Nghiên cứu nghệ thuật đờn ca tài tử nam bộ ở Việt Nam từ năm 1975 đến nay

TẠP CHÍ KHOAHỌC TRƯỜNGĐẠI HỌC TRÀVINH, SỐ 37, THÁNG 3 NĂM 2020 DOI: 10.35382/18594816.1.37.2020.376
NGHIÊN CỨU NGHỆ THUẬT ĐỜN CA TÀI TỬ NAM BỘ
Ở VIỆT NAM TỪ NĂM 1975 ĐẾN NAY
Nguyễn Chính1
RESEARCH ON DON CA TAI TU ART IN THE SOUTH OF VIETNAM
FROM 1975 TO PRESENT
Nguyen Chinh1
Tóm tắt – Bài viết tổng thuật các nghiên
cứu về nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ tại
Việt Nam giai đoạn từ giữa thế kỉ XX đến nay.
Qua đó, chúng tôi làm rõ thành tựu và hạn
chế trong nghiên cứu nghệ thuật Đờn ca tài
tử Nam Bộ thời gian qua. Kết quả cho thấy,
các nghiên cứu đã góp phần xác định nguồn
gốc, tính chất, đặc trưng của nghệ thuật Đờn
ca tài tử Nam Bộ; đánh giá thực trạng, đề
xuất giải pháp bảo tồn và phát huy Đờn ca
tài tử Nam Bộ. Trên cơ sở đó, chúng tôi đề
xuất hướng nghiên cứu tiếp theo nhằm góp
phần bảo tồn và phát huy các giá trị nghệ
thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ.
Từ khóa: Đờn ca tài tử, nghệ nhân Đờn
ca tài tử, Nam Bộ.
Abstract – The studies on the art of Don
ca tai tu in the South of Vietnam from the
middle of the 20th century to the present were
gathered for a review, and the achievements
and limitations of studying the traditional art
of Don ca tai tu of Southern Vietnam over
time have been collected. The results show
that the studies have contributed to identi-
fying the origin, properties and characteris-
1Trường Cao đẳng Nghề Trà Vinh, Nghiên cứu sinh
Trường Đại học Trà Vinh
Ngày nhận bài: 20/3/2020; Ngày nhận kết quả bình duyệt:
18/5/2020; Ngày chấp nhận đăng: 6/6/2020
Email: chinhcdntravinh@gmail.com
1Tra Vinh Vocational College, PhD Student of Tra Vinh
University
Received date: 20th March 2020; Revised date: 18th May
2020; Accepted date: 6th June 2020
tics of this traditional music form, and have
assessed the current reality and proposed
solutions to preserve and promote the art of
Don ca tai tu. Due to that basis, this paper
proposes further research which contribute to
the sustainable conservation and promotion
the Southern art of Don ca tai tu in the
context of globalization.
Keywords: artisan, Don ca tai tu artisan,
South of Vietnam.
I. MỞ ĐẦU
Đờn ca tài tử Nam Bộ (ĐCTTNB), còn gọi
là nhạc Tài tử, đã trở thành thể loại âm nhạc
được nhiều người dân Việt Nam nói riêng,
người dân nước ngoài nói chung yêu thích.
ĐCTTNB là thể loại âm nhạc dân tộc tiêu
biểu của Việt Nam, hình thành vào cuối thế
kỉ thứ XIX ở vùng đất Nam Bộ, phản ánh
rõ nét đời sống, tâm tư, tình cảm của người
dân Nam Bộ. Với lịch sử hơn một thế kỉ hình
thành và phát triển, ĐCTTNB đã khẳng định
được vị thế, giá trị của mình trong lòng khán
thính giả trong và ngoài nước. Trong nghiên
cứu khoa học, ĐCTTNB đã trở thành đối
tượng nghiên cứu của nhiều bộ môn khoa học
khác nhau như nghệ thuật học, âm nhạc học,
văn hóa học, văn học, nhân học. Nhằm làm
rõ hơn những thành tựu, hạn chế và các xu
hướng nghiên cứu về nghệ thuật ĐCTTNB,
bài viết tổng thuật các công trình khoa học
liên quan bộ môn nghệ thuật này. Qua đó,
chúng tôi đề xuất hướng nghiên cứu tiếp theo
34
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH, SỐ 37, THÁNG 3 NĂM 2020 VĂN HÓA - GIÁO DỤC - NGHỆ THUẬT
nhằm góp phần bảo tồn và phát huy các giá
trị nghệ thuật ĐCTTNB.
So với một số loại hình nghệ thuật truyền
thống khác như Quan họ, Ca trù, Hát xoan,
Ca Huế, không gian trình diễn nghệ thuật
ĐCTTNB mở rộng đến nhiều tỉnh, thành phố
của Việt Nam. Trong đợt điều tra, kiểm kê
di sản văn hóa phi vật thể về nghệ thuật
ĐCTTNB do Viện Âm nhạc Quốc gia Việt
Nam chủ trì nhằm xây dựng hồ sơ trình Tổ
chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên
Hiệp quốc (UNESCO) công nhận là di sản
văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại, kết
quả cho thấy, ĐCTTNB đang được thực hành
phổ biến ở 21 tỉnh, thành phố của Việt Nam,
từ tỉnh Ninh Thuận cho đến tỉnh Cà Mau,
với 2.570 câu lạc bộ, đội, nhóm và 29.296
thành viên chơi ĐCTTNB thuộc nhiều trình
độ khác nhau [1, tr.599-601].
Từ khi được UNESCO chính thức công
nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại
diện của nhân loại (tháng12/2013), ĐCTTNB
ngày càng được mở rộng ra nhiều tỉnh, thành
phố khác của Việt Nam, với nhiều đối tượng
khác nhau. Tại Thủ đô Hà Nội, bộ môn nghệ
thuật này ngày càng được nhiều nghệ nhân,
nghệ sĩ, khán thính giả trong và ngoài nước
đón nhận nhiệt tình. Theo Nghệ sĩ Nhân dân
Xuân Vinh – Nhà hát Cải lương Việt Nam,
từ đầu năm 2019, Hà Nội đã hình thành hơn
30 câu lạc bộ ĐCTTNB và câu lạc bộ hâm
mộ Cải lương [2].
Cùng với việc giới thiệu, truyền dạy, nhiều
công trình nghiên cứu về nghệ thuật ĐCT-
TNB cũng đã được thực hiện. Bài viết tập
trung phân tích các nghiên cứu về nghệ thuật
ĐCTTNB giai đoạn từ giữa thế kỉ XX đến
nay, đặc biệt là giai đoạn từ 1975 đến nay.
Dựa vào đặc điểm nội dung các nghiên cứu,
chúng tôi chia lịch sử nghiên cứu nghệ thuật
ĐCTTNB thành bốn nhóm vấn đề chính:
một là các nghiên cứu về nguồn gốc, bài
bản; hai là các nghiên cứu về vị trí và mối
quan hệ giữa ĐCTTNB với sân khấu Cải
lương, văn học và nghệ thuật diễn xướng dân
gian Nam Bộ; ba là các nghiên cứu về thực
trạng, giải pháp bảo tồn và phát huy nghệ
thuật ĐCTTNB; và bốn là các nghiên cứu
về nghệ nhân ĐCTTNB. Sự phân loại thành
bốn nhóm vấn đề ở đây chỉ có tính chất tương
đối, bởi vì ở mỗi công trình có thể đề cập
đến nhiều vấn đề khác nhau.
II. NỘI DUNG
A. Các nghiên cứu về nguồn gốc, bài bản
nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ
Do nghệ thuật ĐCTTNB xuất hiện muộn
nên các nghiên cứu về nghệ thuật ĐCTTNB
cũng chỉ thực sự được thực hiện từ giữa thế
kỉ XX trở về sau. Các nghiên cứu về nghệ
thuật ĐCTTNB chủ yếu do người Việt Nam
thực hiện. Ở Việt Nam, trong giai đoạn 1954
– 1975, do hoàn cảnh chiến tranh, đất nước
bị chia cắt nên các nghiên cứu về nghệ thuật
ĐCTTNB còn khá ít, các nghiên cứu chủ yếu
được thực hiện bởi các nhà nghiên cứu có uy
tín, am hiểu và đam mê về âm nhạc dân tộc
ở miền Nam Việt Nam. Tiêu biểu như các
nghiên cứu của Võ Tấn Hưng [3], Lê Văn
Tiếng [4], Trần Văn Khê [5], [6], nhóm Nhạc
sĩ Hậu Giang [7], Trịnh Thiên Tư [8], Phạm
Duy [9]. Từ 1975 đến nay, khi đất nước thống
nhất, Đảng ta xác định nghệ thuật là một bộ
phận trọng yếu của nền văn hóa dân tộc; nghệ
thuật thể hiện khát vọng của Nhân dân về
chân – thiện – mĩ. Vì vậy, chúng ta cần ‘bảo
tồn và phát huy các di sản văn hóa dân tộc,
các giá trị văn học, nghệ thuật, ngôn ngữ,
chữ viết và thuần phong mĩ tục của các dân
tộc’ [10, tr.115]. Trên tinh thần đó, Đảng ta
đã ban hành nhiều nghị quyết riêng về văn
học nghệ thuật: Nghị quyết 05-NQ-TW của
Bộ Chính trị (28/11/1987); Nghị quyết 04-
NQ/HNTW của Ban Chấp hành Trung ương
Đảng khóa VII (14/01/1993); Nghị quyết 23-
NQ/TW của Bộ Chính trị (16/6/2008). Cùng
với việc sưu tầm, nghiên cứu các loại hình
nghệ thuật truyền thống khác của dân tộc,
việc kiểm kê, điều tra và nghiên cứu nghệ
thuật ĐCTTNB được chú trọng và mở rộng,
đặc biệt là ở các tỉnh, thành phố có sinh hoạt
ĐCTTNB. Ngoài các nhà nghiên cứu ở giai
đoạn trước, giai đoạn này xuất hiện nhiều
35
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH, SỐ 37, THÁNG 3 NĂM 2020 VĂN HÓA - GIÁO DỤC - NGHỆ THUẬT
nhà nghiên cứu mới, họ có thể là các nghệ
nhân, nghệ sĩ, các nhà nghiên cứu văn hóa,
văn học, âm nhạc. Ở đây, chúng ta có thể
kể đến một số nhà nghiên cứu, nghệ nhân,
nghệ sĩ tiêu biểu như Trần Văn Khê, Nguyễn
Vĩnh Bảo, Vũy Chỗ, Tô Vũ, Nguyễn Thị Mỹ
Liêm, Trần Thế Bảo, Nguyễn Thụy Loan, Võ
Trường Kỳ, Nguyễn Lê Tuyên, Đặng Hoành
Loan, Vũ Nhật Thăng, Nguyễn Đức Hiệp, Đỗ
Quốc Dũng, Nguyễn Phúc An, Huỳnh Công
Tín, Mai Mỹ Duyên, Bùi Thiện Hoàng Quân,
Trần Phước Thuận. . . Các nghiên cứu đề cập
đến nhiều vấn đề khác nhau của nghệ thuật
ĐCTTNB như tên gọi, quá trình ra đời và
phát triển, đặc trưng, bản chất, giá trị, vị trí,
mối quan hệ giữa ĐCTTNB với các loại hình
nghệ thuật truyền thống khác của Việt Nam;
thực trạng, giải pháp bảo tồn và phát huy giá
trị nghệ thuật ĐCTTNB trong bối cảnh toàn
cầu hóa.
Đầu tiên, đó là các nghiên cứu có tính khái
quát về quá trình ra đời, đặc trưng, giá trị
của nghệ thuật ĐCTTNB như Lối ca Huế và
lối nhạc Tài tử của Trần Văn Khê [5], [6],
Góp phần nghiên cứu Đờn ca tài tử Nam
Bộ của Nguyễn Thị Mỹ Liêm [11], Đờn ca
tài tử Nam Bộ của Võ Trường Kỳ [12], Cấu
trúc và âm điệu trong các lòng bản nhạc
Tài tử Nam Bộ của Bùi Thiên Hoàng Quân
[13], Đờn ca tài tử Nam Bộ: khảo và luận
của Nguyễn Phúc An [14]. . . Bàn về tên gọi,
nguồn gốc của ĐCTTNB, hiện nay, các nhà
nghiên cứu còn nhiều ý kiến khác nhau. Trần
Văn Khê cho rằng, ‘lối “nhạc Tài tử” trong
Nam là con đẻ của lối “ca Huế” miền Trung’
[5, tr.67], ‘đàn Huế và đàn Quảng vào Nam
trở nên lối “nhạc Tài tử’ [5, tr.68]. Cũng theo
Trần Văn Khê, ca Huế vốn là loại quan nhạc.
Từ thời Lê, âm nhạc được chia làm hai loại
là quan nhạc, tức lối nhạc dùng trong các
nhà khá giả, nhà quan quyền và tục nhạc,
tức lối nhạc dùng trong dân gian. Nhạc công
thuộc các đội ngự nhạc trong cung đình hầu
hết đều là những hoàng thân hay quan chức
trong triều đình. Tuy nhiên, từ đầu thế kỉ XX,
ở Huế, ‘nhiều gia đình khá giả cho con học
đàn để làm một thứ tiêu khiển, không lấy âm
nhạc làm nghề sinh sống. Những nhạc công,
nhạc sĩ chỉ học đàn để tiêu khiển, là những
nhạc sĩ “tài tử”. Danh từ “nhạc Tài tử” sau
nầy lại được thông dụng trong Nam hơn ở
miền Trung’ [5, tr.67]. Chính vì vậy, xét về
bản chất, ‘lối “ca Huế” và lối “đờn tài tử”
là một loại “phòng nhạc” gồm có hai điệu
chánh (hoặc hai giọng chánh): Bắc và Nam
và nhiều hơi như Xuân, Ai, Đảo, Oán’ [5,
tr.68]. Tương tự, do ca Huế vốn là loại quan
nhạc nên ‘nghệ thuật ca nhạc Huế là nghệ
thuật ca nhạc với những điệu hát, bài ca “rất
khó nhịp”. . . những nghệ sĩ chuyên nghiệp
hoặc có học thì mới thực hiện được’ [15,
tr.85-88]. Trong ca Huế, các nhạc cụ thường
là Tranh, Tỳ, Nhị, Nguyệt, Bầu, hay thay Bầu
bằng Sáo cùng đôi phách. Ca Huế thường tổ
chức tại tư gia, thành phần tham dự chủ yếu
là các nghệ sĩ và một số ít khách mời – những
người bạn thân, am hiểu và đam mê ca Huế.
Bùi Thiên Hoàng Quân khẳng định ‘nhạc
Tài tử Nam Bộ được hình thành dựa trên nền
âm nhạc thính phòng Huế, Quảng và tổ chức
dàn nhạc Lễ Nam Bộ’ [13, tr.5]. Cũng theo
tác giả, ‘nhạc Lễ nói chung nguyên là loại
nhạc thuần khí nhạc, chuyên dùng trong các
buổi Lễ từ trong cung đình ra đến dân gian.
Do nhu cầu xã hội, một bộ phận trong phe
Văn đã có những thay đổi biên chế dàn nhạc
cho gọn nhẹ, đặc biệt là đặt lời ca vào một số
bài bản của nhạc Lễ mang phong cách gần
gũi với quần chúng và có tên gọi là nhóm
“Đờn cây”. Từ năm 1875 trở đi, các nhóm
“Đờn cây” phát triển khắp Nam Bộ, chuyển
hướng vào phong cách thích phòng và được
thay tên là “Đờn ca tài tử”’ [13, tr.5]. Theo
tác giả, ĐCTTNB phát triển qua hai giai
đoạn. Giai đoạn đầu tính từ khoảng ba thập
niên cuối thế kỉ XIX đến 1911. Đây là giai
đoạn hình thành và được công nhận với tên
gọi “Đờn ca tài tử”. Giai đoạn tiếp theo là từ
năm 1911 trở đi. Đây là giai đoạn phát triển
mạnh mẽ của nhạc Tài tử Nam Bộ. Đặc biệt,
từ năm 1956 đến nay, nhạc Tài tử Nam Bộ
chính thức được giảng dạy trong các trường
chuyên nghiệp, các học viện, nhạc viện trên
phạm vi toàn quốc [13, tr.6]. Võ Trường Kỳ
36
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH, SỐ 37, THÁNG 3 NĂM 2020 VĂN HÓA - GIÁO DỤC - NGHỆ THUẬT
lại cho rằng dòng nhạc Tài tử Nam Bộ bắt
nguồn từ các dòng nhạc: dân ca Nam Bộ,
nhạc lễ Nam Bộ, nhạc sân khấu Hát bội Nam
Bộ và nhạc cung đình, thính phòng Huế [12,
tr.13-18].
Như vậy, các nhà nghiên cứu đều cho rằng
ĐCTTNB được hình thành rõ nét từ cuối thế
kỉ XIX, đầu thế kỉ XX cùng với công cuộc
khai phá vùng đất Nam Bộ của các thế hệ
người Việt từ Bắc Bộ, Trung Bộ. ĐCTTNB
là ‘sản phẩm văn hóa nghệ thuật của giới sĩ
phu yêu nước Việt ở giai đoạn đầu của cuộc
kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược
vào cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX và của
những thế hệ trí thức sinh ra và trưởng thành
trong giai đoạn giao thời giữa Nho học và
Tây học ở Việt Nam’ [16, tr.174]. Các nghiên
cứu nhấn mạnh và khẳng định tính đặc thù
sinh thái nhân văn của vùng đất Nam Bộ đối
với sự hình thành và phát triển nghệ thuật
ĐCTTNB. Đó là quá trình khai hoang lập
nghiệp của những cư dân từ miền Bắc, miền
Trung vào Nam Bộ. Trong quá trình di cư,
một mặt các cư dân mang theo nền văn hóa
tinh thần của dân tộc hàng nghìn năm, mặt
khác, họ sáng tạo nhiều thể loại âm nhạc, sân
khấu mới, trong đó có nhạc Tài tử và sau này
là sân khấu Cải lương. Chính đặc thù về môi
trường sinh thái vùng đất Nam Bộ đã hình
thành nên tính cách và phong cách riêng của
người Nam Bộ, phong cách đó góp phần tạo
nên một đời sống văn hóa âm nhạc đặc thù.
Về xuất xứ của nhạc Tài tử Nam Bộ, các
nhà nghiên cứu còn có những quan điểm khác
nhau. Một là, nhạc Tài tử Nam Bộ kế thừa
từ nghệ thuật ca Huế. Và hai là, nhạc Tài tử
Nam Bộ là một biến thể của nhạc Lễ. Trong
đó, quan điểm cho rằng nhạc Tài tử Nam Bộ
khởi nguồn từ nghệ thuật Ca Huế, tiếp biến
thêm nhạc Quảng, khi vào Nam, lối nhạc Tài
tử tiếp tục tiếp biến âm nhạc và văn hóa dân
gian Nam Bộ, tạo nên bộ môn nghệ thuật
ĐCTTNB rất đặc biệt của Việt Nam. Quan
điểm này được nhiều nhà nghiên cứu đồng
tình và ủng hộ hơn cả.
Bên cạnh việc xác định cội nguồn của nghệ
thuật ĐCTTNB, việc xác định bản chất của
loại hình nghệ thuật này là dân gian hay bác
học cũng được nhiều nhà nghiên cứu đặt ra
và tìm hiểu. Nguyễn Thụy Loan đặt vấn đề
“Đờn ca tài tử – dân gian hay bác học?”
[16], Nguyễn Thị Mỹ Liêm đặt vấn đề “Đờn
ca tài tử Nam Bộ: nghề chơi hay chuyên
nghiệp?” [11]. Khảo sát nghệ thuật ĐCTTNB
dựa trên đặc trưng và nguồn gốc thể loại,
Nguyễn Thụy Loan kết luận ĐCTTNB có đầy
đủ các đặc điểm của loại hình nghệ thuật bác
học: ‘mặc dầu tồn tại trong môi trường dân
gian, song, cùng với nguồn gốc cung đình
bác học của mình, ở mọi góc độ, Đờn ca
tài tử vẫn mang đầy đủ những đặc tính cơ
bản của một loại hình nghệ thuật bác học
cổ truyền. Đó thực sự là một nghệ thuật bác
học’ [16, tr.176]. Tương tự, trong Góp phần
nghiên cứu Đờn ca tài tử Nam Bộ, Nguyễn
Thị Mỹ Liêm cho rằng ĐCTTNB có sự đan
xen giữa tính chất bác học trong bài bản, làn
điệu, tính chuyên nghiệp trong diễn tấu, sự
tinh tế trong phong cách biểu diễn, sự ngẫu
hứng trong diễn tấu và cách chơi tri âm - tri kỉ
[11, tr.27-28]. Theo tác giả, ĐCTTNB là ‘sự
thể hiện tính chuyên nghiệp của thể loại đồng
thời mang đặc điểm dân gian trong hình thức,
phương pháp sáng tạo, trình diễn, lưu truyền’
[11, tr.28]. Trên cơ sở đó, trong Giáo trình
Âm nhạc truyền thống Việt Nam, Nguyễn
Thị Mỹ Liêm xếp ĐCTTNB vào nhóm âm
nhạc thính phòng và chuyên nghiệp trong dân
gian, cùng nhóm với Ca Trù, Ca Huế, Hát
Xẩm và một số thể loại hát thờ, dàn nhạc
lễ dân gian khác [17]. Như vậy, xét về bản
chất, đa số các nhà nghiên cứu đều thống
nhất cho rằng ĐCTTNB thuộc nhạc “thính
phòng”, nhạc “bác học” hay nhạc “chuyên
nghiệp”. Tuy nhiên, ĐCTTNB lại được lưu
truyền theo phương thức dân gian. Nói như
Tô Ngọc Thanh, ĐCTTNB là một thể loại âm
nhạc ‘chuyên nghiệp về mặt trình độ nhưng
được phổ biến lưu truyền theo phương thức
dân gian’ ([11, tr.27]).
Về bài bản, thang âm, điệu thức của nghệ
thuật ĐCTTNB: Bài bản giữ một vai trò quan
trọng đối với người học và chơi nhạc Tài tử
Nam Bộ. Nguyễn Thị Mỹ Liêm cho rằng, tuy
37
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH, SỐ 37, THÁNG 3 NĂM 2020 VĂN HÓA - GIÁO DỤC - NG ...  nêu bật được những đặc
điểm của nhạc Tài tử và nghệ thuật sân khấu
Cải lương gắn liền với vai trò của các nghệ
sĩ, nghệ nhân tiêu biểu ở Nam Bộ. Trong
đó, tác giả điểm qua một số nghệ nhân tiên
phong của ĐCTTNB như Lê Tài Khí (tức
Nhạc Khị), Nguyễn Tri Khương, Trần Văn
Triều, Tống Hữu Định, Trần Quan Qườn. . .
Những ghi chép của tác giả khá thống nhất
với nhiều nhận định chung của giới báo chí,
các nhà nghiên cứu, giới hoạt động sân khấu
và rất trung thực. Đây có thể xem là một
tư liệu sử có giá trị giúp chúng ta thuận lợi
trong tra cứu, đối sánh khi nghiên cứu nghệ
nhân ĐCTTNB. Nghệ nhân Đờn ca tài tử tiêu
biểu của tỉnh Tiền Giang [39] là đề tài thuộc
Chương trình mục tiêu Quốc gia (Bộ Văn
hóa – Thông tin) do Mai Mỹ Duyên làm chủ
nhiệm có thể xem là một công trình nghiên
cứu có hệ thống về nghệ nhân ĐCTTNB ở
một địa phương cụ thể. Đề tài đã khảo sát,
điều tra, đánh giá và phân loại những nghệ
nhân hoạt động nghệ thuật trên ba phương
diện: sáng tác, trình diễn và truyền dạy, qua
đó tác giả cung cấp cho chúng ta những thông
tin bổ ích về các nghệ nhân tiêu biểu của tỉnh
Tiền Giang – một trong những cái nôi khai
sinh ra nghệ thuật ĐCTTNB. Tiếp đó, Mai
Mỹ Duyên thực hiện đề tài Bảo tồn và phát
huy bền vững nghệ thuật Đờn ca tài tử ở Bình
Dương [40]. Đề tài đã thực hiện khảo sát các
đội-nhóm, câu lạc bộ và các nghệ nhân, tài
tử tiêu biểu ở các câu lạc bộ, đội-nhóm Đờn
ca tài tử; gia đình nghệ nhân Đờn ca tài tử
tại Bình Dương, từ đó cung cấp góc nhìn
cận cảnh hoạt động nghệ thuật của các nghệ
nhân, tài tử, các thế hệ trong các gia đình
nghệ nhân Đờn ca tài tử tiêu biểu của tỉnh
Bình Dương. Bước đầu tìm hiểu tác giả và
tác phẩm cổ nhạc Bạc Liêu của Trần Phước
Thuận [41], bên cạnh giới thiệu một số bài
bản cổ nhạc được sáng tác ở Bạc Liêu, giới
thiệu các bản cổ nhạc truyền thống (20 bản
Tổ), tác giả đã đề cập chi tiết một số nghệ
nhân tiêu biểu của vùng đất Bạc Liêu như
Nhạc Khị, Trịnh Thiên Tư, Ba Chột, Cao Văn
Lầu. Công trình cung cấp những tư liệu quan
trọng để chúng ta tìm hiểu về các nghệ nhân
ĐCTTNB. Văn hóa Cải lương Nam Bộ – Từ
Đờn ca tài tử đến sân khấu Cải lương, từ lý
luận đến thực tiễn [42] tập hợp 24 bài tham
luận của một số nhà khoa học, nhà nghiên
cứu, chuyên gia, soạn giả tại Hội thảo khoa
học quốc gia về văn hóa Cải lương Nam Bộ,
tổ chức vào ngày 9 tháng 3 năm 2016 tại
Trường Đại học Xã hội và Nhân văn, Đại học
Quốc gia thành phố Hồ Chí Minh. Công trình
gồm bốn phần: (1) tiến trình sân khấu Cải
lương; (2) đặc trưng văn hóa Cải lương; (3)
tác giả – tác phẩm; (4) phong trào Cải lương
ở một số địa phương. Trong đó, phần bốn của
công trình có các bài viết bàn về hoạt động
của các nghệ nhân, nghệ sĩ ĐCTTNB. Tham
luận Những gia đình có đóng góp lớn cho sự
nghiệp văn hóa Cải lương Nam Bộ của Lâm
Kim Phương đề cập đến những đóng góp của
các gia đình cho tiến trình phát triển sân khấu
Cải lương: gia đình Nhạc Khị, gánh Đồng
Nữ Ban, đoàn Việt Kịch Năm Châu, Đoàn
Thanh Minh – Thanh Nga, chị em Năm Phỉ
– Bảy Nam, gia đình nghệ sĩ Thanh Tòng.
Tham luận Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam
Bộ ở Long An của Võ Trường Kỳ khẳng định
Long An là một trong những địa phương có
phong trào Đờn ca tài tử phát triển sớm, là
quê hương sản sinh phong trào nhạc Tài tử,
với nhóm nhạc miền Đông Long An và sự
khởi xướng của nhạc quan Nguyễn Quang
Đại (Ba Đợi). Nhìn chung, nội dung công
trình khá phong phú, đa dạng, trong đó có
42
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH, SỐ 37, THÁNG 3 NĂM 2020 VĂN HÓA - GIÁO DỤC - NGHỆ THUẬT
nhiều bài viết đề cập đến ĐCTTNB, có giới
thiệu về nghệ nhân và gia đình nghệ nhân
ĐCTTNB.
Trong những năm gần đây, vai trò của nghệ
nhân Đờn ca tài tử xưa và nay ở các tỉnh,
thành phố của Nam Bộ trở thành đề tài của
nhiều luận văn ở một số trường, viện của Việt
Nam. Luận văn Phát huy vai trò truyền nghề
nghệ nhân Đờn ca tài tử tỉnh Tiền Giang của
Cao Huy Thế [43] đã khảo sát nghệ nhân
Đờn ca tài tử ở Tiền Giang trên phương diện
truyền nghề. Qua luận văn, tác giả đã đánh
giá được những thành tựu cũng như hạn chế
của các nghệ nhân, trong đó, tác giả còn đề
cập đến vai trò quản lí văn hóa ở địa phương
đối với các đối tượng này. Trên cơ sở xác
định tiêu chí nghệ nhân, luận văn Nghệ nhân
Đờn ca tài tử Nam Bộ – Thực trạng và giải
pháp của Phạm Thái Bình [44] đã khảo sát
các nghệ nhân tiêu biểu ở một số tỉnh, thành
phố của Nam Bộ; tác giả nêu bật những đóng
góp và vai trò của họ trong diễn trình hình
thành và phát triển nghệ thuật ĐCTTNB; đề
tài cũng đề xuất những giải pháp, kiến nghị
góp phần nâng cao vai trò của nghệ nhân
trong công tác bảo tồn và phát huy nghệ thuật
ĐCTTNB. Luận văn Gia đình nghệ nhân
ở Thành phố Hồ Chí Minh trong việc bảo
tồn và phát huy Đờn ca tài tử Nam Bộ của
Dương Thị Hoài Thương [45] đã nghiên cứu
những đóng góp của bảy gia đình có nghệ
nhân tiêu biểu của Thành phố Hồ Chí Minh,
được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu
tú, Nghệ nhân Dân gian. Luận văn Gia đình
nghệ nhân với việc bảo tồn và phát huy nghệ
thuật Đờn ca tài tử tại thành phố Bạc Liêu
của Đỗ Ngọc Cần [46] đã nghiên cứu dưới
góc độ quản lí văn hóa về thực trạng đời
sống, những thành tựu cũng như hạn chế, sự
đóng góp của các gia đình nghệ nhân đối với
việc bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật
ĐCTTNB ở thành phố Bạc Liêu nói riêng và
tỉnh Bạc Liêu nói chung.
Bên cạnh đó, chúng ta còn có nhiều bài
viết, bài giới thiệu chân dung các nghệ nhân,
nghệ sĩ Tài tử Nam Bộ trên các trang báo
(báo in hoặc báo điện tử) như một loạt bài
viết có nhan đề “Báu vật Đờn ca tài tử” đăng
trên Báo Thanh Niên năm 2014 mà chúng tôi
chưa có dịp đề cập ở đây. Nhìn chung, nghệ
nhân ĐCTTNB đã được nhiều nghiên cứu
khai thác, đặc biệt là vai trò của thế hệ các
nghệ nhân tiên phong trong việc sáng tạo và
phát triển loại hình nghệ thuật ĐCTTNB.
III. KẾT LUẬN
Có thể nói, nghệ thuật ĐCTTNB đã được
nghiên cứu ở nhiều phương diện, góc độ khác
nhau. Mỗi nghiên cứu tùy vào quan điểm,
phương pháp tiếp cận, phạm vi và mục tiêu
khác nhau nên đạt được kết quả cũng không
giống nhau. Tuy nhiên, các nghiên cứu đã
góp phần làm sáng tỏ nhiều vấn đề của nghệ
thuật ĐCTTNB như nguồn gốc, tính chất, đặc
trưng, giá trị của nghệ thuật ĐCTTNB; mối
quan hệ giữa Đờn ca tài tử với một số loại
hình nghệ thuật truyền thống khác của Việt
Nam; thực trạng và giải pháp bảo tồn, phát
huy nghệ thuật ĐCTTNB. Các nghiên cứu
còn giúp chúng ta nhận diện một cách tương
đối toàn diện và đầy đủ về bức tranh vận
động, phát triển của nghệ thuật ĐCTTNB từ
khi nó được sinh thành và phát triển cho tới
ngày nay; góp phần nâng cao nhận thức về
vai trò quan trọng của nghệ nhân, gia đình
nghệ nhân trong việc hình thành và phát triển
loại hình âm nhạc độc đáo đã được UNESCO
công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại
diện nhân loại vào năm 2013.
Tuy nhiên, trong việc nghiên cứu nghệ
nhân ĐCTTNB, các nghiên cứu chủ yếu chú
trọng đến các nghệ nhân, nghệ sĩ tiên phong
trong việc sáng tạo loại hình nghệ thuật
ĐCTTNB, ít có nghiên cứu về đặc điểm, vai
trò của các nghệ nhân trong bối cảnh hiện
nay. Vì vậy, thời gian tới, chúng ta rất cần
một công trình nghiên cứu chuyên sâu, có hệ
thống về các nghệ nhân, nghệ sĩ ĐCTTNB,
đặc biệt là trong giai đoạn đương đại, từ năm
2000 đến nay, giai đoạn đặc biệt ghi dấu
nghệ thuật ĐCTTNB được UNESCO công
nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện
của nhân loại. Bên cạnh đó, chúng ta chưa
43
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH, SỐ 37, THÁNG 3 NĂM 2020 VĂN HÓA - GIÁO DỤC - NGHỆ THUẬT
có công trình nghiên cứu nào về nghệ nhân
ĐCTTNB đặt trong tương quan, bối cảnh xã
hội Việt Nam đương đại để nhận diện những
đặc trưng cốt lõi của các “báu vật nhân văn
sống” này; đồng thời, phân tích những tác
động, ảnh hưởng của xã hội đương đại đến
các hoạt động sáng tác, trình diễn và truyền
dạy của nghệ nhân ĐCTTNB. Một số công
trình đã nghiên cứu thực trạng và giải pháp
nâng cao vai trò của nghệ nhân trong bảo
tồn và phát huy nghệ thuật ĐCTTNB. Tuy
nhiên, chúng ta vẫn thiếu những nghiên cứu
xác định giá trị của các thế hệ nghệ nhân
ĐCTTNB, từ đó đề xuất các chính sách tôn
vinh và chính sách đãi ngộ tương xứng, hợp
lí với công sức đóng góp của các nghệ nhân,
góp phần thúc đẩy công tác bảo tồn và phát
huy loại hình nghệ thuật đặc sắc của vùng
đất phương Nam một cách bền vững.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Viện Âm nhạc – Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt
Nam. Kiểm kê di sản nghệ thuật Đờn ca tài tử 2010.
Hà Nội: Nhà Xuất bản Hồng Đức; 2011.
[2] Thanh Hiệp. Vang tiếng Đờn ca tài tử Nam Bộ giữa
Thủ đô. 2019. Truy cập từ: https://nld.com.vn/van-
nghe/vang-tieng-don-ca-tai-tu-nam-bo-giua-thu-
do-20190904091654837.htm [Ngày truy cập
27/02/2020].
[3] Võ Tấn Hưng. Cổ nhạc Tầm nguyên [Tài liệu đánh
máy]. Sài Gòn; 1958.
[4] Lê Văn Tiếng và Trần Phong Sắc. Cầm ca tân điệu.
Sài Gòn: Imprimerie de J. Nguyễn Văn Viết; 1926.
[5] Trần Văn Khê. Lối ca Huế và lối nhạc Tài tử. Bách
Khoa. 1961;101:67-69.
[6] Trần Văn Khê. Lối ca Huế và lối nhạc Tài tử. Bách
Khoa. 1961;102:42-50.
[7] Nhóm Nhạc sĩ Hậu Giang biên soạn. Nhạc cổ điển
Việt Nam. Sài Gòn: Nhà Xuất bản Văn hóa; 1974.
[8] Trịnh Thiên Tư và nhóm Nhạc sĩ Bạc Liêu. Ca nhạc
cổ điển điệu Bạc Liêu. Sài Gòn: Quốc Hoa xuất bản;
1962.
[9] Phạm Duy. Đặc khảo về dân nhạc ở Việt Nam. Sài
Gòn: Hiện đại; 1972.
[10] Đảng Cộng sản Việt Nam. Văn kiện Đại hội Đại biểu
toàn quốc lần thư IX. Hà Nội: Nhà Xuất bản Chính
trị Quốc gia; 2001.
[11] Nguyễn Thị Mỹ Liêm. Góp phần nghiên cứu Đờn
ca tài tử Nam Bộ. Hà Nội: Nhà Xuất bản Âm nhạc;
2011.
[12] Võ Trường Kỳ. Đờn ca tài tử Nam Bộ. Hà Nội: Đại
học Quốc gia Hà Nội; 2015.
[13] Bùi Thiên Hoàng Quân. Cấu trúc và âm điệu trong
các “Lòng bản” nhạc Tài tử Nam Bộ [Luận án Tiến
sĩ]. Hà Nội: Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam;
2011.
[14] Nguyễn Phúc An. Đờn ca tài tử Nam Bộ: khảo và
luận. Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà Xuất bản Tổng
hợp Thành phố Hồ Chí Minh; 2019.
[15] Tô Kiều Ngân. Ca kịch Huế - Một môn nghệ thuật
đang tàn rụi. Tạp chí Mĩ thuật thời nay. 1980;2:85-88.
[16] Viện Âm nhạc. Đờn ca tài tử qua góc nhìn nghiên
cứu. Hà Nội: Viện Âm nhạc – Học viện Âm nhạc
Quốc gia Việt Nam; 2011.
[17] Nguyễn Thị Mỹ Liêm. Giáo trình Âm nhạc truyền
thống Việt Nam (dành cho sinh viên đại học các
chuyên ngành Âm nhạc). Hà Nội: Nhà Xuất bản Âm
nhạc; 2014.
[18] Vũ Nhật Thăng. Một số nguyên tắc hòa tấu các bản
Bắc của dàn nhạc hòa tấu tài tử Nam Bộ [Khóa luận
tốt nghiệp Đại học]. Hà Nội: Nhạc viện Hà Nội; 1976.
[19] Vũ Nhật Thăng. Tìm hiểu thang âm của một số bài
bản thuộc các điệu Xuân Ai Oán. Tạp chí Nghiên cứu
nghệ thuật. 1987;3.
[20] Thụy Loan. Thử dẫn giải về một lí thuyết điệu thức
của người Việt qua bài bản Tài tử và Cải lương. Tạp
chí Nghiên cứu nghệ thuật. 1978;5-6.
[21] Đắc Nhẫn. Tìm hiểu âm nhạc Cải lương. Thành phố
Hồ Chí Minh: Nhà Xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh;
1987.
[22] Thế Bảo. Lòng bản – yếu tố mô hình trong âm nhạc
truyền thống Việt Nam [Luận án Phó Tiến sĩ]. Thành
phố Hồ Chí Minh: Nhạc viện Thành phố Hồ Chí
Minh; 1993.
[23] Nhiều tác giả. Thang âm điệu thức trong âm nhạc
truyền thống một số dân tộc miền Nam Việt Nam.
Viện Văn hóa nghệ thuật tại Thành phố Hồ Chí Minh;
1993.
[24] Vũ Nhật Quang. Một cách hiểu về điệu và hơi trong
nhạc Tài tử - Cải lương. Tạp chí Âm nhạc. 1993;3.
[25] Nguyễn Văn Ngưu. Cổ nhạc tổ truyền nguyên lý Bắc-
Hạ-Nam-Oán 20 bản tổ cầm ca. Thành phố Hồ Chí
Minh: Nhà Xuất bản Văn nghệ; 1995.
[26] Vũ Nhật Thăng. Thang âm nhạc Cải lương - Tài tử.
Hà Nội: Nhà Xuất bản Âm nhạc – Viện Âm nhạc Hà
Nội; 1998.
[27] Kiều Tấn. Hệ thống bài bản nhạc tài tử Nam Bộ. In
trong Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn - Bảo
tàng Lịch sử Việt Nam - Bảo tàng Thành phố Hồ Chí
Minh. Bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể
trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. Thành phố Hồ
Chí Minh: Nhà Xuất bản Trẻ; 2002:276-296.
[28] Lâm Tường Vân. Đờn ca tài tử Nam Bộ. Cà Mau:
Nhà Xuất bản Mũi Cà Mau; 2003.
[29] Đỗ Dũng. Sân khấu Cải lương Nam Bộ. Thành phố
Hồ Chí Minh: Nhà Xuất bản Trẻ; 2004.
[30] Đỗ Dũng và Văn Chiểu. Đờn ca Tài tử và Cải lương
– tính tương đồng và dị biệt (song ngữ Việt – Anh).
44
TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH, SỐ 37, THÁNG 3 NĂM 2020 VĂN HÓA - GIÁO DỤC - NGHỆ THUẬT
Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà Xuất bản Văn hóa Văn
nghệ Thành phố Hồ Chí Minh; 2015.
[31] Nguyễn Đức Hiệp. Nghệ thuật sân khấu: Hát bội,
Đờn ca tài tử và Cải lương ở Sài Gòn và Nam Kỳ
cuối thế kỷ XIX đến 1945. Thành phố Hồ Chí Minh:
Nhà Xuất bản Văn hóa – Văn nghệ; 2017.
[32] Hoài Anh, Thành Nguyên, Hồ Sĩ Hiệp. Văn học Nam
Bộ từ đầu đến giữa thế kỉ XX (1900-1954). Thành
phố Hồ Chí Minh: Nhà Xuất bản Thành phố Hồ Chí
Minh; 1988.
[33] Mai Mỹ Duyên. Đờn ca tài tử trong đời sống văn hóa
cư dân Tây Nam Bộ [Luận án Tiến sĩ]. Hà Nội: Viện
Văn hóa - Nghệ thuật Việt Nam; 2007.
[34] Phan Võ Thu Tâm. Khai thác các giá trị văn hóa -
nghệ thuật của Đờn ca tài tử Nam Bộ - Việt Nam
phục vụ phát triển du lịch [Luận văn Thạc sĩ]. Hà
Nội: Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn
- Đại học Quốc gia Hà Nội.
[35] Nguyễn Văn Nam. Đờn ca tài tử trên sóng Đài Phát
thanh và Đài Truyền hình Thành phố Hồ Chí Minh
[Luận văn Thạc sĩ]. Thành phố Hồ Chí Minh: Trường
Đại học Văn hóa thành phố Hồ Chí Minh; 2017.
[36] Trần Thanh Bình. Quản lý sự kiện văn hóa trên Đài
Truyền hình Thành phố Hồ Chí Minh (nghiên cứu
trường hợp cuộc thi Chuông vàng Vọng cổ) [Luận
văn Thạc sĩ]. Thành phố Hồ Chí Minh: Trường Đại
học Văn hóa thành phố Hồ Chí Minh; 2018.
[37] Trần Ngân Hà. Đờn ca tài tử: giới và các diễn ngôn
về vị thế (nghiên cứu trường hợp tại cù lao Thới Sơn,
Mỹ Tho, tỉnh Tiền Giang) [Luận văn Thạc sĩ]. Thành
phố Hồ Chí Minh: Trường Đại học Khoa học Xã hội
và Nhân văn – Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí
Minh; 2016.
[38] Vương Hồng Sển. Hồi ký 50 năm mê hát. Sài Gòn:
Cơ sở Phạm Quang Khai; 1968.
[39] Mai Mỹ Duyên. Nghệ nhân Đờn ca tài tử tiêu biểu
của tỉnh Tiền Giang. Hà Nội: Chương trình Mục tiêu
Quốc gia, Bộ Văn hóa Thông tin; 2006.
[40] Mai Mỹ Duyên. Bảo tồn và phát huy bền vững nghệ
thuật Đờn ca tài tử ở Bình Dương. Trường Đại học
Trà Vinh: Báo cáo tổng kết đề tài cấp tỉnh (Bình
Dương); 2017).
[41] Trần Phước Thuận. Bước đầu tìm hiểu tác giả và tác
phẩm cổ nhạc Bạc Liêu. Thành phố Hồ Chí Minh:
Nhà Xuất bản Thanh niên; 2012.
[42] Huỳnh Công Tín (chủ biên). Văn hóa Cải lương Nam
Bộ – Từ Đờn ca tài tử đến sân khấu Cải lương, từ
lý luận đến thực tiễn. Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà
Xuất bản Văn hóa – Văn nghệ; 2016.
[43] Cao Huy Thế. Phát huy vai trò truyền nghề của nghệ
nhân Đờn ca tài tử tỉnh Tiền Giang. Thành phố Hồ
Chí Minh: Trường Đại học Văn hóa Thành phố Hồ
Chí Minh; 2015.
[44] Phạm Thái Bình. Nghệ nhân Đờn ca tài tửNam Bộ:
thực trạng và giải pháp [Luận văn Thạc sĩ]. Thành
phố Hồ Chí Minh: Trường Đại học Văn hóa Thành
phố Hồ Chí Minh; 2016.
[45] Dương Thị Hoài Thương. Gia đình nghệ nhân ở
Thành phố Hồ Chí Minh trong việc bảo tồn và phát
huy Đờn ca tài tử Nam Bộ [Luận văn Thạc sĩ]. Thành
phố Hồ Chí Minh: Trường Đại học Văn hóa Thành
phố Hồ Chí Minh; 2018.
[46] Đỗ Ngọc Cần. Gia đình nghệ nhân với việc bảo tồn và
phát huy nghệ thuật Đờn ca tài tử tại thành phố Bạc
Liêu [Luận văn Thạc sĩ]. Thành phố Hồ Chí Minh:
Trường Đại học Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh;
2018.
45