Một số suy nghĩ về văn hóa công giáo Việt Nam và việc bảo tồn, phát triển giá trị văn hóa đó

An sinh x· héi ®èi víi ng-êi lao ®éng di c- tõ n«ng th«n ra ®« thÞ ... 
 77 
MỘT SỐ SUY NGHĨ VỀ VĂN HÓA CÔNG GIÁO VIỆT NAM 
VÀ VIỆC BẢO TỒN, PHÁT TRIỂN GIÁ TRỊ VĂN HÓA ĐÓ 
TRẦN THỊ KIM OANH* 
Việt Nam có một nền văn hóa riêng 
mang đậm đà bản sắc dân tộc. Nền văn 
hóa ấy được tạo thành từ nhiều thành tố 
khác nhau, trong đó có văn hóa Công 
giáo. Văn hóa Công giáo có lịch sử lâu 
đời, có nhiều giá trị nổi bật và là một bộ 
phận không thể tách rời, giữ vị trí quan 
trọng trong nền văn hóa Việt Nam. Tuy 
nhiên, hiện nay không ít người vẫn chưa 
có nhận thức đúng đắn về giá trị của văn 
hóa tôn giáo nói chung cũng như văn 
hóa Công giáo nói riêng, từ đó mà công 
tác bảo tồn, phát triển những giá trị của 
văn hóa Công giáo còn nhiều hạn chế. 
Trong bài viết này, chúng tôi muốn nêu 
một số suy nghĩ về văn hóa Công giáo 
Việt Nam và việc bảo tồn, phát triển 
những giá trị của văn hóa đó để góp 
phần làm phong phú thêm đời sống văn 
hóa tinh thần của con người Việt Nam. 
1. Văn hóa Công giáo Việt Nam 
Hồ Chí Minh có một nhận xét rất sâu 
sắc về tôn giáo là: “Học thuyết Khổng 
Tử có ưu điểm của nó là tu dưỡng đạo 
đức cá nhân. Tôn giáo Giêsu có ưu điểm 
của nó là lòng nhân ái. Chủ nghĩa Mác 
có ưu điểm của nó là phương pháp làm 
việc biện chứng. Chủ nghĩa Tôn Dật 
Tiên có ưu điểm của nó là chính sách 
của nó phù hợp với điều kiện ở nước ta. 
Khổng Tử, Giêsu, C.Mác chẳng có 
những ưu điểm đó sao? Họ là những 
người mưu cầu hạnh phúc cho loài 
người, mưu cầu hạnh phúc cho xã hội. 
Nếu hôm nay họ còn sống trên đời 
này, nếu họ hợp nhau thành một khối, 
tôi tin rằng họ nhất định sẽ chung sống 
với nhau hòa bình như những người bạn 
thân thiết. Tôi cố gắng làm học trò nhỏ 
của các vị ấy”(1). 
Ở nhận xét trên, Hồ Chí Minh đánh 
giá cao và coi trọng giá trị văn hóa tôn 
giáo nói chung và giá trị văn hóa Công 
giáo nói riêng. 
Văn hóa Công giáo đã đóng góp cho 
nhân loại những giá trị văn hóa vô cùng 
to lớn. Nền âm nhạc nhà thờ, những 
công trình kiến trúc đồ sộ, những bộ 
Thánh kinh vĩ đại và nhiều giá trị khác 
mãi mãi là những tác phẩm bất hủ của 
nhân loại. Biểu tượng Chúa Giêsu hy 
sinh thân mình chịu nạn trên cây Thập 
tự để cứu loài người đã, đang và sẽ là 
nguồn cảm hứng vô tận cho những kiệt 
tác thơ ca, hội họa, điêu khắc, âm nhạc... 
(*) Tiến sỹ, Khoa Triết học, Trường Đại học 
Khoa học xã hội và nhân văn, Đại học Quốc gia 
Hà Nội. 
(1) Hồ Chí Minh (1996), Về vấn đề tôn giáo, tín 
ngưỡng, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, tr. 52. 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 5 (66) - 2013 
 78 
Đạo Công giáo vốn là một bộ phận 
của văn hóa Phương Tây, có hệ thống 
triết lý sâu sắc, khi được truyền bá vào 
Việt Nam đã để lại dấu ấn đậm nét trong 
nền văn hoá Việt Nam. Sự xuất hiện của 
đạo Công giáo ở Việt Nam đã góp phần 
tạo nên sự đa dạng của nền văn hoá tín 
ngưỡng và tôn giáo của dân tộc ta. 
Sự truyền bá đạo Công giáo vào Việt 
Nam đã tạo nên sự giao lưu văn hoá và 
làm biến đổi diện mạo nền văn hoá Việt 
Nam trên các phương diện sau: 
Một là, văn hóa Việt Nam có những 
nhân tố văn hoá mới như: chữ quốc ngữ, 
trường tân học, báo chí, các ngành văn 
hoá nghệ thuật hiện đại (kiến trúc, hội 
hoạ, âm nhạc, điện ảnh, sân khấu,...), 
những yếu tố xã hội có quan hệ chặt chẽ 
với văn hoá đó là tầng lớp tân học, thị 
dân, cộng đồng Công giáo. 
Hai là, nền văn hóa Việt Nam diễn ra 
quá trình dân tộc hoá yếu tố ngoại sinh 
và hiện đại hoá yếu tố nội sinh. Quá 
trình này đã diễn ra những cuộc vật lộn, 
giằng xé, trăn trở và tạo nên hình hài 
mới của nền văn hoá Việt Nam hiện tại. 
Trong quá trình dân tộc hoá những yếu 
tố văn hoá từ bên ngoài, cái gì không 
phù hợp với văn hóa truyền thống Việt 
Nam sẽ bị sàng lọc, gạt bỏ. Còn trong 
quá trình hiện đại hoá văn hoá truyền 
thống, các yếu tố văn hóa truyền thống 
được đổi mới cho phù hợp với cuộc 
sống mới. Cả hai quá trình này bao giờ 
cũng diễn ra đồng thời, trong đó có cả 
xung đột đầy nghịch lý vì hai nền văn 
hoá cũng như hai lối sống Đông - Tây 
có nhiều điểm rất khác nhau. Nhưng 
cuối cùng, người Việt Nam với năng lực 
thích nghi riêng biệt của mình đã tiếp 
thu theo cách của mình những yếu tố 
văn hóa mới từ phương Tây. 
Ba là, sự đổi mới của nền văn hoá 
Việt Nam qua sự tiếp thu văn hoá Công 
giáo phương Tây có chiều hướng ngày 
càng mạnh hơn kể từ sau Công đồng 
Vatican II. Từ những năm 60 - 70 của 
thế kỷ XX, một số giáo sỹ có tinh thần 
dân tộc đã khởi xướng “trở về với dân 
tộc”, xây dựng lối sống đạo và lối diễn 
tả đức tin phù hợp với bản sắc văn hoá 
dân tộc. Chính lẽ đó, mà ngày 
20/10/1964, Toà thánh Vatican đã phải 
chấp thuận đề nghị của các Giám mục 
Việt Nam về việc cho phép giáo dân 
Việt Nam được thờ cúng Tổ tiên và các 
anh hùng liệt sỹ của dân tộc. Điều đó đã 
loại bỏ một trong những cản trở lớn nhất 
trên bước đường hội nhập vào nền văn 
hoá dân tộc của đạo Công giáo. 
Sự truyền bá đạo Công giáo vào Việt 
Nam đã tạo nên những biến đổi mới của 
văn hóa Việt Nam. Về mặt ngôn ngữ, 
người Việt Nam đã làm quen với ngôn 
ngữ phương Tây, trước hết với tiếng 
Latinh, tiếng Pháp. Việc các giáo sĩ đưa 
hệ thống chữ cái Latinh để phiên âm 
tiếng Việt đã tạo ra chữ Quốc ngữ ở Việt 
Nam. Đây là một công trình tập thể với 
sự đóng góp của nhiều người theo đạo 
Công giáo cả phương Tây lẫn Việt Nam; 
trong đó có Cha Gaspar de Amaral 
(người soạn thảo cuốn từ điển An Nam - 
Bồ Đào Nha); Cha Antomie Barbosa 
Một số suy nghĩ về văn hóa công giáo Việt Nam... 
 79 
(người soạn thảo cuốn từ điển Bồ Đào 
Nha - An Nam) và Cha Alexandre de 
Rhodes (người soạn thảo cuốn từ điển 
An Nam - Bồ Đào Nha - Latinh). 
Nói đến văn hóa Công giáo thì không 
thể không nói đến dòng văn học Công 
giáo. Trong đó, có các tác phẩm: “Phép 
giảng tám ngày”, “Hành trình truyền 
giáo”; tờ báo Công giáo “Nam kỳ địa 
phận” ra đời là năm 1908 ở sài Gòn; tờ 
báo “Thánh thể” (1919 ở Phát Diệm), 
“Thánh giáo tuần báo Bắc kỳ” (1920 - 
1923), tuần báo “Công giáo tiến hành” 
(1936 - 1938)..., và một số nhà báo có 
nghề như Trương Vĩnh Ký (1837-1898), 
Huỳnh Tịnh Của (1834-1907) với phong 
cách làm báo “Tây học”. Đến nay, báo 
chí Công giáo vẫn không ngừng phát 
triển với nhiều tờ báo mới như: “Người 
Công giáo”, “Công giáo và văn hoá dân 
tộc”, “Công giáo và dân tộc”... Các tờ 
báo đó đã đăng tải những thông tin về 
văn hoá, xã hội; chủ trương, chính sách 
của Đảng và Nhà nước; các hoạt động 
của Giáo hội Công giáo... Văn hoá 
Công giáo không chỉ đến với các giáo 
dân mà còn đến với người dân cả nước. 
Báo chí Công giáo đã góp phần quan 
trọng vào công cuộc xây dựng và phát 
triển đất nước. 
Ngôn ngữ, báo chí, văn học Công 
giáo Việt Nam là bước mở đầu nhưng 
hết sức quan trọng trong sự tiếp xúc của 
văn hóa Việt Nam với văn hóa Công 
giáo nói riêng và với văn hóa phương 
Tây nói chung. Nó đã đặt nền móng cho 
sự phát triển của chữ viết, báo chí, văn 
học Việt Nam theo hướng hiện đại. 
Dấu ấn văn hóa Công giáo ở Việt 
Nam trên mọi lĩnh vực văn hóa khá đậm 
nét. Nó đã góp phần đổi mới nền văn 
hóa Việt Nam, tạo cho văn hóa Công 
giáo Việt Nam một diện mạo mới. 
Nhưng, “không phải là một sự bắt chước 
mà thực tế là một sự cấu trúc hóa lại 
toàn bộ văn hóa Việt Nam”(2). Bản sắc 
dân tộc được lộ ra trong quá trình tiếp 
xúc giữa văn hóa Việt Nam và văn hóa 
Công giáo, giống như trong quá trình 
tiếp xúc với văn hóa Trung Hoa, Ấn Độ, 
văn hóa phương Tây. 
Văn hóa Việt Nam tuy đổi mới, 
nhưng vẫn giữ bản sắc của mình. Chẳng 
hạn, trong các tổ chức giáo xứ có đậm 
nét tính chất làng xã cổ truyền. Tổ chức 
Giáo hội cơ sở gọi là Xứ đạo được hình 
thành trên nền tảng tính chất làng xã và 
dùng tên làng xã đó để đặt tên Xứ đạo. 
Cũng như trước đây, người được bầu để 
nhận chức trong giáo Xứ phải khao 
vọng. Trong những ngày lễ quan trọng, 
người Công giáo thường dùng kiệu cổ, 
chủ yếu là kiệu bát cống mà giáo dân 
quen gọi là kiệu vàng. Sự xuất hiện của 
kiệu vàng đã làm cho ngày lễ của đạo 
Công giáo mang dáng dấp của lễ hội 
làng quê Việt Nam. Hàng năm, vào 
tháng 7 - tháng báo hiếu, cả làng tổ chức 
lễ kỷ niệm kéo dài trong 2 ngày và tế lễ 
các vị có công khai khẩn đất đai. Nét 
(2) Dẫn theo: GS.TS. Phạm Đức Dương (2002), 
Từ văn hóa đến văn hóa học, Nxb Văn hóa thể 
thao, Hà Nội, tr. 554. 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 5 (66) - 2013 
 80 
đẹp văn hóa này của làng Công giáo là 
đạo lý truyền thống “uống nước nhớ 
nguồn”, tôn thờ những người có công 
với làng của dân tộc Việt Nam. Trong 
ngày lễ Giáng sinh (lễ Noel) - ngày lễ 
lớn vào tháng 12 của các giáo dân theo 
đạo Công giáo trên thế giới nói chung, ở 
Việt Nam kể cả những người theo và 
không theo đạo Công giáo nói riêng, đều 
nhộn nhịp hòa chung niềm vui vào các 
nghi lễ độc đáo của văn hóa Công giáo, 
thể hiện tình cảm thương yêu đối với 
mọi người. 
Về kiến trúc, Nhà thờ Phát Diệm là 
một điển hình về sự dân tộc hóa văn hóa 
ngoại nhập. Nhà thờ được xây dựng 
theo kiến trúc của một ngôi đình làng. 
Tượng Đức mẹ Maria có hình dáng mẹ 
Việt Nam. Chúa Giêsu hài đồng mang 
hình hài trẻ con Việt Nam. Hoặc như, 
các nhà thờ Thánh Giêsu, nhà thờ Thánh 
Phêrô, nhà thờ trái tim Chúa, nhà thờ 
Thánh Rôcô về kiến trúc tập trung vào 
mặt tiền với ba lối vào vòm cuốn và 
được xây theo kiểu Tam quan có ba tầng 
lầu (lầu càng lên trên thì cửa càng nhỏ) 
và mái cong được lợp bằng ngói mũi 
hài. Nếu như bên trên không gắn cây 
thập giá, người ta sẽ tưởng đó là một 
ngôi tháp cổ kính của đình, chùa. Ngay 
cả cách trang trí trên bia đá ở Nhà thờ 
cũng vậy, hình dáng của bia và trán bia 
thường được trạm nổi hình lưỡng long 
chầu nguyệt... không khác gì bia dựng ở 
đình, miếu, chùa. Nói chung, hầu hết 
các bia đá ở các nhà thờ Công giáo Việt 
Nam đều có lối kiến trúc theo phong 
cách Á Đông gần gũi với người Việt, 
đánh thức tâm linh người Việt. 
Đạo Công giáo ở Việt Nam đã hòa 
nhập với văn hóa truyền thống dân tộc 
nói chung và với các tôn giáo khác nói 
riêng tạo nên nền văn hóa Việt Nam 
mang đậm đà bản sắc dân tộc. Về điều 
này, Linh mục Đặng Chí San, dòng Đa 
Minh, tại Hội nghị về Hội nhập văn hóa 
được tổ chức vào đầu tháng 11/1995 ở 
thành phố Hồ Chí Minh, đã phát biểu: 
Chẳng biết từ đâu, Triết Đông và Phật 
giáo len lỏi vào tâm hồn tôi, như một 
tiếng gọi ở đáy linh hồn. 
Tóm lại, đạo Công giáo, đặc biệt từ 
sau Công đồng Vatican II (1962-1965), 
đã nhanh chóng hội nhập với văn hóa 
Việt Nam. Việc rước kiệu trong những 
ngày lễ lớn bằng những cỗ kiệu cổ của 
người Việt (kiệu vàng); những nghi thức 
tưởng niệm lễ Phục Sinh được tổ chức 
theo nghi thức Việt Nam; múa hát dâng 
hoa trong tháng 5; lời ca được cải biên 
từ điệu chèo; kinh “Phúc Âm” được ca 
vè hóa; các vũ đạo được lấy từ vũ đạo 
dân gian; sự tôn kính tổ tiên; nghi lễ gắn 
với tín ngưỡng nông nghiệp và ngư 
nghiệp của người Việt (tổ chức lễ cầu 
mùa, cầu bằng yên); kiến trúc Nhà thờ 
Công giáo theo lối Á Đông...; tất cả điều 
đó cho thấy, văn hóa Công giáo khi du 
nhập vào Việt Nam đã trở thành văn hóa 
Công giáo Việt Nam, là bộ phận cấu 
thành nền văn hóa Việt Nam. Văn hóa 
Việt Nam đã tiếp nhận văn hóa Trung 
Hoa (qua đạo Lão, đạo Nho), văn hóa 
Ấn Độ (qua đạo Phật), văn hóa phương 
Một số suy nghĩ về văn hóa công giáo Việt Nam... 
 81 
Tây (qua đạo Công giáo) theo một sợi 
chỉ đỏ xuyên suốt lịch sử là tất cả các 
yếu tố ngoại lai đều được Việt Nam hóa. 
2. Bảo tồn, phát triển các giá trị 
văn hóa Công giáo Việt Nam 
Trong quá trình hội nhập với văn hóa 
dân tộc, văn hóa Công giáo đã được bổ 
sung và phát triển. Chúng ta cần bảo 
tồn, phát triển những yếu tố văn hóa 
ngoại sinh đã được Việt Nam hóa, vì 
những yếu tố này đã góp phần làm cho 
vườn hoa văn hóa nước nhà thêm phong 
phú, tiên tiến mang đậm bản sắc dân tộc. 
Bảo tồn, phát triển những giá trị của 
văn hóa Công giáo không chỉ là nhiệm 
vụ của giáo dân và các chức sắc Công 
giáo, mà còn là nhiệm vụ của toàn dân, 
của tất cả các cấp, các ngành, các đoàn 
thể quần chúng xã hội. Để triển khai có 
hiệu quả việc bảo tồn, phát triển này, 
cần phải có các biện pháp phù hợp với 
từng loại hình văn hóa Công giáo cụ thể. 
Đối với văn hóa vật thể (các công 
trình kiến trúc Công giáo như nhà thờ, 
nhà nguyện, tu viện...), chúng ta cần 
phải rà soát, kiểm kê, phân loại; cần tiến 
hành làm hồ sơ để xếp hạng những công 
trình có giá trị về kiến trúc, mỹ thuật, 
lịch sử. Những công trình đã xuống cấp 
cần được tu bổ, sửa chữa, tôn tạo. Thực 
hiện những việc này cần tuân theo các 
quy phạm pháp luật về xây dựng di tích 
lịch sử và danh lam thắng cảnh. Chỉ thị 
379/TTg ngày 23/7/1993 của Chính phủ 
về các hoạt động tôn giáo ghi rõ: “Cho 
phép tu sửa nơi thờ tự của các tôn giáo 
bị hư hỏng, xuống cấp. Những nơi thờ 
tự của các tôn giáo mà trước đây cơ 
quan nhà nước đã mượn sử dụng vào 
việc khai thác, nay cần xem xét nếu sử 
dụng không đúng thì trả lại cho giáo hội 
hoặc người trụ trì nơi thờ tự ấy. Nơi thờ 
tự đã bị chiến tranh hoặc thiên tai tàn 
phá, nay các chức sắc tôn giáo yêu cầu 
thì có thể xem xét cho phép xây dựng lại 
trên cơ sở các quy định của Luật Đất 
đai”(3). Trước đó, Nghị định số 288-
HĐBT ngày 31/12/1985 của Hội đồng 
bộ trưởng cũng đã ghi: “Các cơ quan 
nhà nước, tổ chức xã hội, đơn vị vũ 
trang nhân dân và mọi công dân có trách 
nhiệm bảo vệ và sử dụng có hiệu quả 
các di tích lịch sử, văn hóa và danh lam 
thắng cảnh”(4) . 
Đối với văn hóa phi vật thể (các ấn 
phẩm văn hóa Công giáo có giá trị về 
lịch sử, văn học), chúng ta phải quản lý 
theo yêu cầu mà Sắc lệnh số 65 ngày 
23/11/1945 (về bảo tồn các di sản văn 
hóa) ban hành: những bia ký, đồ vật, 
văn bằng, sách vở có tính tôn giáo hay 
không có tính tôn giáo nhưng có ích cho 
lịch sử thì cũng cần phải bảo tồn. 
Đối với hoạt động xuất bản các tác 
phẩm tôn giáo, cần thực hiện theo quy 
định của Luật Xuất bản và văn hóa Công 
giáo. Luật đó nghiêm cấm in, sản xuất, 
kinh doanh, lưu hành, tàng trữ sách báo, 
văn hóa phẩm có nội dung chống lại Nhà 
(3) Ban Tôn giáo Chính phủ (1995), Các văn 
bản của Nhà nước về hoạt động tôn giáo, 
Quyển 2, Nxb Tôn giáo, Hà Nội, tr.16. 
(4) Sđd, tr. 78-79. 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 5 (66) - 2013 
 82 
nước CHXHCN Việt Nam, gây chia rẽ 
dân tộc, gây mất đoàn kết. “Việc xuất 
bản, in, phát hành các loại kinh, sách, 
báo, tạp chí và các xuất bản phẩm khác 
về tín ngưỡng, tôn giáo; kinh doanh, xuất 
khẩu, nhập khẩu văn hóa phẩm về tín 
ngưỡng, tôn giáo, sản xuất đồ dùng phục 
vụ hoạt động tín ngưỡng, tôn giáo thực 
hiện theo quy định của pháp luật về xuất 
bản, pháp luật về xuất nhập khẩu văn hóa 
phẩm không thuộc phạm vi kinh doanh 
và các quy định khác của pháp luật có 
liên quan”(5). 
Hiện nay, nhiều giá trị văn hóa Công 
giáo bao gồm cả văn hóa vật thể lẫn phi 
vật thể đang mai một, xuống cấp 
nghiêm trọng. Chúng ta cần khẩn 
trương bảo tồn, phát triển các giá trị đó; 
đưa các các giá trị đó trở lại với người 
dân; làm cho các giá trị đó có sức sống 
trong đời sống văn hóa xã hội. Văn hóa 
Công giáo chỉ được khẳng định, bảo 
tồn, phát triển, không bị mờ nhạt, mai 
một khi nó được tồn tại như một “thực 
thể” trong đời sống văn hóa của người 
Việt Nam hiện nay. 
Việc bảo tồn, phát triển các giá trị 
văn hóa Công giáo cũng cần được thực 
hiện theo phương châm “gạn đục, khơi 
trong”. Chúng ta cần giới thiệu, trao đổi 
các tư liệu về văn hóa Công giáo Việt 
Nam với các nước ngoài để có cái nhìn 
so sánh và làm sáng tỏ bản sắc của văn 
hóa dân tộc. Các giá trị văn hóa Công 
giáo cần được xem như một nguồn lực 
để phát triển du lịch, góp phần phát triển 
kinh tế - xã hội. 
Sau hơn 4 thế kỷ được truyền bá vào 
Việt Nam, văn hóa Công giáo đã để lại 
dấu ấn sâu đậm trong đời sống văn hóa 
tinh thần của người Việt Nam. Văn hóa 
Công giáo dù dưới dạng vật thể hay phi 
vật thể đều có ảnh hưởng đậm nét tới 
văn hóa Việt Nam. Văn hóa Công giáo 
đã trở thành một bộ phận không thể tách 
rời của văn hóa dân tộc. Khẳng định 
những giá trị và dấu ấn của văn hóa 
Công giáo cũng như bảo tồn, phát triển 
nó không chỉ là thừa nhận tính đa dạng 
của văn hóa Việt Nam, mà còn là tạo 
thêm một cầu nối để người Công giáo 
quán triệt phương châm “Sống phúc âm 
giữa lòng dân tộc”.(5) 
Cùng với các tôn giáo khác trong thời 
đại toàn cầu hóa, đạo Công giáo Việt 
Nam luôn có những đổi mới để thích 
nghi với thời đại. Đạo Công giáo Việt 
Nam đã và đang hội nhập mạnh mẽ vào 
đạo Công giáo thế giới. Trong quá trình 
hội nhập, chúng ta cần “gạn đục, khơi 
trong”; tiếp thu, chọn lọc những tinh hoa 
văn hóa của nhân loại; đồng thời, biết bỏ 
qua những yếu tố phi văn hóa trong quá 
trình bảo tồn, phát triển văn hóa Công 
giáo Việt Nam nói riêng, văn hóa Việt 
Nam nói chung. Điều đó có ý nghĩa 
quyết định đối với sự nghiệp đổi mới 
văn hóa Việt Nam, góp phần vào công 
cuộc giữ gìn và phát huy đậm đà bản sắc 
văn hóa dân tộc Việt Nam. 
(5) Ban tôn giáo Chính Phủ (2006), Tôn giáo và 
chính sách tôn giáo ở Việt Nam, Nxb Tôn giáo, 
Hà Nội, tr.57. 
Một số suy nghĩ về văn hóa công giáo Việt Nam... 
 83