Sự hình thành truyền thuyết dân gian - Tìm hiểu sự hình thành truyền thuyết tứ vị thánh nương (Qua các nguồn thư tịch, truyền thuyết dân gian và tục thờ cúng)

Trần Thị An 
 522 
Sù H×NH THµNH TRUYÒN THUYÕT D¢N GIAN - T×M HIÓU 
Sù H×NH THµNH TRUYÒN THUYÕT Tø VÞ TH¸NH N¦¥NG 
(QUA C¸C NGUåN TH¦ TÞCH, 
TRUYÒN THUYÕT D¢N GIAN Vµ TôC THê CóNG) 
PGS.TS Trần Thị An* 
1. Mở đầu 
1.1. Tứ vị Thánh nương được thờ ở đâu? 
Tứ vị Thánh nương, như tên gọi, là để chỉ bốn vị thánh nữ. Bốn vị thánh này 
có nguồn gốc từ Trung Quốc và được thờ ở nhiều nơi trong nước ta, nhiều nhất là 
ở vùng Thanh Hoá và Nghệ An. Theo thống kê của Ninh Viết Giao, chỉ riêng 
huyện Quỳnh Lưu (Nghệ An), ngoài đền Cờn còn có tới 30 nơi thờ khác, ở huyện 
Hoằng Hoá (Thanh Hoá) cũng có tới 20 làng thờ bốn vị thánh nữ Trung Quốc 
này1, theo cuốn Thanh Hoá chư thần lục thì ở Thanh Hoá có tới 81 nơi thờ2. Một số 
công trình nghiên cứu của các tác giả khác cho biết, tục thờ này có ở Quảng Ninh3, 
Quảng Bình4, Huế5, Quảng Nam6, Sài Gòn và các tỉnh miền Tây Nam Bộ như Bến 
Tre, Vĩnh Long, Kiên Giang, Cần Thơ, Cà Mau, Sóc Trăng7. 
1.2. Tứ vị Thánh nương, họ là ai? 
Truyền thuyết lưu truyền ở các địa phương có thờ Tứ vị Thánh nương đều 
kể rằng, họ có bốn người, trong số đó, nhân vật chính là mẹ của vị vua cuối cùng 
của nhà Tống, ba người còn lại thường không thật thống nhất theo cách kể của 
từng vùng, gồm các công chúa và cung nữ, có khi lại là nhà sư (Trung Quốc hoặc 
Việt Nam). Vậy thực ra, Tứ vị Thánh nương, họ là ai? 
* Viện Văn học. 
KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO QUOÁC TEÁ VIEÄT NAM HOÏC LAÀN THÖÙ BA 
TIÓU BAN V¨n häc vµ nghÖ thuËt viÖt nam 
SỰ HÌNH THÀNH TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN – TÌM HIỂU SỰ HÌNH THÀNH 
 523 
2. Khảo sát các cứ liệu thư tịch và truyền ngôn 
2.1. Từ trong các bộ sử 
Tống sử chép về chung cục của nhà Nam Tống như sau: “Thừa tướng Lục Tú 
Phu ngậm ngùi nước mắt cõng vị hoàng đế nhỏ mới 8 tuổi nhảy xuống biển tự 
tử. Dương Thái hậu biết tin con trai đã chết, bèn khóc than rằng: “Ta từ ngàn dặm 
xa xôi đến đây, cũng là vì cốt nhục của nhà Triệu, hôm nay chết rồi, ta còn sống 
được nữa ư?”. Nói rồi cũng nhảy xuống biển tự tử theo con trai. Trương Thế Kiệt 
và hoàng thất Nam Tống Triệu Nhược Hoà phiêu dạt trên biển, không ngờ gặp 
sóng thần nên cũng bị dìm chết. Hôm sau trên biển nổi lên hơn 100 nghìn thi thể. 
Vị hoàng đế cuối cùng của Nam Tống đã chết, cuối cùng triều Tống cũng bị tiêu 
diệt. Sau khi Triệu Bính chết, xác nổi lên mặt biển. Ngư dân nhìn thấy một xác 
chết trẻ con, người mặc long bào, chân đi tất đen, đi hài, đầu đội vương miện, còn 
có ấn vua, dưới chân sặc mùi chân hôi. Mọi người nhận ra xác chết đó là Triệu 
Bính, bèn đưa về mai táng ở lăng Tống Thiếu đế – làng Xích Loan – Triều Châu 
ngày nay”8. 
Một tài liệu khác viết về giai đoạn này của nhà Tống cũng chép tương tự: 
“Lục Tú Phu ngồi cùng thuyền với Vệ Vương Gia, thuyền của Vương Gia lớn, và 
các thuyền lại gần sát với nhau, nên không thể đi, cuối cùng đã cõng Vệ Vương 
Gia Triệu Bính nhảy xuống biển, hậu cung và quần thần đều nhảy xuống theo, bảy 
ngày sau, hơn 100 nghìn xác chết nổi trên mặt biển. Dương Thái hậu biết tin con 
trai đã chết, bèn khóc than rằng: “Ta từ ngàn dặm xa xôi đến đây, cũng là vì cốt 
nhục của nhà Triệu, hôm nay chết rồi, ta còn sống được nữa ư?”. Nói rồi cũng 
nhảy xuống biển tự tử theo con trai. Trương Thế Kiệt chôn cất bà ở bờ biển. Và 
Trương Thế Kiệt cũng bị dìm chết dưới biển. Triều Tống cũng bị tiêu diệt”9. 
Sử Việt cũng có chép về sự kiện này. 
Về sự thất thủ của nhà Nam Tống, Đại Việt sử ký toàn thư chép: “Thiên Bảo 
năm thứ nhất, 1279. Người Nguyên đánh úp quân Tống ở Nhai Sơn. Quân Tống 
thua, Tả thừa tướng nhà Tống là Lục Tú Phu cõng vua Tống nhảy xuống biển 
chết. Hậu cung và các quan chết theo rất nhiều. Qua 7 ngày có đến hơn 10 vạn xác 
chết nổi lên mặt biển. Xác vua Tống cũng ở trong số đó.”10. 
Về sự hiển linh của Tống phi, Đại Việt sử ký toàn thư chép: “Hưng Long thứ 
19 (1311), mùa đông, tháng 12, vua thân đi đánh Chiêm Thành vì chúa nước ấy là 
Chế Chí phản trắc. Hưng Long thứ 20 (1312), mùa hạ, tháng 5, dụ bắt được chúa 
Chiêm Thành Chế Chí đem về Tháng 6, vua từ Chiêm Thành về (đến kinh đô) 
lập đền thờ thần ở cửa biển Cần Hải. Trước đây, vua đi đánh Chiêm Thành, đến 
cửa biển Cần Hải (trước là Càn, tránh tên huý đổi là Cần) đóng quân lại, đêm mơ 
thấy một thần nữ khóc lóc nói với vua: Thiếp là cung phi nhà Triệu Tống, bị giặc 
bức bách, gặp phải sóng gió, trôi dạt đến đây. Thượng đế phong thiếp làm thần biển 
Trần Thị An 
 524 
đã lâu. Nay bệ hạ mang quân đi, thiếp xin giúp đỡ lập công”. Tỉnh dậy, vua cho 
gọi các bô lão tới hỏi sự thực, cho tế, rồi lên đường. Biển vì thế nên không nổi 
sóng. [Quân nhà vua] tiến thẳng tới thành Đồ Bàn, bắt được [chúa Chiêm] đem về. 
Đến nay, sai hữu ty lập đền, bốn mùa cúng tế.” (Toàn thư, tr. 98). 
Theo Tống sử, Dương Thái hậu và Tống Đế Bính đều đã chết và được an táng 
tại Trung Quốc, vậy sao lại có truyền thuyết rằng xác họ trôi dạt vào cửa biển 
Việt Nam? Đây hiển nhiên chỉ là sự thêu dệt của người kể truyền thuyết chứ 
không phải là sự thực lịch sử. Vậy hãy thử tìm hiểu xem sự thêu dệt đó đã được 
hình thành như thế nào? 
2.2. Từ các bản ghi chép truyền thuyết 
Khảo sát các truyền thuyết có được qua các nguồn thư tịch và tài liệu điền 
dã, chúng tôi thấy rằng, các bản kể có chung một điểm tương đồng là: các nhân 
vật chính của câu chuyện đều là nữ, liên quan đến cung đình nhà Tống (hoàng 
hậu, công chúa, thị nữ), họ đã đi bằng đường biển vào Việt Nam sau khi nhà Tống 
thất thủ. Sự khác biệt giữa các bản kể, theo thời gian của thư tịch, tập trung ở hai 
điều: 1) Số lượng nhân vật; 2) Nhân thân của họ. 
Nếu trong Toàn thư, số lượng chỉ mới có một người: “Đêm mơ thấy một thần 
nữ khóc lóc với vua” thì đến bản Càn hải môn từ trong phần Tục biên Việt điện u linh 
của Nguyễn Văn Chất (1422 - ?) thì số lượng các nhân vật đã là ba, gồm có hoàng 
hậu và hai công chúa, “phu nhân họ Triệu là công chúa nước Nam Tống, tất cả có 
ba mẹ con, phu nhân là con gái út”. Bản này kể rằng, nước Nam Tống đại bại, thừa 
tướng Lục Tú Phu ôm vua Tống Đế Bính nhảy xuống biển, ba mẹ con phu nhân 
(không rõ gồm Thái hậu và em vua hay hoàng hậu và công chúa?) ôm cột buồm 
dạt đến một ngôi chùa ven bờ biển. Do nhà sư (Trung Quốc) có tà tâm, bị cự tuyệt 
nên tự tử, ba mẹ con ân hận cũng nhảy xuống biển tự vẫn, sau đó xác trôi vào đến 
cửa Cờn, sắc mặt tươi nguyên, dân chài lập đền thờ. “Phàm những thuyền đi bể, 
gặp khi sóng gió nguy hiểm, kêu cầu đều được thoát nạn. Sau các nơi cửa bể đều 
lập đền thờ, đền nào cũng có tiếng thiêng”. Như vậy, theo bản kể này, số lượng 
nhân vật là ba, cách thức chết cũng là chết trên biển, thời gian chết thì chậm hơn 
Tống sử vài tháng, nghĩa là có vài tháng trú ngụ tạm tại một ngôi chùa bên bờ biển 
Trung Quốc. 
Trong Lĩnh Nam chích quái liệt truyện (bản A. 2107) có Càn hải thần truyện, bản 
Lĩnh Nam chích quái (bản A. 1572 và VHv. 1266) có Càn hải tam vị phu nhân truyện, 
trong đó, số nhân vật là ba người. Lịch triều hiến chương loại chí chép lại truyện của 
Việt điện u linh, nói là có ba người (ba mẹ con công chúa nhà Tống)11. 
Nhân vật ở Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái gồm “tất cả có ba mẹ con, 
phu nhân là con gái út” đến Ô châu cận lục (do Dương Văn An nhuận sắc) ở thế kỷ 
XVI đã là bốn người, gồm “mẹ và ba người con, phu nhân là út, phu nhân họ 
Triệu, là công chúa đời Nam Tống”. Đáng chú ý là, trong Ô châu cận lục, còn có 
SỰ HÌNH THÀNH TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN – TÌM HIỂU SỰ HÌNH THÀNH 
 525 
thêm một truyền thuyết khác về các vị thần này, tổng số vẫn là bốn người nhưng 
nhân thân của từng nhóm lại không giống nhau: Họ là hoàng hậu thứ 13 của 
Hùng Vương cùng với hai công chúa và một hoàng tử (do bị thứ thiếp ghen ghét, 
hoàng tử đã bị cắt dương vật lúc mới sinh, vua đày ba mẹ con ra biển, bị dạt vào 
cửa Cờn. Thượng đế cho làm thần. Ngư dân nằm mộng thấy thần hiển linh cho 
đánh nhiều cá nên lập đền thờ). Như vậy, tên gọi Tứ vị dùng để chỉ các vị thần ở 
tín ngưỡng này có lẽ bắt nguồn từ các bản kể ở tài liệu của Dương Văn An. Tạ Chí 
Đại Trường cho rằng, việc “thêm một” này là sự “Nho giáo hoá” chất thần biển 
của các vị thần và cùng với nó là dấu hiệu của ảnh hưởng văn hoá Chăm do xuất 
hiện tục thờ linga ở đây12, tuy nhiên, xem ra việc “thêm một” này không liên quan 
gì đến tục thờ thần biển của người Chăm cả. 
Con số bốn lại tiếp tục xuất hiện ở Đại Nam nhất thống chí (bộ sách 28 tập 
được biên soạn từ năm 1864 - 1875, bản thảo được hoàn thành năm 1882). Đại Nam 
nhất thống chí chép: “Khoảng niên hiệu Tường Hưng nhà Tống, quân Tống bị quân 
Nguyên đánh vỡ ở Nhai Sơn, Thái hậu họ Dương cùng ba công chúa chạy ra biển, 
chợt bão nổi, bị chết đuối, xác trôi dạt vào đền cửa Cờn, nhan sắc vẫn như lúc 
sống, người địa phương lập đền thờ”13. Trong sách này, bốn vị Thánh nương đó là 
“Thái hậu họ Dương cùng ba công chúa”, giống như cách kể của Ô châu cận lục. 
Các tác giả sách Địa chí Quảng Ninh dựa vào Đại Nam nhất thống chí nhưng lại cho 
rằng, Tứ vị gồm hoàng hậu, hai công chúa và một nhũ mẫu. 
Bên cạnh những thư tịch có thể tra cứu được năm xuất bản, có một số truyền 
thuyết được ghi chép dưới dạng thần tích và truyện kể của địa phương không rõ 
niên đại. Có thể những thần tích này đã dựa trên truyền thuyết địa phương do 
người dân kể lại. Có thể điểm ở đây bốn dạng cốt truyện. 
Thứ nhất là truyền thuyết về Dương phi ở đền Mẫu (ở phường Quang 
Trung, thành phố Hưng Yên). Truyền thuyết kể rằng, đền thờ bà quý phi họ 
Dương nhà Tống (Trung Quốc), sau khi nhà Nam Tống thất thủ, hoàng tộc nhà 
Tống nhảy xuống biển tự tận, thi thể của Dương phi trôi dạt về vùng cửa sông Phố 
Hiến, được nhân dân chôn cất chu đáo. Người nội thị của triều đình Bắc quốc là 
quan Thái giám họ Du, trong cơn loạn lạc tới Phố Hiến, được nhân dân địa 
phương giúp đỡ đã tập hợp những người Hoa lánh nạn hưng công xây dựng đền 
thờ, lập nên làng Hoa Dương. Khi Thái giám mất, dân làng tôn làm ông thành 
hoàng làng, ngôi mộ được giữ gìn trong khuôn viên của đình Hiến. Trong hậu 
cung, đền có tượng Dương phi cùng hai người hầu là Kim Thị và Liễu Thị14. 
Thứ hai là một truyện được kể lại trong Thanh Chương huyện chí ở dạng một 
bản chép tay lưu giữ ở Viện Hán Nôm15. Bản này kể về việc một hoàng hậu thời 
xưa do bị vu oan là đẻ con “bất thành nhân dạng” nên bốn mẹ con (hoàng hậu, hai 
công chúa và một hoàng tử) bị đày lên đảo, thuyền bị dạt vào cửa Cờn, bốn mẹ 
con bị chết ở đó và được thượng đế cho làm thần, chủ về việc gió mưa ở biển. Dân 
Trần Thị An 
 526 
lập đền thờ là Tứ vị đại vương). Do trong nhóm bốn người này có một hoàng tử 
nên danh vị của họ không phải là Tứ vị Thánh nương mà là Tứ vị đại vương. 
Truyện này về cơ bản giống với truyền thuyết trong Ô châu cận lục của Dương Văn 
An (đã nói ở trên), có thể là cả hai bản kể đều sử dụng chung một nguồn. 
Thứ ba là truyền thuyết về Tứ vị Thánh nương được chép lại trong bản thần 
tích làng Cơ Xá (nay là làng Bắc Biên, Long Biên, Hà Nội). Thần tích kể rằng, bốn 
vị thần được thờ đó là hoàng hậu, hai công chúa và thị nữ. Hoàng hậu là một 
người con gái ở Cần Hải, Hoan Châu, là vợ của Tống Đế Bính. Bà sinh được hai 
công chúa, sau khi gặp nạn thì bị trôi vào cửa Cờn cùng với một thị nữ cũng là 
người Hoan Châu16. Bản kể này đã sử dụng chi tiết mà bản kể nào cũng có, đó là 
sự thất thủ của Tống Đế Bính và cố tình kéo các vị thần nữ này về Nghệ An bằng 
cách tạo ra tình tiết là Tống Đế Bính trong một chuyến ngao du đã lấy một bà vợ 
quê ở vùng cửa Cờn. Sự móc nối các chi tiết một cách vụng về này cho thấy bản kể 
này xuất hiện sau những bản kể Tứ vị vừa nhắc đến ở trên. 
Thứ tư là nhóm truyền thuyết được lưu giữ trong bản thần tích và trong lời 
kể của người dân ở đền Cờn, Quỳnh Lưu, Nghệ An kể về Thái hậu họ Dương, 
hoàng hậu và hai công chúa nhà Nam Tống trôi dạt vào cửa biển này. Chúng tôi 
sẽ đi sâu phân tích sự hình thành của truyền thuyết về Tứ vị Thánh nương ở đây, 
bởi vì, sau khi được hình thành, truyền thuyết này có tính ổn định tương đối và đã 
được phổ biến rộng rãi ở tất cả các nơi thờ Tứ vị Thánh nương. 
Căn cứ vào bản kể hiện lưu hành trong thần tích và lời kể của người dân ở 
đền Cờn thì có thể hình dung ra các giai đoạn hình thành nên truyền thuyết về Tứ 
vị Thánh nương ở đền Cờn như sau: 
Giai đoạn 1, truyền thuyết mới chỉ kể về ba vị thần nữ. Dạng truyện này đã 
sử dụng các yếu tố sau: 
– Lấy chi tiết nhảy xuống biển tự tử của nhân vật chính trong màn kịch chính 
trị của triều đại cuối cùng của nhà Nam Tống là Dương Thái hậu, mẹ của Tống Đế 
Bính (Tống sử). 
– Giấc mơ của Trần Anh Tông về vị nữ thần biển ở đền Cờn được kiểm nghiệm 
bởi lời kể của người dân địa phương (Toàn thư). Người dân ở đây thêm chi tiết là 
Trần Anh Tông đã sắc phong cho thần là Quốc gia Nam hải Đại Càn thánh nương. 
– Chi tiết ba mẹ con hoàng hậu và nhà sư có tà tâm (Việt điện u linh). 
– Chi tiết, xác trôi vào đến cửa Cờn, sắc mặt tươi nguyên, dân chài lập đền 
thờ. Phàm những thuyền đi bể, gặp khi sóng gió nguy hiểm, kêu cầu đều được 
thoát nạn” (Việt điện u linh). Chi tiết xác trôi mà dung mạo y nguyên là một mắt xích 
quan trọng để biến hoá một câu chuyện lịch sử của nhà Tống thành câu chuyện 
SỰ HÌNH THÀNH TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN – TÌM HIỂU SỰ HÌNH THÀNH 
 527 
dân gian của người Việt sao cho liền mạch, có đầu có đuôi để tạo niềm tin cho 
người nghe. 
Các chi tiết này được lắp ghép, xâu chuỗi thành một câu chuyện tương đối ổn 
định và có vẻ hợp lí, duy chỉ có một điều là truyện có sự xuất hiện của ông sư, điều 
này có nghĩa là ban đầu các vị thánh này chưa có danh xưng là Tứ vị Thánh nương. 
Giai đoạn 2, truyền thuyết loại ông sư ra ngoài và thêm vào một vị thần nữ, 
từ đó mới có danh xưng là Tứ vị Thánh nương. Các chi tiết được sửa đổi như sau: 
- Truyện kể về hoàng hậu và ba công chúa trong Ô châu cận lục và Đại Nam 
nhất thống chí (vào truyền thuyết được kể ở đền Cờn và đã biến thành Thái hậu, 
Hoàng hậu và hai công chúa)17. Trong thực tế, thân mẫu của Tống Đế Bính chỉ ở 
hàng phi chứ không phải là Hoàng hậu nhưng vào đến thần tích và truyền thuyết ở 
đền Cờn thì đã trở thành Hoàng hậu, vì bà họ Dương nên người dân ở đây gọi bà là 
Dương Thái hậu. Trong khám thờ của đền Trong (ở đền Cờn) có tượng của bốn vị 
này. 
- Chi tiết ông sư tà tâm Trung Quốc (Việt điện u linh) đã được người dân ở 
đây địa phương hoá bằng cách chuyển thành ông sư ở núi Quy Lĩnh. Người dân ở 
đền Cờn kể thêm là, “bốn người chết, thi thể nổi lên một mùi thơm như lan quế 
toát ra, về sau rất linh thiêng, dân xã lập đền thờ làm thần, nhân đấy đặt tên xã 
mình là Hương Cần. Vì thờ cả bốn người nên bà con quanh vùng thường gọi đền 
“Tứ vị”18. 
- Bên cạnh đó, để hoàn chỉnh thêm truyền thuyết, người dân ở Phương Cần 
còn không ngần ngại móc nối một vài chi tiết về Lê Thánh Tông trong Toàn thư 
(xem phần dẫn ở cuối bài). Chịu ảnh hưởng của quan niệm Nho giáo, truyền thuyết 
ở đây còn kể thêm rằng, chính vua Lê Thánh Tông đã cho lập ngôi đền trên núi 
Hùng Vương sát bờ biển để thờ Tống Đế Bính và các trung thần tách riêng ra khỏi 
nơi thờ Tứ vị Thánh nương ở đền Trong với quan niệm “nam nữ bất đồng cung”19. 
- Chi tiết “thi thể bốn người chết toả mùi thơm lan quế” đã nối một truyền 
thuyết trước đó về khúc gỗ trôi sông phù hộ cho dân đánh được nhiều cá vào 
truyền thuyết Tứ vị Thánh nương ở chỗ: hồn của Tứ vị nhập vào cây gỗ, trôi từ 
biển cửa ... đền này hai lần: một lần trên đường xuất chinh đánh Chiêm 
Thành và một lần trên đường khải hoàn về Thăng Long. Có hai căn cứ để khẳng 
định sự kiện này. Về chuyến đi của Lê Thánh Tông, sử chỉ chép: “Canh Dần, Hồng 
Đức năm thứ nhất (1470). Tháng 11, ngày mùng 6, vua thân đi đánh Chiêm 
Thành”. Tờ chiếu có đoạn: “Cúi mong anh linh của các thánh ở trên trời phù hộ 
cho để trong khi dàn quân bày trận được biển lặng gió im Sai Lại bộ Thượng 
thư Nguyễn Như Đổ tế đền Đinh Tiên Hoàng. Dọc đường hễ qua đền thờ thần nào 
đều sai quan tới dâng tế lễ, để cầu cho quân đi thắng trận” (Toàn thư, tr. 445 - 446). 
[Tháng 12] ngày 18, thuỷ quân vào đến đất Chiêm Thành.”. Ta không rõ trong 
những nơi nhà vua dừng lại để cầu cúng có đền Cờn hay không, thì may sao, 
trong tập Chinh tây kỷ hành của Lê Thánh Tông có bài Dạ nhập Xước cảng thi (Thập 
nhất nguyệt nhị thập bát nhật) (Đêm tiến vào Xước Cảng*, ngày 28 tháng 11**) có 
câu: 
 Đồi Ôi sơn thượng tình lam áo, 
 Thánh Nữ từ tiền tịch thuỷ sinh. 
 (Trên núi Đồi Ôi khí núi che phủ, 
 Trước đền Thánh Nữ nước triều đang dâng)53. 
Bài thơ được viết trùng vào đúng khoảng giữa ngày nhà vua khởi hành và 
ngày nhà vua vào đất Chiêm Thành, hơn nữa, địa danh Đồi Ôi được nói đến trong 
bài chính là hòn Ói, một ngọn núi nhỏ nằm sát mép biển giáp ranh giữa Quỳnh 
Phương và Quỳnh Bảng – nơi tương truyền có khúc gỗ thơm dạt vào xưa kia và 
ngày nay còn lưu lại tục chạy Ói trong lễ hội đền Cờn hàng năm mà chúng tôi đã 
Trần Thị An 
 536 
nói ở trên. Điều này khiến chúng ta khẳng định trên đường đi vào một trận đánh 
quan trọng này, vua Lê Thánh Tông đã dừng lại cúng tế ở đền Cờn. 
Trên đường thắng trận trở về, sử chép: “Hồng Đức năm thứ 2, 1471. Trận này 
Lê Thánh Tông bắt sống được chúa Chiêm là Trà Toàn”. “Ngày 15 [tháng 3], vua đã 
dẹp được Chiêm Thành, bắt sống Trà Toàn, bèn tự mình viết bài chiếu báo tin thắng 
trận, sai quan mang về kinh sư bố cáo thiên hạ biết”. “Mùa hạ, tháng tư [1471], vua 
dừng ở Nghệ An” (Toàn thư, tr. 451 - 452). Nhưng liệu địa điểm cụ thể trên đất Nghệ 
An mà Lê Thánh Tông dừng có phải chính là đền Cờn không? Thì may sao, trong 
tập Minh lương cẩm tú của Lê Thánh Tông có phần Ngự chế các hải môn thi, trong đó 
có bài Càn Hải môn lữ thứ (Nghỉ lại ở cửa bể Càn Hải). Bài thơ có câu: 
 Phong đào cửu tỉnh Anh Tông mộng, 
 Hương hoả do khâm Thánh Nữ từ. 
 (Sóng gió làm ta sớm tỉnh giấc mộng về vua Anh Tông, 
 Khói hương còn kính thờ ngôi đền Thánh Nữ)54. 
Hiển nhiên là, sự hiện diện của vua Lê Thánh Tông ở đền Cờn tô thêm một 
mốc son cho vị thế của ngôi đền này. Trên cơ sở này, người dân Phương Cần đã 
sáng tạo thêm những câu chuyện xung quanh chuyến đi của Lê Thánh Tông để 
tăng thêm tính linh thiêng của đền. Người dân ở đây kể rằng, trên đường về, vua 
không có ý dừng lại đền. Nhưng khi vua đi qua thì một trận gió nổi lên kéo 
thuyền của vua quay lại. Vua vào đền lễ tạ, ban hiệu, ban sắc là Đại càn Thánh 
nương quốc gia Nam hải tứ vị thượng đẳng thần55. Những bức tượng lính Chiêm 
còn ở đền ngày nay như là một chứng cớ khẳng định thêm mối quan hệ giữa hai 
vị vua với ngôi đền đã trở nên nổi tiếng này. Có phải thế chăng mà đền Cờn trở 
thành ngôi đền thiêng nhất của đất Nghệ trong câu phương ngôn Đền Cờn, đền 
Quả, Bạch Mã, Chiêu Trưng? Cho đến thế kỷ XVIII, khi đình Phong Cốc (Quảng 
Ninh) muốn có một vị thần để thờ cúng, đình Lớn của làng Cảnh Dương muốn 
thờ tự một vị thần thì uy thế của đền Cờn trong hệ thống đền miếu thờ thần biển 
đã lên rất cao và xứng đáng với sự lựa chọn thành hoàng làng của người dân các 
vùng đất mới này. 
Ta có thể thấy rằng, quá trình hình thành và lớn dần uy thế của đền Cờn 
cũng tương tự như sự hình thành tín ngưỡng thờ Thiên hậu ở Trung Quốc và thờ 
Mẫu điện Hòn Chén ở Việt Nam. 
Như đã nói ở trên, từ một nhân vật bình thường có chút tài năng khác 
thường, sau khi chết, uy thế của Lâm Mặc không ngừng tăng lên do việc can dự 
của bà tới các nhân vật quan trọng của triều đình phong kiến. Vì thế, bà liên tục 
được nâng cấp từ phu nhân đến phi, đến hậu dù rằng bà đã chết. Sự hình thành 
trung tâm thờ Mẫu ở miền Trung tại điện Huệ Nam (điện Hòn Chén) cũng trải 
qua một quá trình tương tự. Từ một ngôi đền thờ sơn thần trên núi Ngọc Trản, vị 
SỰ HÌNH THÀNH TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN – TÌM HIỂU SỰ HÌNH THÀNH 
 537 
thế của ngôi đền này tăng dần lên khi vua Minh Mạng sai sửa đền vào năm 1832, 
bổ sung đồ thờ năm 1834. Các lần cầu đảo thành công của nhà Nguyễn, rồi việc 
lấy được ống nhổ bằng vàng của bà phi của vua Thiệu Trị bị rơi trước cửa đền và 
đỉnh điểm là sự linh ứng của đền đối với lời nguyện cầu của vua Đồng Khánh 
khiến cho vào năm 1885, vị vua này đã chính thức ngự bút lên tấm biển đặt trước 
bàn thờ Lục vị tôn ông và tự nhận mình là vị thánh thứ bảy trong hàng thất thánh. 
Ngôi đền thờ Mẫu này đã chính thức được triều đình công nhận và “có vị trí quan 
trọng trong việc tế tự của triều đình”56, “với một quy mô quốc gia, được nâng lên 
hàng quốc lễ”57. Đền Cờn cũng vậy, sau khi được vua Trần Anh Tông chính thức 
thừa nhận sự linh thiêng, đã được cho xây dựng và cho sai cúng tế bốn mùa, đền 
đã trở thành một chốn linh thiêng, vị thần được thờ ở đền đã được liệt vào một 
đẳng cấp cao của quyền phép. Uy thế của vương quyền đã khoác cho thần quyền 
đền Cờn một thứ hào quang, khiến cho nó càng ngày càng lan toả và dần dần 
chiếm ngôi vị cao nhất trong hệ thống các đền thờ thần biển ở Bắc Việt Nam. 
Đến đây có thể thấy rằng, sự hình thành của một truyền thuyết, sự phát sinh, 
tồn tại và phát triển của một tục thờ không đơn giản chỉ xuất phát từ niềm tin và 
nhu cầu của người dân mà còn chịu sự tác động đa chiều trong các mối quan hệ 
chồng chéo trong lịch sử. Tín ngưỡng thờ Tứ vị Thánh nương với trung tâm là đền 
Cờn ở Quỳnh Phương, Quỳnh Lưu, Nghệ An cũng không nằm ngoài quy luật đó. 
Chịu nhiều áp lực, truyền thuyết dân gian về Tứ vị Thánh nương về cơ bản đã cố 
định được một cốt kể tương đối thống nhất, tuy nhiên, bên cạnh đó, vẫn còn một 
số truyện kể tồn tại bên ngoài cốt kể, chưa có những chi tiết khả dĩ hợp lý để gắn 
kết chúng vào. Như vậy, truyền thuyết về Tứ vị Thánh nương, dẫu có trải qua một 
quá trình hình thành lâu dài với nhiều tác động mạnh mẽ, vẫn là một hệ thống mở 
và sẽ tiếp tục được đắp bồi theo những hướng mới. Và đó cũng là quy luật chung 
đối với các truyền thuyết đương đại: luôn luôn là sự tiếp thu truyền thống từ 
những đứt gãy do các tác động của ngoại cảnh cũng như do sự biến động trong 
tâm cảm và trong nhu cầu của người dân. Bên cạnh đó, việc tìm hiểu tục thờ này 
trong đời sống tín ngưỡng đương đại cần phải được soi xét từ lễ hội đương đại, từ 
tâm thức của những người dân tham gia lễ hội vào thời điểm đầu thế kỷ XXI. Đó 
là một việc làm hết sức thú vị mà chúng tôi xin hẹn trở lại vào một dịp khác. 
CHÚ THÍCH 
1 Ninh Viết Giao, Tục thờ thần và thần tích Nghệ An, Sở Văn hoá Thông tin Nghệ An, Vinh, 
2000, tr.88 - 89. 
Trần Thị An 
 538 
2 Ngô Đức Thịnh (Chủ biên), Văn hoá dân gian làng ven biển, NXB Văn hoá Dân tộc, Hà Nội, 
2000, tr.317. 
3 Nguyễn Hồng Phong & Vũ Khiêu (Chủ biên), Địa chí Quảng Ninh, Tập 3, NXB Thế giới, Hà 
Nội, 2003, tr.121, 129, 570. 
4 Ngô Đức Thịnh (Chủ biên), Văn hoá dân gian làng ven biển, sđd, tr.560; Nguyễn Xuân Đức, Từ 
đền thờ Đức Ông, Đức Bà ở Cảnh Dương, nghĩ về tục thờ cá voi của người Việt, tạp chí Văn hoá dân 
gian, số 4, 2007, tr.21 – 33; Nguyễn Thanh Lợi, Nói thêm về nguồn gốc tục thờ cá Ông, tạp chí 
Nghiên cứu và Phát triển, Sở Khoa học và Công nghệ Thừa Thiên Huế, số 5, 2007, tr.89 - 98. 
5 Dương Văn An Ô châu cận lục, Trịnh Khắc Mạnh và Nguyễn Văn Nguyên dịch nghĩa & chú 
thích, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1997, tr.80 - 82. 
6 Vân Trình, Về nguồn gốc Chăm của một số danh xưng đất Quảng, báo Quảng Nam online, ngày 
12/12/2008. 
7 Ngô Hưng Đan, Thờ Phật và thờ Thánh mẫu vùng đồng bằng Nam Bộ, Nguồn: 
8 Tống sử, chương 47 (Bộ sử này được biên soạn dưới đời Nguyên, do một nhóm tác giả 30 
người, gồm 496 tập, được biên soạn từ năm 1343 đến 1345) – Trần Quỳnh Hương dịch. 
9 The web page:  Trần Quỳnh 
Hương dịch. 
10 Đại Việt sử ký toàn thư, tập 1, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1998, tr.44. Từ đây, các chú dẫn 
theo sách này chỉ ghi tên Toàn thư và số trang. 
11 Phan Huy Chú, Lịch triều hiến chương loại chí, Tố Nguyên Nguyễn Thọ Dực dịch, Phủ Quốc 
vụ khanh Đặc trách văn hoá xuất bản, Sài Gòn, 1972, tr.175 - 176. 
12 Tạ Chí Đại Trường, Thần người và đất Việt, Tái bản, NXB Văn hoá Thông tin, Hà Nội, 
2006, tr.178. 
13 Đại Nam nhất thống chí, tập 2, Viện Sử học, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1970, tr.166. 
14 Đền Mẫu và lễ hội đền Mẫu, Nguồn: www.hungyen.gov.vn 
15 Ninh Viết Giao, Tục thờ thần và thần tích Nghệ An, sđd, tr.92. 
16 Ninh Viết Giao, Tục thờ thần và thần tích Nghệ An, sđd, tr.93. 
17 Hồ Đức Thọ, Đền Cờn với địa lịch sử - văn hoá trong tâm thức dân gian, NXB Văn hoá Dân tộc, 
Hà Nội, 2001, tr.25. 
18 Hồ Đức Thọ, Đền Cờn với địa lịch sử - văn hoá trong tâm thức dân gian, sđd, tr.49. 
19 Hồ Đức Thọ, Đền Cờn với địa lịch sử - văn hoá trong tâm thức dân gian, sđd, tr.55. 
20 Theo lời kể của người dân địa phương. 
21 Nghiêm Thị Mai Lan, Khảo sát truyền thuyết và một số phong tục, lễ hội ở vùng đảo Hà Nam, 
Quảng Ninh, Luận văn Thạc sỹ Ngữ văn, Đại học Sư phạm Hà Nội, 2006, tr.26. 
22 Tạ Chí Đại Trường, Thần người và đất Việt, sđd, tr.176. 
23 Châu Thị Hải, Các nhóm cộng đồng của người Hoa ở Việt Nam, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 
1992, tr.20. 
24 Châu Thị Hải, Các nhóm cộng đồng của người Hoa ở Việt Nam, sđd, tr.20. 
25 Châu Thị Hải, Người Hoa ở Việt Nam và Đông Nam Á – Hình ảnh hôm qua và vị thế hôm nay, 
NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2006, tr.57. 
26 Trần Khánh, Người Hoa trong xã hội Việt Nam (thời Pháp thuộc và dưới chế độ Sài Gòn), NXB 
Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2002. 
SỰ HÌNH THÀNH TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN – TÌM HIỂU SỰ HÌNH THÀNH 
 539 
27 Phan Hoa Lý, Tín ngưỡng Thiên hậu ở Phố Hiến, tạp chí Văn hoá dân gian, số 4, 2008, tr.44 - 53. 
28 Hồ Đức Thọ, Đền Cờn với địa lịch sử - văn hoá trong tâm thức dân gian, sđd, tr.35. 
29 Hồ Đức Thọ, Đền Cờn với địa lịch sử - văn hoá trong tâm thức dân gian, sđd, tr.36. 
30 Nguyễn Hồng Phong & Vũ Khiêu (Chủ biên), Địa chí Quảng Ninh, sđd, tr.571. 
31 Henri Maspero, Đạo giáo và các tôn giáo của Trung Quốc, Lê Diên dịch, NXB Khoa học Xã hội, 
Hà Nội, 2000, tr.258. 
32 Châu Thị Hải, Các nhóm cộng đồng của người Hoa ở Việt Nam, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 
1992, tr.49, cho biết, trước thế kỷ XIX, dân di cư người Hoa sang Việt Nam chủ yếu là người 
Quảng Đông và Phúc Kiến, họ đã mang theo tín ngưỡng thờ vị thần nữ có xuất xứ từ Phúc 
Kiến sang Việt Nam. 
33 Ngô Đức Thịnh (Chủ biên), Văn hoá dân gian làng ven biển, sđd, tr.90. 
34 Phan Thị Hoa Lý, Tín ngưỡng Thiên hậu ở phố Hiến, tr.44-53. 
35 Võ Văn Hoàng, Thiên hậu Thánh mẫu trong tín ngưỡng của cộng đồng người Hoa ở Hội An, 
trong: Văn hoá biển miền Trung và văn hoá biển Tây Nam Bộ, NXB Từ điển Bách khoa, Hà Nội, 
2008, tr.343. 
36 Phạm Văn Tú, Thiên hậu Thánh mẫu – vị nữ thần biển khơi và sự thâm nhập của tín ngưỡng này 
vào vùng biển phía Nam, trong: Văn hoá biển miền Trung và văn hoá biển Tây Nam Bộ, sđd, 
tr.354. 
37 Chú ý câu thơ của Chỉ Am Phan Huy Ôn: 
Hương hỏa thiên thu âm tục Tống, 
Phong ba nhất mộng mặc phù Trần. 
(Có đền thờ hương khói nghìn thu là ngầm giúp cho dòng dõi vua Tống được dài lâu, 
Hiện vào giấc mộng ngầm giúp cho vua nhà Trần đi biển được yên sóng gió). 
Theo Lịch triều hiến chương loại chí, tập I, phần Dư địa chí, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 
1992, tr.70. 
38 Ngô Hưng Đan, Thờ Phật và thờ Thánh mẫu vùng đồng bằng Nam Bộ, tlđd 
39 Ngô Đức Thịnh (Chủ biên), Văn hoá dân gian làng ven biển, sđd, tr.90. 
40 Văn bia ở đền Thiên hậu (thượng) ở Phố Hiến (Hưng Yên) ghi rõ: “Ta có công lập nên quán 
Yên Hội để thờ phụng Thiên hậu Thánh Mẫu quê nhà với tấm lòng phúc đức bao la” (Dẫn 
theo Trần Thị Hường, Di tích và lễ hội đền Thiên hậu ở Phố Hiến, thị xã Hưng Yên, Luận văn 
Thạc sỹ Văn hoá học, Viện Nghiên cứu Văn hoá, Hà Nội, 2008, tr.46). 
41 Lưu ý 2 (trong số 7) đặc điểm của tổ chức xã hội của các cộng đồng di dân người Hoa mà 
Châu Thị Hải, Người Hoa ở Việt Nam và Đông Nam Á – Hình ảnh hôm qua và vị thế hôm nay, đã 
tổng kết là: việc dựa vào thần quyền để tồn tại và phát triển; tính thích nghi cao. 
42 Ở những nơi thờ Tứ vị Thánh nương thường có miếu thờ cá voi như ở Quỳnh Phương, 
Nghệ An - Ninh Viết Giao, Tục thờ thần và thần tích Nghệ An, tr.552, ở làng Cự Nham, 
Quảng Xương, Thanh Hoá - Ngô Đức Thịnh (Chủ biên), Văn hoá dân gian làng ven biển, 
tr.301, ở làng Cảnh Dương - Nguyễn Xuân Đức, Từ đền thờ Đức Ông, Đức Bà ở Cảnh Dương, 
nghĩ về tục thờ cá của người Việt, tr.21 - 33). Một số nơi thờ Tứ vị Thánh nương còn mang tên 
Càn: đình Bà Càn (Cảnh Dương), đình Đại Càn (Hội An – nay không còn). Ở đền Ngoài 
của đền Cờn, có một ban thờ ông Chín Cờn môn, chúng tôi sẽ phân tích ý nghĩa của ban 
thờ này sau. Tuy nhiên, theo Vân Trình (về nguồn gốc Chăm của một số danh xưng đất 
Trần Thị An 
 540 
Quảng) thì Huỳnh Ngọc Trảng lại cho rằng, Càn, Cờn là việc đọc chệch âm của tên gọi Mẹ 
Xứ sở của người Chăm (Pô Inư Nagar. Đọc đúng theo ngữ âm phổ biến của người Chăm là 
Pô Nư-cành (Pô/Bô: ngài, đấng, tôn xưng là Đại; Nư - cành được độc âm hoá thành 
Cờn/Càn/Cần). Đây là vấn đề cần tìm hiểu thêm. 
43 Ngô Đức Thịnh (Chủ biên), Văn hoá dân gian làng ven biển, sđd, tr.302. 
44 Ngô Đức Thịnh (Chủ biên), Văn hoá dân gian làng ven biển, sđd, tr.303. 
45 Ô châu cận lục, sđd, tr.81. 
46 Tạ Chí Đại Trường, Thần người và đất Việt, sđd, tr.179. 
47 Nguyễn Thanh Lợi, Nói thêm về nguồn gốc tục thờ cá Ông, tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, Sở 
Khoa học và Công nghệ Thừa Thiên Huế, số 5, 2007, tr.89 - 98. 
48 Nguyễn Xuân Hương, Về tục thờ Mẫu của cư dân ven biển xứ Quảng, tạp chí Văn hoá dân gian, 
số 2, 2005. 
49 Đại Nam nhất thống chí, tập 2, Viện Sử học, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1970, tr.84. 
50 Trong lần điền dã mới đây (ngày 11/9/2008), khi hỏi chuyện cụ Nguyễn Đức Cầm, 81 tuổi, 
là cụ từ ở đình làng Bắc Biên (Ngọc Thuỵ, Gia Lâm, Hà Nội), tôi mới được biết là đình làng 
trước đây được dựng ở bãi nổi giữa sông, sau do bãi sông sạt lở nên cả làng chuyển vào bờ 
bắc sông Hồng, mang theo đình vào làng. Địa điểm của làng ở giữa sông càng cho thấy tín 
ngưỡng thờ thuỷ thần hẳn đã ăn sâu vào tâm thức người dân, và đáng chú ý là các vị thánh 
nữ đền Cờn đã được phối tự ở đây. Hiện nay, trong hậu cung của đình có một ban thờ nhị 
vị vương bà, nhưng trong lời khấn thì lại khấn tam vị vương bà. Theo lời cụ từ Tam vị này 
là hoàng hậu và hai công chúa. 
51 Vũ Thanh Sơn, Các vị thánh thần sông Hồng, NXB Văn hoá Dân tộc, Hà Nội, 2001, tr.351. 
52 Ngô Đức Thịnh (Chủ biên), Văn hoá dân gian làng ven biển, sđd, tr.325. 
53 Thơ văn Lê Thánh Tông, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1985, *Xước Cảng: đoạn sông chảy 
qua Cửa Cờn (Càn), thuộc huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Hà Tĩnh. ** Tức ngày 28 tháng Mười 
một năm Hồng Đức thứ nhất (1470), tr.162 - 164. 
54 Thơ văn Lê Thánh Tông, sđd, tr.185. 
55 Ngô Đức Thịnh (Chủ biên), Văn hoá dân gian làng ven biển, sđd, tr.355. 
56 Nguyễn Hữu Thông, Hải Cát đất và người, NXB Thuận Hoá, Huế, 2006, tr.153. 
57 Nguyễn Hữu Thông, Hải Cát đất và người, sđd, tr.74.