Kiến trúc nhiệt đới Sài Gòn

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Nguyễn Khởi 
 KIẾN TRÚC NHIỆT ĐỚI SÀI GÒN 
 SAIGON TROPICAL ARCHITECTURE 
 NGUYỄN KHỞI 
TÓM TẮT: Nếu như “kiến trúc Đông Dương” xuất hiện ở nhiều đô thị trên cả nước thì 
kiến trúc nhiệt đới giai đoạn 1954 – 1975 chủ yếu xuất hiện ở Sài Gòn. Là đô thị có điều 
kiện tiếp cận với kinh tế, khoa học kỹ thuật nước ngoài, kiến trúc ở đây đã có điều kiện 
phát triển và để lại những giá trị cần khẳng định. Qua phân tích tác giả làm nổi bật sự kết 
hợp nhuần nhuyễn giữa các yếu tố kỹ thuật phương Tây và văn hóa phương Đông, khai 
thác nét đặc trưng kiến trúc truyền thống, làm cho công trình đạt đến đỉnh cao của nghệ 
thuật kiến trúc đương thời. Qua đó tác giả đề xuất cần có những công trình nghiên cứu 
toàn diện và chuyên sâu hơn nhằm rút ra những bài học hữu ích cho sáng tác kiến trúc 
trong bối cảnh hội nhập ngày nay. 
Từ khóa: Kiến trúc Đông Dương, kỹ thuật phương Tây, văn hóa phương Đông, kiến trúc 
truyền thống, bài học cho bối cảnh hội nhập. 
ABSTRACT: While the "Indo-Chinese architecture" can be found in many urban centers 
across the country, the tropical architectural mainly appeared in Saigon during 1954 - 
1975. Being the city can link with foreign economic, science and technology, architecture 
in Saigon has meet all requirements for development and legated many values. By 
analyzing, the author reaffirm the clever combination between the Western technicals with 
Eastern cultures, exploiting the traditional architecture, reached the peek modern artwork. 
Thereby the author proposed for more comprehensive researches in order to conclude 
more useful lessons for architectural design in the fase of integration. 
Key words: Indo-Chinese architecture, western technicals, Eastern cultures, traditional 
architecture, lessons in integration. 
1. BỐI CẢNH RA ĐỜI đồng minh đổ vào, đặc biệt là Mỹ. Đô thị 
 Từ năm 1954 – 1975, Sài Gòn, dưới sự Sài Gòn có cơ hội phát triển mở rộng thêm. 
quản lý của chính quyền quốc gia đương Các mạng lưới đường sá, trục lộ chính 
thời với tình hình xã hội đã có giai đoạn được mở rộng và xây mới. Dân số Sài Gòn 
tạm yên, kinh tế được phát triển, sức hút đô lúc bấy giờ hơn ba triệu người và đã trở 
thị gia tăng kéo theo tốc độ đô thị hóa phát thành một đô thị cực lớn, là trung tâm dân 
triển nhanh chóng. cư, trung tâm việc làm và tị nạn chiến 
 Từ những năm 1960, nền kinh tế phụ tranh. 
thuộc vào viện trợ ồ ạt của các nước tư bản 
 PGS.TS.KTS. Trường Đại học Văn Lang, Email: nguyenkhoi@vanlanguni.edu.vn 
 55 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Số 01 / 2017 
 Đầu thập niên 1970, do có chính sách triển cùng sự giao lưu mật thiết với các 
đầu tư kinh tế thu hút tư bản nước ngoài, nước tư bản phương Tây đã tạo điều kiện 
công nghiệp thành phố phát triển mạnh mẽ, cho các trào lưu nghệ thuật trên thế giới du 
hàng loạt xí nghiệp quy mô lớn xuất hiện. nhập vào Việt Nam một cách tự do. Trong 
Song song với việc phát triển cơ sở hạ tầng đó phong cách kiến trúc hiện đại quốc tế 
kỹ thuật, giao thông, điện, nước; cơ sở hạ đang được ưa chuộng đã góp phần làm thay 
tầng xã hội, các công trình công cộng, đổi diện mạo kiến trúc Sài Gòn. Phong 
thương mại, dịch vụ, cư xá lớn, cao ốc, các cách kiến trúc này đã bắt đầu thay thế dần 
bệnh viện, trường đại học được đầu tư xây các hình thức kiến trúc cổ điển, tân cổ điển 
dựng phát triển với chất lượng cao hơn phương Tây rườm rà và gò bó trước đây, 
trước. làm cho kiến trúc Sài Gòn mang nhiều yếu 
 Thư viện Khoa học tổng hợp (trước 1975 là Thư viện Quốc gia của chế độ cũ) Nguyễn Hữu Thiện và Bùi 
 Quang Hạnh thiết kế, hoàn thành xây dựng năm 1972 được đánh giá cao về giải pháp kiến trúc thích nghi 
 với điều kiện khí hậu nhiệt đới nón g ẩm, mưa nhiều 
 Bên cạnh đó đã ra đời một lực lượng 
khoa học kỹ thuật, công nhân kỹ thuật, thợ 
thủ công có trình độ cao và đông đảo. 
Trong đó đội ngũ kiến trúc sư Việt Nam 
được đào tạo từ nhiều nguồn trong và ngoài 
nước như Pháp, Mỹ đã đáp ứng được nhu 
cầu thiết kế và xây dựng của Sài Gòn. 
 Dựa trên nền tảng kinh tế – xã hội 
đương thời, hoạt động xây dựng được phát Ngôi nhà sàn cách điệu đứng trên hồ nước và bức tường 
 hoa trên mặt đứng phòng đọc là giải pháp hợp lý 
 56 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Nguyễn Khởi 
 tố của một nền kiến trúc đô thị hiện Thụ và các cộng sự thiết kế. Đây là một 
đại, so ra không thua kém các nước trong công trình biểu hiện sự kết hợp hài hòa 
khu vực châu Á tại thời điểm này. Đáng giữa các yếu tố văn hóa phương Tây và 
chú ý là hầu hết các công trình kiến trúc đó phương Đông, tạo nên một công trình có 
đều do chính đội ngũ kiến trúc sư người phong cách “hiện đại nhiệt đới” làm điểm 
Việt thiết kế và thi công đạt tiêu chuẩn hiện nhấn không gian hoành tráng cuối trục 
đại quốc tế. đường Lê Duẩn. 
 Xu hướng kiến trúc hiện đại khi xâm Tính ẩn dụ trong tổ hợp hình khối công 
nhập nước ta đã được các kiến trúc sư áp trình được tác giả lồng ghép vào các ký tự 
dụng cho phù hợp với điều kiện khí hậu địa chữ Nho nhằm diễn đạt các ý tưởng mang 
phương và đã hình thành nên phong cách tính triết lý phương Đông. Mái hiên của đại 
“kiến trúc hiện đại nhiệt đới”. Thật ra sảnh cùng ban công và mái của lầu tứ 
phong cách này xuất hiện hầu như rộng phương tạo thành chữ “Tam”; ba gạch 
khắp các nước có khí hậu nhiệt đới như ngang trên được nối liền ở chính giữa bởi 
Brazil của Nam Mỹ, một số nước Nam Phi, hai cột lớn thành chữ “Vương”; thêm một 
các nước Nam Á như Ấn Độ, Sri Lanka nét chấm của kỳ đài thành chữ “Chủ” hay 
hay từ các nước vùng Đông Nam Á. Chúng chữ “Chúa”. Tầng trên cùng của Dinh có 
có đặc điểm chung là hình khối đơn giản, mặt trước hình chữ nhật tượng trưng chữ 
cao tầng, vật liệu xây dựng bê tông cốt “Khẩu”; cột cờ là nét sổ biến chữ Khẩu 
thép, nhôm kính, đề cao giá trị công năng, thành chữ “Trung”; cuối cùng ở bốn hàng 
sử dụng chi tiết cấu tạo ô văng, lam che cột giữa, các mái đưa ra và cột ốp gỗ dưới 
nắng và hành lang phù hợp với khí hậu sảnh tạo thành chữ “Hưng”. 
nhiệt đới ẩm. Kiến trúc mặt đứng công trình được 
 Tuy nhiên, điểm đặc biệt là “kiến trúc phân làm ba mảng đặc – rỗng – và đặc 
hiện đại nhiệt đới” ở Sài Gòn đã được các phần nào lặp lại bố cục Dinh Norodom 
kiến trúc sư người Việt kết hợp khá nhuần trước đây, tuy nhiên, cũng có thể gợi nhớ 
nhuyễn giữa các yếu tố kỹ thuật hiện đại đến bóng dáng của ngôi nhà ba gian hai 
phương Tây và văn hóa phương Đông, khai chái cổ truyền, tương ứng với các khu chức 
thác các nét đặc trưng kiến trúc truyền năng bên trong. Tầng trệt được thiết kế cửa 
thống trong công trình. Sự hòa hợp giữa kính rộng lớn nhằm đưa cây xanh, mặt 
kiến trúc, con người và thiên nhiên đã làm nước lồng vào công trình một cách tối đa. 
cho các công trình này thật sự trở thành Hình ảnh nổi bật trên mặt đứng là bức “rèm 
những tác phẩm đương thời đáng được trân hoa đá” độc đáo, tên gọi của tác giả dành 
trọng. cho tác phẩm của mình. Vì mặt đứng công 
2. GIÁ TRỊ VÀ ĐẶC TRƯNG KIẾN trình quay hướng Đông – Bắc, nên để có 
TRÚC NHIỆT ĐỚI SÀI GÒN nhiều ánh sáng tự nhiên mà vẫn hạn chế 
 Nói đến công trình kiến trúc tiêu biểu được tia bức xạ mặt trời, tác giả đã khéo 
thời kỳ này, không thể không nhắc đến léo kết hợp vật liệu kỹ thuật của phương 
Dinh Độc Lập do kiến trúc sư Ngô Viết Tây với quan niệm thẩm mỹ truyền thống 
 57 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Số 01 / 2017 
sáng tạo nên hình ảnh bức rèm khiến người 
ta liên tưởng đến những hình tượng con Vào năm 1972, công trình Thư viện 
tiện hay các dóng trúc vốn là biểu tượng Quốc gia (Thư viện Khoa học tổng hợp 
của người quân tử trong quan niệm của hiện nay) do Nguyễn Hữu Thiện và Bùi 
người phương Đông. Chúng đem lại cảm Quang Hạnh thiết kế được xây dựng xong. 
giác rất đỗi thân quen đối với người Việt Công trình nằm ở vị trí khá đắc địa tại 
Nam. Phía trong bức rèm hoa là hiên rộng trung tâm thành phố, đối diện với Dinh Gia 
thoáng chạy dài, tràn ngập ánh sáng như Long cũ – nay là Bảo tàng Cách mạng 
gợi nhớ tới cái hiên trong kiến trúc nhà ở thành phố – ở góc đường Nam Kỳ Khởi 
dân gian. Nghĩa và Lý Tự Trọng ngày nay. 
 Các không gian trong nhà được tác giả Các tác giả đã tổ hợp hình khối công 
tạo dựng theo nguyên tắc không gian mở trình theo chủ nghĩa công năng bằng cách 
thông thoáng tự nhiên nhằm khai thác cảnh tạo ra hai khối có dáng hình học dứt khoát 
quan xung quanh và cũng để phù hợp với rõ ràng nhưng đã khéo léo sắp xếp chúng 
khí hậu nơi đây. Ngay cả giải pháp cách tương phản nhau. Khối nằm ngang là các 
nhiệt cho mái cũng được quan tâm. Mái có phòng đọc và khối đứng là kho sách, cùng 
cấu tạo sàn hai lớp, bên dưới là lớp bê tông với giải pháp mặt đứng một khối đặc và 
chịu lực, bên trên là các tấm đan chống một khối rỗng đem lại hiệu ứng thị giác bất 
nóng đặt trên gối gạch cách sàn 40cm, ngờ và ấn tượng. Mặc dù đây là thủ pháp 
chính nhờ lớp đệm không khí đối lưu ở mà chúng ta thường bắt gặp trong một số 
giữa nên giữ cho nhiệt độ trong nhà lúc nào công trình hiện đại phương Tây, tuy nhiên 
cũng mát mẻ. Đồng thời trong công trình sử ở đây các tác giả đã thể hiện sự nhất quán 
dụng một số vật liệu đặc thù như đá rửa, đá từ nội dung đến hình thức một giải pháp 
mài để tô tường, chẳng thế mà có người đặt kiến trúc thích nghi với điều kiện khí hậu 
Dinh Độc Lập vào loại “kiến trúc nhiệt đới nhiệt đới ẩm lắm nắng nhiều mưa. Đồng 
tạo nên sắc thái Sài Gòn trong tổng thể thời các tác giả cũng đã biết kết hợp nhuần 
chung của kiến trúc đương đại Việt Nam”. nhuyễn giữa các yếu tố thẩm mỹ phương 
 Tây và yếu tố truyền thống của Việt Nam 
 tạo dựng nên một công trình mang sắc thái 
 độc đáo. 
 Đó là cách xử lý kiến trúc mặt đứng 
 kho sách bằng các mảng tường đặc chạy 
 dài theo phương vị ngang, tượng trưng cho 
 những quyển sách xếp chồng lên nhau và 
 chỉ chừa lại những khe cửa sổ nhỏ vừa đủ 
 để lấy ánh sáng, nhằm tránh các tia nắng 
 chiếu trực tiếp làm vàng ố các tư liệu bên 
 trong. Hay như hình ảnh ngôi nhà sàn được 
 Rèm hoa đá Dinh Độc Lập cách điệu đứng trên hồ nước trong bố cục 
 58 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Nguyễn Khởi 
hình khối mặt đứng công trình, sàn tầng trệt trệt thoáng mát do việc dùng hệ khung chịu 
được nâng cao khỏi mặt đất đem lại cảm lực nên tạo được nhiều khoảng trống kết 
giác gần gũi thích thú nhưng không làm hợp với các sân trong phủ đầy cây xanh 
mất đi sự bề thế của ngôi nhà. Do công hoặc hồ nước tạo nên sự liên kết chặt chẽ 
trình quay hướng Tây Bắc – Đông Nam giữa các không gian trong và ngoài nhà. 
nên việc sử dụng bức tường hoa trên mặt Với giải pháp bố cục tổng mặt bằng theo 
đứng khối phòng đọc là khá hợp lý, vừa kiểu phi tập trung đã tạo nên các hành lang 
chống được bức xạ mặt trời vừa tạo được thông gió tốt giữa các khối nhà đứng gần 
sự thông thoáng cho hành lang và các nhau, trong đó khối nội trú cao 11 tầng 
phòng ốc bên trong. Đặc biệt ở đây các tác sáng sủa thoáng mát có thể phục vụ đến 
giả đã hiện đại hóa các yếu tố kiến trúc 600-700 giường bệnh. 
truyền thống để tạo ra các họa tiết mang 
tính trang trí vô cùng biểu cảm, đem lại sự 
thành công mỹ mãn. Công trình gây được 
ấn tượng mạnh mẽ, khó quên chính là nhờ 
bức tường hoa này. 
 Công trình không còn là một khối hình 
hộp đồng nhất mà đã sử dụng nhiều yếu tố 
của kiến trúc gỗ truyền thống như cột, dầm, 
công xôn, mái đưa vươn ra khỏi tường nhà, 
thậm chí những bề mặt trơ trụi quen thuộc 
 Bệnh viện Chợ Rẫy Thành phố Hồ Chí Minh 
của những mảng tường lớn theo phong 
cách kiến trúc hiện đại cũng được xử lý Nhờ có hệ kết cấu khung chịu lực 
bằng vật liệu đá rửa kẻ gioăng khít và được ngoài bọc bê tông nên công trình có khả 
trang trí phù điêu rồng phượng. Hình khối năng chống cháy cao, cùng với việc sử 
và các chi tiết cho thấy tính chất Việt hóa dụng vách ngăn nhẹ cho phép có thể thay 
cũng như nhiệt đới hóa kiến trúc hiện đại ở đổi không gian tùy theo yêu cầu công năng 
Thư viện Khoa học tổng hợp đã đạt tới đỉnh của từng thời kỳ. 
cao. Kiến trúc mặt đứng công trình được 
 Bệnh viện Chợ Rẫy được khởi công phân vị theo phương ngang bởi các dãy 
vào tháng 8-1971 và hoàn thành vào tháng hành lang hoặc lôgia kết hợp với những 
6-1974 do chính phủ Nhật tài trợ dưới dạng lam chống nắng bằng nhôm thanh mảnh tạo 
bồi thường chiến tranh và đã trở thành một nên các bóng đổ sâu trên tường làm cho 
bệnh viện có quy mô lớn nhất Đông Nam Á kiến trúc các khối nhà có cảm giác nhẹ 
thời bấy giờ. nhàng, thoáng đãng hơn. 
 Đây là một công trình thể hiện rõ nhất Cho đến nay công trình vẫn phù hợp 
phong cách kiến trúc hiện đại đã được nhiệt với nhu cầu sử dụng mới trong đô thị, vẫn 
đới hóa một cách khá thành công với những giữ được sự vận hành tốt và khả năng thích 
nét đặc trưng cơ bản như: mặt bằng tầng ứng với khí hậu nhiệt đới của Sài Gòn. 
 59 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Số 01 / 2017 
 Có thể điểm thêm một công trình khác 
 nữa, đó là Trường Đại học Y dược. Nằm 
 trong một khuôn viên rộng lớn, với kiểu bố 
 cục phân tán nhưng các khối nhà lại được 
 gắn kết với nhau nhờ các dãy hành lang có 
 mái che cả ba tầng nhà, nên sự lưu thông 
 giữa các khối chức năng khá thuận lợi. 
 Cũng chính nhờ kiểu bố cục này mà công 
 trình gắn kết một cách hữu cơ với những 
 khu vườn, cây xanh, mặt nước, len lỏi trong 
 khuôn viên tạo nên một không khí tươi mát, 
 làm dịu bớt cái nắng gay gắt của khí hậu 
 nhiệt đới phương Nam, đồng thời cũng thể 
 hiện sự vận dụng các nguyên lý của trường 
 phái kiến trúc hữu cơ mà các bậc thầy như 
 Frank Lloyd Wright, Alvar Aalto, Richards 
 Neutra đã đề xướng. Mặc dù có sự hạn chế 
 của những hình khối vuông vức, nhưng do 
 cách tạo ra mặt bằng phóng khoáng, do 
 cách giải quyết không gian một cách linh 
 hoạt nên đã kết hợp được khá chặt chẽ giữa 
 các không gian trong và ngoài nhà, giữa 
 các công trình kiến trúc với thiên nhiên một 
 cách hài hòa, sinh động. Công trình Trường 
 Đại học Y dược là một ví dụ rất thành công 
 về giải pháp chống các tia bức xạ mặt trời. 
 Đối với các mặt nhà quay hướng Đông và 
 Tây, hệ thống lam đứng và dày kết hợp với 
 hành lang đã được sử dụng. Còn đối với 
 các mặt nhà hướng Nam và Bắc thì sử dụng 
 Trường Đại học Y dược: Các khối nhà giải pháp hành lang kết hợp hệ thống lam 
được kết nối nhờ các dãy hành lang có mái hỗn hợp trên cao. 
che cả ba tầng nhà, nên sự lưu thông giữa Nhìn chung kiến trúc công trình 
các khối chức năng khá thuận lợi và gắn Trường Đại học Y dược có sự thống nhất 
kết một cách hữu cơ với những khu vườn, cao nhờ sử dụng giải pháp hệ thống hành 
cây xanh, mặt nước. Đây là công trình lang rộng thoáng kết hợp với các dạng lam, 
thành công về giải pháp chống các tia bức cầu thang xương cá, tường trắng đá rửa nổi 
xạ mặt trời. bật trên nền xanh của cây cối miền nhiệt 
 60 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Nguyễn Khởi 
đới, tất cả tạo nên một phong cách “kiến người, các công trình trong giai đoạn này 
trúc nhiệt đới Sài Gòn” rất đặc trưng. thật sự đã đặt được nền móng vững chắc 
3. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ cho các bước tiếp theo của nền kiến trúc 
 Mặc dù chỉ đơn cử một số ví dụ tiêu đương đại Việt Nam. 
biểu trong bức tranh tổng thể của kiến trúc Để có thể rút ra những bài học hữu ích 
đô thị Sài Gòn giai đoạn 1954 – 1975, cho các kiến trúc sư ngày nay tham khảo, 
nhưng cũng cho chúng ta hình dung ra nền cần thiết phải có những công trình nghiên 
kiến trúc Sài Gòn giai đoạn này đã có một cứu sâu hơn, toàn diện hơn nhằm làm rõ 
bước tiến vượt bậc, vừa thích ứng với khí hơn những giá trị về các mặt xã hội cũng 
hậu nhiệt đới vừa đáp ứng được nhu cầu lối như nghệ thuật kiến trúc và làm khơi dậy 
sống đô thị mới của người dân nơi đây. những nhận thức đúng đắn đối với những 
Mỗi khi nhắc đến giai đoạn này, ai cũng thành quả đã một thời được làm nên bởi 
đều tự hào về một nền kiến trúc có tên gọi những bàn tay Việt và trí tuệ Việt. Để rồi 
chung là phong cách kiến trúc “hiện đại trong bối cảnh hội nhập hôm nay, các kiến 
nhiệt đới hóa”, một danh xưng được nhiều trúc sư sẽ tìm được hướng đi đúng đắn 
nhà nghiên cứu quốc tế ưu ái dành tặng. trong các sáng tác của mình nhằm đạt đến 
Với sự kết hợp khá nhuần nhuyễn giữa tính mục tiêu tạo dựng một nền kiến trúc hiện 
hiện đại và tính dân tộc trong kiến trúc, đại mà vẫn có bản sắc riêng. 
giữa các yếu tố kiến trúc, khí hậu và con 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
1. Trần Thị Thu Hằng (2002), Tích hợp văn hóa Đông Tây trong kiến trúc của Ngô Viết 
 Thụ, Luận văn Thạc sĩ Đại học Kiến trúc Thành phố Hồ Chí Minh. 
2. Nguyễn Thị Việt Anh (2009), Dinh Độc Lập từ góc nhìn văn hóa, Luận văn thạc sĩ văn hóa 
 học - Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh. 
3. Nguyễn Văn Tất (12/2012), Một góc quý của Sài Gòn, Tạp chí Kiến trúc và Đời sống 
số 1-2. 
 Ngày nhận bài: 08-11-2016. Ngày biên tập xong: 22-11-2016. Duyệt đăng: 15/12/2016 
 61