thể xem như là một trong những nét 
đặc trưng của văn hóa dân gian Nam Bộ. 
Thật vậy, ở miền Bắc xưa nay hầu như không thấy ai nhắc tới tín ngưỡng Ngũ 
Hành. Đến miền Trung, tín ngưỡng Ngũ Hành bắt đầu xuất hiện nhưng còn khá mờ 
nhạt, được xếp sau các vị nữ thần khác như: Thiên Y A Na, chúa Tiên, chúa Ngọc, v.v...
Trong các sách khảo về tín ngưỡng miền Trung như Tục thờ thần ở Huế,(2) 
Tín ngưỡng dân gian Huế,(3) Văn hóa dân gian của cư dân ven biển Quảng Ngãi,(4) 
tín ngưỡng Ngũ Hành chỉ được nhắc đến có vài dòng. Riêng ở Quảng Nam, do có 
đông đảo người Hoa sinh sống (chủ yếu ở Hội An) nên tín ngưỡng Ngũ Hành có 
mạnh hơn chút ít, được đề cập đến trong cuốn Tín ngưỡng thờ nữ thần xứ Quảng(5) 
ba trang. 
Trong bài viết “Tín ngưỡng thờ Mẫu và chư vị ở Thừa Thiên Huế” của Trần 
Đại Vinh chỉ thấy Ngũ Hành tiên nương được nhắc đến ở điện Hòn Chén, được 
phối tự bên trái của 3 vị nữ thần là Thiên Y A Na, Thủy Long thánh phi và Sơn 
Trung tiên phi.(6)
Trên địa bàn Thừa Thiên Huế, các vị Hỏa Đức tôn thần, Thổ Đức tôn thần, 
Mộc Đức tôn thần và Thủy Đức tôn thần được vua ban sắc phong tặng và gia tặng 
cho phép thờ tự khá sớm với hàng chục đạo sắc. Chẳng hạn: sắc vua Minh Mạng 
gia tặng cho Hỏa Đức tôn thần mỹ tự Ôn hậu Quang ứng Trung đẳng thần, cho 
phép thờ tự tại làng Uất Mậu, huyện Quảng Điền.(7) Tuy nhiên, hầu hết các đạo sắc 
này đều phong tặng/ gia tặng cho từng vị thần riêng biệt chứ không phải một nhóm 
thần Ngũ Hành. Cá biệt, có 3 sắc gia phong cho Ngũ Hành tôn thần(8) (không phải 
Ngũ Hành nương nương) nhưng các mỹ tự cho biết đây là thiên thần chứ không 
phải nữ thần. 
Mãi đến ngày 25 tháng 7 năm Khải Định thứ 9 (1924), trên địa bàn Thừa Thiên 
Huế lần đầu tiên mới xuất hiện sắc phong cho Ngũ Hành tiên nương (nữ thần) được 
24 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
phép thờ tự tại làng Khuông Phò, huyện Quảng Điền, phủ Thừa Thiên với mỹ tự 
Tán hóa Mặc vận Thuận thành Hòa tự(9) Tư nguyên Trang huy Dực bảo Trung 
hưng Ngũ Hành tiên nương Thượng đẳng thần.(10) Đây là sắc phong đầu tiên xác 
định Ngũ Hành [tiên nương] này là nữ thần: Thay mỹ tự Túy mục (Thiên thần) vào 
năm Tự Đức thứ 3 (1850) thành mỹ tự Trang huy (nữ thần). Điều này chứng tỏ, mãi 
cho tới trước năm 1924 tín ngưỡng Ngũ Hành tiên nương/ nương nương ở Thừa 
Thiên Huế vẫn không phổ biến.
Trái lại, ở Nam Bộ, tín ngưỡng Ngũ Hành nương nương rất phổ biến. Vị thần 
này được thờ tại các miễu/ miếu(11) Ngũ Hành. Sau đây là số liệu thống kê số lượng 
miễu thờ Bà Ngũ Hành trong sự so sánh với miễu thờ Bà Chúa Xứ ở một số địa 
phương tiêu biểu:
Thành phố Hồ Chí Minh
Theo thống kê của Báo cáo khoa học Tổng điều tra văn hóa phi vật thể ở TP 
HCM (2007- 2010)(12) thì:
- Các quận nội thành (Từ quận 1 đến quận 12 và các quận Bình Tân, Bình 
Thạnh, Gò Vấp, Phú Nhuận, Tân Bình, Tân Phú, Thủ Đức) có 200 miễu thờ Bà 
Ngũ Hành, 16 miễu thờ Bà Chúa Xứ. Tỷ lệ Bà Ngũ Hành/ Bà Chúa Xứ là 12,5/1.
- Các huyện ngoại thành (Bình Chánh, Cần Giờ, Củ Chi, Hóc Môn, Nhà Bè) 
có 48 miễu thờ Bà Ngũ Hành, 29 miễu thờ Bà Chúa Xứ.(13) Tỷ lệ Bà Ngũ Hành/ Bà 
Chúa Xứ là 1,65/1.
Tính chung theo báo cáo này thì toàn địa bàn TP HCM có 248 miễu thờ Bà 
Ngũ Hành, 45 miễu thờ Bà Chúa Xứ. Tỷ lệ Bà Ngũ Hành/ Bà Chúa Xứ là 5,5/1.
Tuy nhiên, theo cuốn Tín ngưỡng dân gian ở TP HCM (2008)(14) thì, nếu tính 
cả các miễu có phối tự Bà Ngũ Hành thì con số miễu có thờ Bà Ngũ Hành lên tới 
288 ngôi, trong khi chỉ có 30 ngôi miễu có thờ Bà Chúa Xứ (kể cả chính tự và phối 
tự).(15) Tỷ lệ Bà Ngũ Hành/ Bà Chúa Xứ là 9,6/1.
Long An
Theo số liệu thống kê 2005 - 2006 thì toàn tỉnh Long An có 259 miễu thờ Bà 
Ngũ Hành, 46 miễu thờ Bà Chúa Xứ.(16) Tỷ lệ Bà Ngũ Hành/ Bà Chúa Xứ là 5,6/1.
Bình Dương
Theo cuốn Sơ khảo về tín ngưỡng và lễ hội dân gian truyền thống tỉnh Bình 
Dương(17) thì toàn tỉnh có 57 miễu thờ Bà Ngũ Hành (chưa kể các ngôi miễu nằm 
trong khuôn viên đình), 47 miễu Bà Chúa Xứ. Đến 2014, con số thống kê rõ ràng 
hơn: Toàn tỉnh có 137 miễu riêng thờ Ngũ Hành và 6 miễu phối thờ Ngũ Hành,(18) tổng 
cộng 143 ngôi miễu có thờ Bà Ngũ Hành. Tỷ lệ Bà Ngũ Hành/ Bà Chúa Xứ là 3/1.
25Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
Tiền Giang
Toàn tỉnh có 12 miễu thờ Bà Ngũ Hành, 110 miễu thờ Bà Chúa Xứ.(19) Tỷ lệ 
Bà Ngũ Hành/ Bà Chúa Xứ là 0,11/1.
Trong cuốn Địa chí Tiền Giang, tập 2,(20) hai từ “Ngũ Hành” xuất hiện 14 lần 
trong khi hai từ “Chúa Xứ” xuất hiện tới 113 lần. Tỷ lệ Bà Ngũ Hành/ Bà Chúa 
Xứ là 0,12/1.
Bà Rịa - Vũng Tàu
Toàn tỉnh có 11 miễu Bà Ngũ Hành, 3 miễu Bà Chúa Xứ.(21) Tỷ lệ Bà Ngũ 
Hành/ Bà Chúa Xứ là 3,7/1.
Đồng Tháp
Toàn tỉnh có 14 miễu Bà Ngũ Hành, trong đó có 8 miễu ở Sa Đéc; 57 miễu 
Bà Chúa Xứ.(22) Tỷ lệ Bà Ngũ Hành/ Bà Chúa Xứ là 0,25/1.
Cà Mau
Thống kê riêng địa bàn tiêu biểu là huyện Trần Văn Thời,(23) có 39 miễu thờ Bà 
Chúa Xứ, không có miễu Ngũ Hành.(24) Tỷ lệ Bà Ngũ Hành/ Bà Chúa Xứ là 0/39.
Tóm lại, có thể hình dung thực trạng tín ngưỡng Ngũ Hành nương nương 
trong mối tương quan với tín ngưỡng Bà Chúa Xứ ở Nam Bộ hiện nay như sau:
Bảng 1: Thực trạng tín ngưỡng Ngũ Hành trong mối tương quan với tín 
ngưỡng Bà Chúa Xứ tại một số địa phương ở Nam Bộ
Tỉnh, thành phố Số miễuBà Ngũ Hành
Số miễu
Bà Chúa Xứ
Tỷ lệ
Bà Ngũ Hành/ Bà Chúa Xứ
TP HCM 288 30 9,6/1
Long An 259 46 5,6/1
Bình Dương 143 47 3/1
Tiền Giang 12 110 0,11/1
Bà Rịa - Vũng Tàu 11 3 3,7/1
Đồng Tháp 14 57 0,25/1
Huyện Trần Văn Thời 
[TVT], Cà Mau 0 39 0/39
Số liệu trên cho thấy mật độ phân bố các miễu/ miếu Ngũ Hành ở Nam Bộ 
không đồng đều: TP HCM, Long An, Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu – theo 
thứ tự giảm dần – có số lượng miễu Ngũ Hành rất nhiều và gấp rất nhiều lần so với 
số miễu Bà Chúa Xứ. Ngược lại, Tiền Giang, Đồng Tháp và Cà Mau (huyện Trần 
Văn Thời) có số lượng miễu Bà Ngũ Hành rất ít trong khi số miễu Bà Chúa Xứ rất 
nhiều và gấp nhiều lần số miễu Ngũ Hành.
26 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
3. Tiếp biến văn hóa Việt - Hoa qua tín ngưỡng Ngũ Hành nương nương 
ở Nam Bộ
So với tín ngưỡng Bà Chúa Xứ, tín ngưỡng Ngũ Hành của người Việt ở Nam 
Bộ ra đời muộn màng hơn. Thật vậy, cuốn địa chí đầu tiên về vùng đất Nam Bộ là 
Gia Định thành thông chí (1820?) không hề nhắc đến Bà Ngũ Hành trong khi có 
nhắc đến các vị nữ thần khác: Núi Thần Mẫu thuộc trấn Biên Hòa, nằm sát bờ biển, 
trong động có miếu linh thờ thần nữ,(25) miếu Hỏa Tinh nằm bên cạnh chợ Điều 
Khiển (trấn Phiên An).(26)
Sách Đại Nam nhất thống chí (1865-1882) cũng có ghi nhận về các vị nữ 
thần ở Nam Bộ như: Thiên Hậu (Chợ Lớn, tỉnh Gia Định), Bà Hỏa (thôn Phước 
Thành, huyện Long Thành, tỉnh Biên Hòa) và hàng loạt tấm gương tiết phụ, liệt nữ 
được vua ban khen và cho phép thờ phụng ở Nam Bộ.(27) Thế nhưng, trong sách này 
cũng chưa thấy nhắc tới Ngũ Hành nương nương. Điều này chứng tỏ đương thời 
(thế kỷ XIX) ở Nam Bộ tín ngưỡng Ngũ Hành nương nương chưa xuất hiện hoặc 
đã xuất hiện nhưng chưa phổ biến.
Khảo sát địa bạ thời Minh Mạng (1836) thấy hầu hết các thôn đều được xác 
định tọa lạc tại một “xứ” cụ thể. Thí dụ: thôn Long Thuận ở xứ Đồng Môn, huyện 
Long Thành, phủ Phước Long, tỉnh Biên Hòa. 
Theo quy chế nhà Nguyễn, khi lưu dân vào Nam khai hoang lập ấp thì cất 
một nhà vuông làm trụ sở hành chính của ấp và một ngôi miễu thờ Bà Chúa Xứ. 
Vị nữ thần này được quan niệm như vị tiền chủ của vùng đất, có chức năng phù 
hộ nhân dân trong ấp. Khi ấp phát triển thành thôn/ làng thì vị này có phạm vi ảnh 
hưởng trong cả cộng đồng thôn/ làng ấy. 
Bà Chúa Xứ thuộc tín ngưỡng của người Việt ở Nam Bộ, là sản phẩm được 
tiếp biến từ Bà Mẹ Xứ Sở (Néang Khmau/ Bà Đen; Néang Misar/ Bà Trắng) của 
người Khmer:
Mẹ Xứ Sở (Khmer) + Tín ngưỡng Mẫu (Việt) → Bà Chúa Xứ/ Bà Đen
Đến khi lưu dân người Hoa sang Việt Nam thì họ mang theo tín ngưỡng Ngũ 
phương thần dưới dạng nam thần và được văn hóa Việt tiếp biến thành Ông Địa, 
có công năng hẹp hơn (chỉ trong phạm vi một ngôi nhà). Ông Địa vừa mang nam 
tính của thần Ngũ phương(28) đã được hợp nhất từ Trung Quốc nhưng lại vừa mang 
yếu tố Mẫu của văn hóa Việt nên trở thành lưỡng tính: Tuy gọi là ông nhưng hình 
tướng giống như người mẹ có bầu sắp sinh và tâm tính được dân gian quan niệm 
cũng y hệt như phụ nữ:(29)
Thần Ngũ phương (Hoa) + Tín ngưỡng Mẫu (Việt) → Ông Địa
27Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
 Nhưng khi tín ngưỡng thần Ngũ phương khế hợp với tín ngưỡng Bà Chúa 
Xứ sẽ cho ra một dạng tín ngưỡng khác vừa gắn với 5 phương đất đai lại vừa có 
chức năng cai quản một vùng đất: Ngũ Hành nương nương.
Thần Ngũ phương (Hoa) + Bà Chúa Xứ (Việt) → Ngũ Hành nương nương
Khảo sát địa bàn TP HCM thấy có đến 34 ngôi miễu Ngũ Hành nương nương 
nhưng lại mang tên của thôn(30) (ban đầu thôn ấp chỉ có miễu Bà Chúa Xứ nên chỉ 
có miễu Bà Chúa Xứ mang tên thôn). Rải rác ở Nam Bộ có nhiều ngôi miễu thờ 
chung Bà Chúa Xứ và Ngũ Hành nương nương. Có ngôi miễu thờ chung hai vị 
thần này bằng bài vị chữ Nho 主處五行, nghĩa là danh hiệu “Chúa Xứ” đứng trên, 
nhưng bên dưới lại chua thêm hai chữ Quốc ngữ “Ngũ Hành”.(31) Điều này chứng 
tỏ đây vốn là miễu Bà Chúa Xứ phối tự Bà Ngũ Hành, nhưng về sau người ta xem 
trọng Bà Ngũ Hành hơn nên gọi là “miễu Ngũ Hành”. 
Đặc biệt, tại miếu Tân Thành (miếu Ngũ Hành) ở số 1378, Võ Văn Kiệt, P 1, 
Q 6, TP HCM, phía trước có ngôi miễu nhỏ (khoảng 0,5m x 0,5m) đề 3 chữ Ngũ 
Phương Hành. Có lẽ đây là cách nói tổng hợp của Ngũ Phương và Ngũ Hành (xem 
hình 3).
Như vậy, ở Nam Bộ, tín ngưỡng Bà Chúa Xứ có trước rồi sau đó mới xuất 
hiện tín ngưỡng Ngũ Hành nương nương do tiếp biến từ tín ngưỡng thần Ngũ 
phương của người Hoa. Kết quả khảo sát cho thấy tín ngưỡng Ngũ Hành nương 
nương ở Nam Bộ phát triển tỷ lệ thuận theo số lượng người Hoa ở tại địa bàn.
Thật vậy, mặc dù người Hoa đến Nam Bộ khá sớm (từ năm 1679), nhưng số 
lượng không nhiều (đợt di dân năm 1679 chỉ có 3.000 người). Mãi đến năm 1884, 
dân số người Hoa ở Nam Bộ (đương thời gọi là Nam Kỳ lục tỉnh) chỉ có 40.000 
người.(32) Do đó, lúc đầu ảnh hưởng văn hóa Hoa ở Nam Bộ yếu hơn ảnh hưởng của 
văn hóa Khmer, dẫn đến tín ngưỡng Bà Chúa Xứ chiếm ưu thế trên toàn Nam Bộ.
Tuy nhiên, bước sang đầu thế kỷ XX, nhờ có sự thu hút của hoạt động thu 
mua lúa gạo xuất khẩu, số lượng người Hoa ở Nam Bộ tăng vọt lên tới 300.000 
người (năm 1919),(33) trong đó chỉ tính riêng ở Sài Gòn - Chợ Lớn số người Hoa đã 
lên tới hơn 122.000 người.(34)
Do đó, từ đầu thế kỷ XX trở đi, văn hóa Hoa mới thực sự có ảnh hưởng đáng 
kể đến người Việt ở Nam Bộ. Bởi vậy, đây cũng chính là giai đoạn bột phát của tín 
ngưỡng Ngũ Hành nương nương ở Nam Bộ. Đồng thời, do người Hoa ở Sài Gòn - 
Chợ Lớn có mật độ cao nhất nên tín ngưỡng Ngũ Hành nương nương ở vùng này 
cũng có mật độ cao nhất và thấp dần ở các tỉnh xung quanh. Do đó, đạo sắc phong 
đầu tiên của nhà Nguyễn (vua Duy Tân, 1911) dành cho Ngũ Hành nương nương ở 
Nam Bộ cũng thuộc về địa bàn Sài Gòn: miếu Ngũ Hành ở ấp Tân An, hộ Hòa Mỹ 
(nay thuộc Q 1, TP HCM) với mỹ tự Dực bảo Trung hưng Thượng đẳng thần.(35)
28 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
Đặc biệt hơn nữa, làng Thạnh An, tổng An Phú Tân, hạt Bà Rịa (nay là xã 
Thạnh An, huyện Cần Giờ, TP HCM) theo tờ khai thần tích thần sắc vào năm 
1938 thì không có đình làng mà chỉ có miễu thờ Ngũ Hành nương nương thay thế 
cho thần Thành Hoàng và ngôi đình: “Mấy làng không có thờ thần Thành Hoàng 
cũng phải thờ Bà trong năm vị Ngũ Hành. Lập làng không có Thần [Thành 
Hoàng] thì phải thờ Ngũ Hành”.(36) Ngoài ra, cũng phải kể đến trường hợp ngôi 
thờ Ngũ Hành nương nương ở ấp 5, xã Phú Xuân, huyện Nhà Bè, TP HCM lại 
được gọi là đình.(37) Những điều này cho thấy tín ngưỡng Ngũ Hành nương nương 
ở Sài Gòn - TP HCM phổ biến đến mức nào. Có thể thấy rõ điều ấy qua sơ đồ sau:
Mật độ trên phản ảnh mức độ ảnh hưởng của văn hóa Hoa từ đầu thế kỷ XX 
đến nay. Tuy nhiên, như thế không có nghĩa là mức độ ảnh hưởng của văn hóa 
Khmer ở vùng đất Sài Gòn - Chợ Lớn là yếu, mà lý do là vì khi người Hoa ồ ạt đến 
vùng đất này thì văn hóa Khmer đã trở thành dĩ vãng. 
Điều đó thấy rõ ở vùng đất cực nam như Bạc Liêu, Sóc Trăng, Cà Mau, Kiên 
Giang: Người Hoa sinh sống ở vùng này cũng rất đông đảo, nhưng tín ngưỡng Ngũ 
Hành nương nương (ảnh hưởng Hoa) vẫn rất hiếm so với tín ngưỡng Bà Chúa Xứ 
(ảnh hưởng Khmer). Lý do: Đây là địa bàn người Khme ... mang một thân phận khác, hoàn toàn nằm 
trong vòng quản lý của các ông trong Ban Hội hương, được cúng lệ thuộc theo lịch 
cúng tế thần Thành Hoàng làng.
Mỗi khi cúng Kỳ yên đình ngày xưa thường có tổ chức lễ Xây chầu - Đại bội. 
Trong lễ Đại bội gồm có các nghi: Nhất trụ, Nhị nghi (Xang nhật nguyệt), Tam tài, 
Tứ tượng, Ngũ hành (Đứng cái), Bát quái (Bát tiên) và Gia quan tấn tước (Ông Địa 
dâng liễn). Nghi Ngũ hành ở đây mang tính pha tạp, nửa theo tín ngưỡng Ngũ thần 
của Trung Quốc, nửa theo tín ngưỡng Ngũ Hành nương nương của người Việt: 
gồm có 1 nam ở giữa (gọi là “đứng cái”) và 4 nữ ở xung quanh, hát chúc phúc chúc 
thọ cho Ban Quý tế và dân làng.
Chỉ có những miễu Ngũ Hành còn lại 
(nằm ngoài khuôn viên đình) thì mới 
giữ được cốt cách dân gian của mình, có 
lịch cúng và ngày vía Bà riêng, thường 
do các bà lớn tuổi trong xóm phụ trách.
Miễu Ngũ Hành có diện tích lớn nhỏ 
khác nhau, từ 0,5m2 đến vài chục m2. 
Tuy nhiên, phổ biến vẫn là các ngôi 
miễu nhỏ khoảng 1m2. Những ngôi miễu 
Ngũ Hành lớn, ngoài bàn thờ chính (Ngũ 
Hành nương nương) ở giữa thường có 
thêm Tả ban, Hữu ban và được phối tự 
nhiều vị khác như: Chúa Xứ, Địa Mẫu 
(Diêu Trì), Bồ tát Quán Thế Âm, Thổ 
thần, chiến sĩ trận vong, thậm chí cả các 
cô hồn, v.v và hàng loạt tranh tượng 
thờ của các vị Phật, thần, thánh khác 
được người ta “gửi”(38) vào đây.(39) Chính vì vậy mà các ngôi miễu vốn nhỏ hẹp nhưng 
thường la liệt các loại tranh tượng và khám thờ các loại. Do các miễu Ngũ Hành sẵn 
Hình 2. Miễu Vạn Ban Ngũ Hành, xã Đông 
Hòa Hiệp, huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang. 
Ảnh: Lê Công Lý.
30 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
mang tính tổng hợp nên người ta mạnh dạn “gửi” các loại tượng thờ vào đây, tạo nên 
tình trạng hỗn tạp, nên thường gọi là miễu “Vạn Ban Ngũ Hành 萬般五行”. 
Ngoài ra, do tín lý Ngũ Hành mang tính triết học hơn là thực dụng nên thực 
tế hiện nay ở nhiều ngôi miễu Ngũ Hành, Ngũ Hành nương nương chỉ còn là bức 
phông nền phía sau để người ta thờ vị thần phía trước, thường được tách ra từ hệ 
thống này để làm vị thần chính tự như Bà Thủy(40) hay Bà Hỏa.(41) Cũng có trường 
hợp Bà Ngũ Hành làm bức phông nền phía sau cho Bà Cố Hỉ phía trước.(42)
Nhưng phổ biến hơn là các miễu Ngũ Hành (có đề tên miễu như vậy) nhưng 
lại vừa thờ Ngũ Hành nương nương vừa thờ Địa Mẫu ở trên hay phía trước.(43) Có 
trường hợp trong miễu Ngũ Hành lại thờ tượng Địa Mẫu to hơn và đứng giữa 5 
tượng Ngũ Hành.(44) Cá biệt có những ngôi miếu Ngũ Hành tuy vẫn còn ba chữ Nho 
“Ngũ Hành Miếu 五行廟” nhưng đã bị Bà Cố Hỉ “soán ngôi”.(45) Thậm chí có miếu 
Ngũ Hành đã bị thay tên thành “miếu Địa Mẫu” và thờ tượng Địa Mẫu to, nhưng 
phía sau lưng Địa Mẫu lại là thần vị Ngũ Hành nương nương và dưới chân Địa 
Mẫu có 5 tượng Ngũ Hành nhỏ.(46)
Như vậy, nếu như ở nhiều ngôi miễu trên địa bàn Nam Bộ, Bà Ngũ Hành 
“soán ngôi” của Bà Chúa Xứ chưa đầy 100 năm, thì đến những năm gần đây lại đến 
lượt Bà Ngũ Hành bị các Bà khác soán ngôi dần mà phổ biến nhất là Bà Địa Mẫu.
5. Thay lời kết
Những hiện tượng nói trên cho thấy tín ngưỡng Ngũ Hành nương nương ở 
Nam Bộ đang trên đà suy thoái do tính chất “hỗn hợp” của nó. Và hiện nay tín 
Hình 3. Tân Thành Miếu (Miếu Ngũ Hành), số 1378, Võ Văn Kiệt, P 1, Q 6, TP HCM. Tuy mang 
tên là miếu Ngũ Hành nhưng phía trước lại thờ tượng Bồ tát Quán Thế Âm lớn và phía trên lại thờ 
Địa Mẫu. Đặc biệt có thêm miễu nhỏ đề 3 chữ “Ngũ Phương Hành” phía trước. Ảnh: Lê Công Lý.
31Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
ngưỡng ngày đang có xu hướng “chuyên môn hóa” thành tín ngưỡng Bà Thủy, Bà 
Hỏa hay Địa Mẫu. 
Điều này cũng góp phần phản ảnh lối tư duy “chuyên môn hóa” của người 
dân Nam Bộ trong khuynh hướng thực dụng của xã hội hiện nay. Trong hệ thống 
Ngũ Hành nương nương, người ta thường kiêng sợ Bà Thủy và Bà Hỏa hơn (2 
trong “tam tai”: gió, lửa, nước) nên hai Bà này thường được tách ra thờ riêng 
để phù hộ người dân tránh thủy tai và hỏa nạn. Đó là lý do vì sao miễu Bà Thủy 
thường xuất hiện ở vùng sông nước còn miễu Bà Hỏa thường ở sát chợ (dân chợ 
sợ nhất là hỏa hoạn).
Có lẽ do đậm chất dân gian pha tạp như đã nói trên nên giới nho học và phong 
kiến nhà Nguyễn tỏ ra không đánh giá cao tín ngưỡng Ngũ Hành nương nương. 
Trong khi các vị nữ thần như Thiên Y A Na, Tam vị Đàn nương được vua Nguyễn 
sắc phong và được thờ chính thức tại miếu Hội Đồng Định Tường và Vĩnh Long 
thì Ngũ Hành nương nương không có được ân huệ này. Dân gian cũng có câu “Bà 
Ngũ Hành dựa” để chỉ những người có tính khí bất thường.
Mặc dù mang tính hỗn tạp và đang trên đà suy thoái như vậy, nhưng theo 
chúng tôi, trong số các nữ thần ở Nam Bộ, Ngũ Hành nương nương mới chính là 
dạng tín ngưỡng dân gian tiêu biểu nhất, vì nó phản ảnh đúng cốt cách của văn hóa 
dân gian vùng đất này: pha tạp, bao dung và nhanh biến đổi.
 L C L 
CHÚ THÍCH
(1) Quyển 4. Phong tục chí - Phong tục toàn thành.
(2) Huỳnh Đình Kết (1998), Nxb Thuận Hóa, Huế.
(3) Trần Đại Vinh (2006), Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
(4) Nguyễn Đăng Vũ (2016), Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội.
(5) Nguyễn Xuân Hương (2011), Nxb Đà Nẵng. 
(6) Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (135). 2017, tr.6.
(7) Phan Thanh Hải - Lê Thị Toán chủ biên (2014), Sắc phong triều Nguyễn trên địa bàn Thừa 
Thiên Huế, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr.49.
(8) Tán hóa Mặc vận Thuận thành Điều tự Thượng đẳng thần, làng Xuân Hòa, huyện Hương 
Trà, ngày 27 tháng 11 năm Thiệu Trị thứ 5 (1845); Tán hóa Mặc vận Thuận thành Điều tự 
Tư nguyên Thượng đẳng thần, làng Xuân Hòa, huyện Hương Trà, ngày 26 tháng 12 năm 
Thiệu Trị thứ 5 (1845); Tán hóa Mặc vận Thuận thành Điều tự Tư nguyên Túy mục Thượng 
đẳng thần, làng Xuân Hòa, huyện Hương Trà, ngày 6 tháng 8 năm Tự Đức thứ 3 (1850).
(9) Sắc gia tặng vào đời vua Thiệu Trị dùng mỹ tự Điều tự.
(10) Phan Thanh Hải - Lê Thị Toán chủ biên, Sđd, tr.434.
(11) “Miễu” và “miếu” ngày nay thường được dùng lẫn lộn nhau (dân gian thường dùng “miễu”, 
nhà nước thường dùng “miếu”). Hai từ này cùng chỉ ngôi nhà (có mái che, vách và cửa) 
32 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
dùng để thờ thần. Tuy nhiên nơi thờ lớn và/ hoặc chính thống thì gọi là “miếu”, nơi thờ nhỏ 
và/ hoặc không chính thống (= dân gian) thì gọi là “miễu”.
(12) Trần Văn Ánh chủ nhiệm, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch TP HCM.
(13) Các số liệu do tác giả bài viết tổng hợp từ Báo cáo đã dẫn.
(14) Võ Thanh Bằng chủ biên, Nxb Đại học quốc gia TP HCM.
(15) Các số liệu do tác giả bài viết tổng hợp từ sách đã dẫn.
(16) Theo Đỗ Văn Đồng (2012), Nông nho kể chuyện, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội, tr.124.
(17) Sở Văn hóa Thông tin Bình Dương (1998), tr.50.
(18) Theo Văn Thị Thùy Trang (2014), “Hiện trạng tín ngưỡng thờ nữ thần ở Bình Dương”, Kỷ 
yếu hội thảo khoa học Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ - bản sắc và giá trị, Trường ĐH 
KHXH&NV TP HCM, Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn Văn hóa Tín ngưỡng Việt Nam và 
Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch An Giang tổ chức, Nxb Đại học quốc gia TP HCM, tr.127. 
(19) Nguyễn Thị Lệ Hằng (2014), “Yếu tố tích hợp trong tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt tại 
miễu Hỏa Đức tinh quân ở Vĩnh Kim, Châu Thành, Tiền Giang”, Kỷ yếu hội thảo khoa học 
Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ - bản sắc và giá trị, sđd, tr.573.
(20) Trần Hoàng Diệu - Nguyễn Quang Ân chủ biên, Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Tiền Giang và Trung 
tâm UNESCO Thông tin Tư liệu Lịch sử và Văn hóa Việt Nam xb.
(21) Theo Trương Ngọc Tường (2004), “Ngôi đình tại Bà Rịa - Vũng Tàu”, trong Bảo tàng Bà Rịa 
- Vũng Tàu, Báo cáo khoa học Di tích và lễ hội truyền thống Bà Rịa - Vũng Tàu. 
(22) Nhiều tác giả (2014), Địa chí tỉnh Đồng Tháp, Nxb Trẻ, TP HCM, tr.669, 672.
(23) Đây là địa bàn tiêu biểu của tỉnh Cà Mau: có đủ ba tộc người Việt, Hoa, Khmer sinh sống; 
địa bàn vừa có rừng, vừa có ruộng, vừa có bờ biển.
(24) Phân viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam tại TP HCM (2013), Kiểm kê di sản văn hóa 
phi vật thể huyện Trần Văn Thời, tỉnh Cà Mau, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Cà Mau.
(25) Quyển 2. Sơn xuyên chí - trấn Biên Hòa.
(26) Quyển 6. Thành trì chí - trấn Phiên An.
(27) Như: tiết phụ Hoàng Thị Nguyệt và Tống Thị Kỷ (huyện Phước Chánh, tỉnh Biên Hòa), Lý 
Thị Uyên và Đỗ Thị Trọng (huyện Bình An, tỉnh Biên Hòa), Hồ Thị Phân (huyện Phước An, 
tỉnh Biên Hòa); liệt nữ Nguyễn Thị Quý, Trương Thị Tình và Nguyễn Thị Bửu (huyện Bình 
Dương, tỉnh Gia Định); liệt nữ Nguyễn Thị Liệu (huyện Kiến Đăng, tỉnh Định Tường); liệt nữ 
Lê Thị Phú và Lê Thị Tánh (huyện Vĩnh Bình, tỉnh Vĩnh Long); liệt nữ Dương Thị Ư (huyện 
Đông Xuyên, tỉnh An Giang), Nguyễn Thị Dung (huyện An Xuyên, tỉnh An Giang); liệt nữ 
Nguyễn Thị Nương (huyện Long Xuyên, tỉnh Hà Tiên). 
(28) Chính vì vậy mà tại các ngai thờ Ông Địa phổ biến ở Nam Bộ luôn có bài vị đề danh hiệu 五
方五土龍神 Ngũ phương ngũ thổ long thần. Đồng thời, tượng thờ Ông Địa luôn tạo tác theo 
motif Ông Địa cưỡi cọp màu vàng (màu của phương trung tâm trong hệ thống Ngũ phương 
ngũ thổ). 
(29) Chẳng hạn: hảo ngọt (cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng), hay làm nũng nhưng lại dễ bỏ qua, dễ 
động lòng. Xem chặp Địa Nàng để thấy rõ hơn tâm tính Ông Địa.
(30) Theo Võ Thanh Bằng, sđd, tr.408 - 429.
(31) Chẳng hạn: Miễu Chúa Xứ - Ngũ Hành ở ấp Tân Phú, xã Tân Hòa Thành, huyện Tân 
Phước, Tiền Giang.
33Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
(32) Theo Nguyễn Đình Phức (2013), “Vấn đề thống kê số lượng người Hoa ở Việt Nam”, Tạp 
chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (102). 2013.
(33) Theo Nguyễn Đình Phức, bđd.
(34) Theo Nguyễn Phan Quang (1998), Góp thêm tư liệu Sài Gòn - Gia Định từ 1859-1945, Nxb 
Trẻ, TP HCM, tr.50-53. 
(35) Theo Võ Thanh Bằng, sđd, tr.71.
(36) “Thần tích thần sắc làng Thạnh An, tổng An Phú Tân, tỉnh Bà Rịa”, Hội Khảo cứu Phong tục 
Đông Dương (1938), Viện Thông tin Khoa học xã hội, Hà Nội (1995), ký hiệu TTTS 17937. 
Cám ơn nhà nghiên cứu Trương Ngọc Tường cung cấp tư liệu này.
(37) Theo Võ Thanh Bằng, sđd, tr.428.
(38) “Gửi” là cách nói tế nhị chỉ việc từ bỏ các tranh tượng thờ mà người ta không thể tùy tiện vứt 
đi chỗ khác.
(39) Chẳng hạn miếu Ngũ Hành tại số KB.74, Huỳnh Tấn Phát, P Tân Thuận Tây, Q 7, TP HCM, 
ngoài Ngũ Hành nương nương ra còn thờ hàng loạt vị khác như: Ông Hoàng và 4 cô (gốc 
Bắc), cậu Tài - cậu Quý, Phật A Di Đà, Bồ tát Quán Thế Âm, Quan Thánh đế quân, Ông Địa 
- Thần Tài, v.v...
(40) Chẳng hạn: miếu Hòn Bà (P.2, TP Vũng Tàu, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu); miễu Ngũ Hành, 
đường Số 3, khu Trung Sơn, xã Bình Hưng, huyện Bình Chánh, TP HCM.
(41) Chẳng hạn miếu Bà Hỏa ở xã Vĩnh Kim, huyện Châu Thành, tỉnh Tiền Giang.
(42) Chẳng hạn miễu Bà Cố, ấp Chợ Cũ, thị trấn Mỹ Xuyên, huyện Mỹ Xuyên, tỉnh Sóc Trăng.
(43) Chẳng hạn: Tân Thành Miếu (Miếu Ngũ Hành) tại số 1378, Võ Văn Kiệt, P 1, Q 6, TP HCM; 
miếu Ngũ Hành tại số KB.74, Huỳnh Tấn Phát, P Tân Thuận Tây, Q 7, TP HCM.
(44) Chẳng hạn miễu Ngũ Hành Lịnh Bà ở ấp Tân Quới và miếu Ngũ Hành - Địa Mẫu ở ấp 4, xã 
Tân Hòa Thành, huyện Tân Phước, tỉnh Tiền Giang.
(45) Chẳng hạn: Miếu Bà ở Khu vực Long Thạnh A, P Thốt Nốt, Q Thốt Nốt, TP Cần Thơ.
(46) Chẳng hạn: Miếu Bà Cố - Địa Mẫu tại xã Thanh Phú, huyện Bến Lức, tỉnh Long An.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đỗ Văn Đồng (2012), Nông nho kể chuyện, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội.
2. Hội Khảo cứu phong tục Đông Dương (1938), Viện Thông tin Khoa học Xã hội, Hà Nội (1995), 
Thần tích thần sắc làng Thạnh An, tổng An Phú Tân, tỉnh Bà Rịa, ký hiệu TTTS 17937.
3. Huỳnh Đình Kết (1998), Tục thờ thần ở Huế, Nxb Thuận Hóa, Huế.
4. Nguyễn Đăng Vũ (2016), Văn hóa dân gian của cư dân ven biển Quảng Ngãi, Nxb Văn hóa 
dân tộc, Hà Nội.
5. Nguyễn Đình Phức (2013), “Vấn đề thống kê số lượng người Hoa ở Việt Nam”, Tạp chí 
Nghiên cứu và Phát triển, số 4(102). 2013.
6. Nguyễn Phan Quang (1998), Góp thêm tư liệu Sài Gòn - Gia Định từ 1859-1945, Nxb Trẻ, 
TP HCM.
7. Nguyễn Xuân Hương (2011), Tín ngưỡng thờ nữ thần xứ Quảng, Nxb Đà Nẵng. 
8. Nhiều tác giả (2014), Địa chí tỉnh Đồng Tháp, Nxb Trẻ, TP HCM.
9. Nhiều tác giả (2014), Kỷ yếu hội thảo khoa học Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ - bản sắc 
và giá trị, Trường ĐH KHXH&NV TP HCM, Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn Văn hóa Tín 
34 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
ngưỡng Việt Nam và Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch An Giang tổ chức, Nxb Đại học quốc 
gia TP HCM. 
10. Phan Thanh Hải - Lê Thị Toán chủ biên (2014), Sắc phong triều Nguyễn trên địa bàn Thừa 
Thiên Huế, Nxb Thuận Hóa, Huế.
11. Phân viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam tại TP HCM (2013), Báo cáo khoa học 
Kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể huyện Trần Văn Thời, tỉnh Cà Mau, Sở Văn hóa, Thể thao 
và Du lịch tỉnh Cà Mau.
12. Quốc Sử Quán triều Nguyễn (1865-1882, tái bản 1959), Đại Nam nhất thống chí, Lục tỉnh 
Nam Việt, Nha Văn hóa - Bộ Quốc gia Giáo dục xb, Sài Gòn.
13. Sở Văn hóa Thông tin Bình Dương (1998), Sơ khảo về tín ngưỡng và lễ hội dân gian truyền 
thống tỉnh Bình Dương, Sở Văn hóa Thông tin Bình Dương xb.
14. Trần Đại Vinh (2006), Tín ngưỡng dân gian Huế, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội.
15. Trần Đại Vinh (2017), “Tín ngưỡng thờ Mẫu và Chư vị ở Thừa Thiên Huế”, Tạp chí Nghiên 
cứu và Phát triển, số 1 (135). 2017.
16. Trần Hoàng Diệu - Nguyễn Quang Ân chủ biên (2007), Địa chí Tiền Giang, tập 2, Ban Tuyên giáo 
Tỉnh ủy Tiền Giang và Trung tâm UNESCO Thông tin Tư liệu Lịch sử và Văn hóa Việt Nam xb.
17. Trần Văn Ánh chủ nhiệm (2007-2010), Tổng điều tra văn hóa phi vật thể ở TP HCM (2007-
2010), Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch TP HCM.
18. Trịnh Hoài Đức (1820?, tái bản 2005), Gia Định thành thông chí, Bản dịch của Lý Việt Dũng, 
Nxb Đồng Nai.
19. Trương Ngọc Tường (2004), Ngôi đình tại Bà Rịa - Vũng Tàu, trong Bảo tàng Bà Rịa - Vũng 
Tàu, Báo cáo khoa học Di tích và lễ hội truyền thống Bà Rịa - Vũng Tàu. 
20. Võ Thanh Bằng chủ biên (2008), Tín ngưỡng dân gian ở TP HCM, Nxb Đại học quốc gia TP HCM. 
TÓM TẮT
Thờ Ngũ Hành nương nương là dạng tín ngưỡng nữ thần đặc trưng của người Việt ở Nam 
Bộ. Tín ngưỡng này phổ biến ở Nam Bộ với mật độ rất khác nhau: cao nhất ở Sài Gòn – TP HCM 
và thấp dần ở các tỉnh xung quanh. Điều đó đã chỉ ra rằng, dạng tín ngưỡng này là sản phẩm của 
giao lưu văn hóa giữa lưu dân Việt, Hoa ở giai đoạn đầu.
Do mang thân phận lai tạp như vậy nên mức độ chính thống hóa của tín ngưỡng Ngũ Hành 
nương nương rất thấp, bù lại là sự phức tạp của nó trong các dạng thức văn hóa dân gian như: 
sự cải biên, khế hợp với các dạng tín ngưỡng khác. Do đó, theo chúng tôi, đây chính là dạng tín 
ngưỡng dân gian tiêu biểu nhất ở Nam Bộ.
ABSTRACT
VIETNAMESE - CHINESE ACCULTURATION VIEWED FROM THE BELIEF OF 
WORSHIPPING NGŨ HÀNH NƯƠNG NƯƠNG IN THE SOUTH
The worship of Ngũ Hành Nương Nương (Goddess of Five Elements) is the typical belief 
in the South. This belief is common in the South with very different densities: highest in Saigon - 
HCMC and lower in the surrounding provinces, which shows is a product that this form of belief of 
cultural exchange between the Vietnamese and the Chinese at an early stage. 
Because of its hybrid nature, the degree of legitimatization of the belief of Five Elements is 
very low, in the face of its complexity in folklore forms such as conversion and combination with 
other forms of religion. Therefore, in our opinion, this is the most typical folk belief in the South.