Khảo sát các bài kệ truyền thừa pháp danh của Phật giáo Đàng Trong, liên hệ với cách đặt tên trong hoàng tộc nhà Nguyễn

43Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016
KHẢO SÁT CÁC BÀI KỆ TRUYỀN THỪA PHÁP DANH 
CỦA PHẬT GIÁO ĐÀNG TRONG, LIÊN HỆ VỚI 
CÁCH ĐẶT TÊN TRONG HOÀNG TỘC NHÀ NGUYỄN
 Phạm Đức Thành Dũng* 
Triều Nguyễn đã để lại một kho tàng di sản văn hóa vật thể và phi vật thể vô 
cùng đồ sộ mà nhiều nghiên cứu gần đây đánh giá là có thể bằng tổng của các triều 
đại trước đó cộng lại, trong đó có một mảng văn hóa rất riêng chưa hề trùng lắp 
với bất cứ một triều đại nào ở Việt Nam hay các nước đồng văn khác, đó là một hệ 
thống đặt tên trong Hoàng tộc hết sức độc đáo mà đã có nhiều nghiên cứu đề cập 
đến, song nhiều người vẫn còn mơ hồ vì sự đa dạng cũng như sự quy định quá rạch 
ròi theo một khuôn phép rất chặt chẽ đến từng chi tiết cho các hệ, các phòng 
Tiền hệ tức tính từ chúa Nguyễn Hoàng cho đến chúa Nguyễn Phúc Thuần gồm 
chín đời chúa có cách đặt tên khác; Chánh hệ là con cháu của vua Gia Long trở 
về sau lại chia ra Đế hệ dùng chỉ con cháu của vua Minh Mạng và Phiên hệ để chỉ 
con cháu của những hoàng thân là anh em ruột của vua Minh Mạng, lại có những 
cách đặt tên riêng biệt. Bên phái nữ lại khác nữa, có những cách gọi tên hết sức 
riêng chưa hề có ở bất cứ thời đại nào trong lịch sử mà đến nay nhiều người vẫn 
chưa hiểu thấu đáo. Rồi số người thuộc Hoàng tộc nhưng đang ở quý hương, quý 
huyện (Tống Sơn - Thanh Hóa. Đang bàn trong bối cảnh thời vua Minh Mạng) lại 
đặt tên theo cách riêng nữa. Bên cạnh đó, khi truy tôn Hoàng đế cho ông Nguyễn 
Kim, ông Nguyễn Phúc Luân và 9 đời chúa Nguyễn, triều Nguyễn còn dâng lên 
các Miếu hiệu, Thụy hiệu rất đặc hữu; rồi lại có cả những quy định sẵn về tên gọi 
cho các vì vua được lên ngôi (Đế danh) chép rõ ràng trong kim sách; thậm chí khắc 
sẵn trên Cửu đỉnh những mỹ tự quy định Thụy hiệu cho các vua đời sau Chúng 
tôi có khảo cứu một số triều đại trước Nguyễn, cả Việt Nam và Trung Hoa, song 
chưa hề thấy triều đại nào có những cách đặt nhân danh quá rạch ròi hệ thống và 
quá độc đáo sáng tạo như của triều Nguyễn, đặc biệt là vào thời vua Minh Mạng. 
Chỉ khi khảo cứu cách đặt pháp danh trong các dòng thiền của Phật giáo ở Đàng 
Trong, chúng tôi mới thấy có một số nét tương đồng, nên đem ra đối sánh hòng 
có thể có đôi chút gợi ý cho một mạch văn hóa liên tục nào đó trong lãnh vực quá 
độc đáo này.
I. Khái quát về cách đặt pháp danh ở các dòng thiền của Phật giáo Đàng Trong
Trong quá trình tìm tòi tư liệu về chùa Quốc Ân và các tổ sư sáng lập các 
thiền phái của Phật giáo Nam Hà, cụ thể là dòng thiền Lâm Tế, chúng tôi thấy có 
* Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế.
44 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016
một số vấn đề tồn nghi ở các nghiên cứu trước đây, hoặc có nhận định nhưng chưa 
thống nhất lắm, hoặc không rõ lắm, nên cũng mạo muội bàn thêm một số ý kiến 
nhằm lý giải cho rạch ròi, và cũng đưa luôn vào chuyên khảo này nhằm bắt đầu từ 
đó để mở rộng đến phương pháp đặt pháp danh pháp tự trong Phật giáo Nam Hà, 
rồi liên hệ đến cách đặt tên trong Hoàng tộc nhà Nguyễn.
1. Từ danh xưng của các Tổ sư - Dẫn luận từ Tổ sư Nguyên Thiều
Các Tổ sư của các dòng thiền Phật giáo trong thời đại đang khảo xét có quá 
nhiều danh xưng trong những tư liệu đáng tin cậy nhất, khiến người đời sau rất 
hoang mang, và cho đến nay vẫn tồn nghi trong các chuyên luận. Xin dẫn chứng 
trường hợp danh xưng của Tổ Nguyên Thiều (1648-1728). Tổ được ghi lại bằng rất 
nhiều danh xưng:
- Tại tháp mộ ở Huế ghi: Sắc tứ Quốc Ân đường thượng Lâm Tế húy Nguyên 
Thiều Thọ Tôn thụy Hạnh Đoan lão hòa thượng chi tháp.
- Tại long vị thờ ở chùa Quốc Ân ghi: Sắc tứ Quốc Ân đường thượng Lâm Tế 
chánh tông tam thập tam thế húy Nguyên Thiều thượng Thọ hạ Tôn lão hòa thượng.
- Tại chùa Viên Thông ở phía nam núi Ngự Bình còn lưu giữ một bản khắc 
Chánh pháp nhãn tạng của ngài Chơn Kim-Pháp Lâm khoảng năm 1889, lại ghi: 
Đệ tam thập tam thế húy Siêu Bạch thượng Hoán hạ Bích hiệu Thọ Tôn hòa thượng.
- Tại ngôi cổ tự Giác Lâm ở Thành phố Hồ Chí Minh, có thờ long vị của 
Tổ, lại ghi: Sắc tứ Quốc Ân đường thượng Lâm Tế chánh tông tam thập tam thế, 
thượng Hoán hạ Bích húy Siêu Bạch lão tổ hòa thượng.
- Tại ngôi tháp vọng chùa Kim Cang ở Đồng Nai, lại đề: Quốc Ân Kim Cang 
đường thượng tam thập tam thế húy Siêu Bạch Hoán Bích hòa thượng tổ sư chi tháp.
Những danh xưng nêu trên đều ở trên tháp mộ và đồ tự khí nên hoàn toàn 
đáng tin cậy. Ngoài ra trong BAVH, học giả Cadière lại ghi ngài họ Tạ, tên thời 
niên thiếu là Hoán Bích; hoặc một số tư liệu xưa gọi tên sư là Tạ Nguyên Thiều, 
tự Hoán Bích, những cách gọi này hoàn toàn không chuẩn với lễ pháp của Phật 
giáo nên không cần bàn thêm.
Theo sự tìm hiểu của chúng tôi qua một số tư liệu, và nhờ vào kiến giải của 
các thầy ở Trung tâm Văn hóa Phật giáo Liễu Quán Huế, danh xưng của các vị sư 
thời trước được truyền thừa theo dòng kệ của các vị tổ khai sơn. Đặc biệt trong 
buổi giao thời khi các ngài mới xuất kệ, thì thường tồn tại nhiều pháp danh, pháp 
tự theo nhiều dòng kệ khác nhau.
2. Khảo về các bài kệ truyền thừa dòng Lâm Tế
Dòng thiền Lâm Tế vốn xuất phát từ dòng thiền của ngài Ca Diếp, đến đời 
Tổ sư Lâm Tế-Nghĩa Huyền thì bắt đầu xuất kệ riêng để truyền thừa pháp danh 
cho đệ tử của ngài trở xuống, nên Tổ được gọi là đời thứ nhất của dòng thiền Lâm 
Tế. Từ ngài Lâm Tế là đời thứ nhất, đến đời thứ 22, có ngài Vạn Phong-Thời Ủy 
45Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016
đã xuất riêng một dòng kệ Ngũ ngôn để rạch ròi khi đặt pháp danh cho các đệ tử 
truyền thừa: 
Tổ đạo giới định tông 祖導戒定宗
Phương quảng chứng viên thông 方廣證圓通
Hạnh siêu minh thiệt tế 行超明寔際
Liễu đạt ngộ chơn không 了達悟真空
Như nhật quang thường chiếu 如日光常照
Phổ châu lợi ích đồng 普周利益同
Tín hương sanh phước huệ 信香生福慧
Tương kế chấn từ phong 相繼振慈風
Theo dòng kệ này, sư Nguyên Thiều thuộc đời thứ 33 từ ngài Lâm Tế-Nghĩa 
Huyền, nên pháp danh vào hàng chữ Siêu (trong câu Hạnh siêu minh thiệt tế), đầy 
đủ là Siêu Bạch. Ứng với một pháp danh thì vị bổn sư luôn cho thêm một pháp tự đi 
kèm, và pháp tự tương ứng với Siêu Bạch của ngài thuộc dòng kệ này là Hoán Bích.
Thế nhưng, khi ngang đời thứ 31, có ngài pháp danh hàng chữ Thông (trong 
câu Phương quảng chứng viên thông), là Thái sư phụ chính truyền của ngài Siêu 
Bạch (Tổ Nguyên Thiều) lại xuất riêng một dòng kệ Thất ngôn khác để đặt pháp 
danh cho đệ tử chân truyền từ ngài trở về sau: 
Đạo bổn nguyên thành Phật tổ tiên 導本原成佛祖先
Minh như hồng nhật lệ trung thiên 明如紅日麗中天
Linh nguyên quảng nhuận từ phong phổ 靈源廣潤慈風溥
Chiếu thế chơn đăng vạn cổ huyền 照世真燈萬古懸
Từ dòng kệ này, vị Tổ vốn pháp danh chữ Thông đã đổi thành pháp danh 
chữ Đạo như thứ tự, đó chính là ngài Đạo Mân-Mộc Trần, và ngài này thụ giới 
cho ngài Bổn Khao-Khoáng Viên là sư phụ của ngài Siêu Bạch, nên trong dòng kệ 
truyền thừa này ngài Siêu Bạch lại hàng chữ Nguyên (trong câu Đạo bổn nguyên 
thành phật tổ tiên), pháp danh Nguyên Thiều là do ngài Bổn Khao đặt từ đó vậy. 
Cùng với pháp danh Nguyên Thiều, ngài lại được đặt pháp tự tương ứng là Thọ 
Tôn, nên gọi theo dòng kệ của Thái sư phụ vừa xuất ra, ngài là Nguyên Thiều-Thọ 
Tôn. Do vậy, danh xưng của ngài xuất hiện thường đi cặp pháp danh-pháp tự theo 
mỗi dòng kệ, đôi khi thêm vào tên thụy được chúa Nguyễn Phúc Thụ ban tặng lúc 
mất là Hạnh Đoan để càng thêm trang trọng. Hãn hữu có trường hợp, người ta 
gọi bằng một pháp danh hai pháp tự, hoặc pháp danh ở dòng kệ này với pháp tự 
ở dòng kệ kia, nhưng trường hợp này không nhiều. Riêng với các sử gia lại khác, 
thông thường giới thiệu một nhân vật bao giờ cũng có họ (tính), tên (danh), và 
tên chữ (tự), nên khi nhắc đến một vị tăng họ cũng gọi theo kiểu đó, sau họ (tính) 
dùng luôn pháp danh làm danh, và pháp tự làm tự. Như ngài Nguyên Thiều xuất 
46 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016
hiện trong Đại Nam nhất thống chí là: “ Tạ Nguyên Thiều, tên chữ là Hoán Bích, 
người gốc Triều Châu”. Gọi như vậy hoàn toàn không đúng với lễ pháp của Phật 
giáo và dẫn đến sự hoang man và ngộ nhận của người đời sau. Ngay cả Linh mục 
Cadière cũng nhầm lẫn, tưởng rằng Nguyên Thiều là thế danh của ngài.
Việc xuất kệ có những nguyên tắc nào không thì chúng tôi chưa nắm được 
chắc chắn, chỉ biết rằng cũng không câu thúc bao nhiêu đời được xuất kệ riêng. 
Việc xuất riêng một dòng kệ cũng là một việc lớn trong đạo nên không phải đơn 
giản tùy tiện. Có thể khi trải qua quá nhiều đời rồi, chúng đệ tử quá đông dẫn đến 
lộn xộn trùng lắp pháp danh pháp tự; cũng có thể do bất đồng chính kiến với 
đồng môn; cũng có thể do tu tập đạt được, chứng đắc được một thành tựu nào đó 
muốn truyền riêng pháp môn tu tập cho đệ tử chân truyền; đôi khi lại là vấn đề độc 
lập ý thức hệ, hoặc có thể do cả chính trị, khi mà triều đình nhúng tay quá sâu 
Tuy trong dòng thiền Lâm Tế, ngài Đạo Mân-Mộc Trần đời thứ 31 đã tách riêng 
một nhánh bằng bài kệ đã dẫn ở trên, nhưng ngay đến đời 34, ngài Minh Hải-Pháp 
Bảo khai sơn chùa Chúc Thánh cũng xuất riêng một bài kệ Ngũ ngôn để đặt pháp 
danh cho đệ tử truyền thừa của mình, nay vẫn gọi là dòng kệ Chúc Thánh: 
Minh thiệt pháp toàn chương 明寔法全章
Ấn chơn như thị đồng 印真如是同
Chúc thánh thọ thiên cửu 祝聖壽天久
Kỳ quốc tộ địa trường 祈國祚地長
Đắc chánh luật vi tuyên 得正律為宣
Tổ đạo hạnh giải thông 祖導行解通
Giác hoa bồ đề thọ 覺花菩提樹
Sung mãn nhơn thiên trung 充滿人天中
Rồi ngay đến đời thứ 35, sư Liễu Quán vốn pháp danh là Thiệt Diệu (trong 
câu Hạnh siêu minh thiệt tế) cũng đã xuất riêng một dòng kệ truyền thừa: 
Thiệt tế đại đạo 實際大導
Tánh hải thanh trừng 性海清澄
Tâm nguyên quảng nhuận 心源廣潤
Đức bổn từ phong 德本慈風
Giới định phước huệ 戒定福慧
Thể dụng viên thông 體用圓通
Vĩnh siêu trí quả 永超智果
Mật khế thành công 密契成功
Truyền trì diệu lý 傳持妙里
Diễn sướng chánh tông 演暢正宗
Hạnh giải tương ứng 行解相應
Đạt ngộ chơn không 達悟真空
47Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016
Để bàn luận về vấn đề vì sao các ngài xuất kệ hẳn phải tốn nhiều công sức khảo 
cứu, phạm vi bài viết chỉ bàn thêm cho rõ về mặt hình thức danh xưng của các vị danh 
tăng thời trước, nên chỉ minh họa thêm bằng bảng kê dưới đây, để người quan tâm 
tiện theo dõi và đối sánh với cách đặt tên trong Đế hệ và Phiên hệ ở triều Nguyễn:
Lâm Tế 
đời thứ
Kệ ngài Vạn Phong-
Thời Ủy xuất
Kệ ngài Đạo Mân-
Mộc Trần xuất
Kệ ngài Minh Hải- 
Pháp Bảo xuất
Kệ ngài Liễu 
Quán xuất
22 Tổ
23 Đạo
24 Giới
25 Định
26 Tông
27 Phương
28 Quảng
29 Chứng
30 Viên
31 Thông Đạo
32 Hạnh Bổn
33 Siêu Nguyên
34 Minh Thành Minh
35 Thiệt Phật Thiệt Thiệt (Diệu)
36 Tế Tổ Pháp Tế
37 Liễu Tiên Toàn Đại
38 Đạt Minh Chương Đạo
39 Ngộ Như Ấn Tánh
40 Chơn Hồng Chơn Hải
41 Không Nhật Như Thanh
42 Như Lệ Thị Trừng
43 Nhật Trung Đồng Tâm
44 Quang Thiên Chúc Nguyên
45 Thường Linh Thánh Quảng
46 Chiếu Nguyên Thọ Nhuận
47 Phổ Quảng Thiên Đức
48 Châu Nhuận Cửu Bổn
49 Lợi Từ Kỳ Từ
50 Ích Phong Quốc Phong
51 Đồng Phổ Tộ Giới
52 Tín... Chiếu... Địa... Định...
Từ bản kê trên ta thấy rõ các pháp danh tương ứng với mỗi đời, và có thể hiểu 
vì sao các ngài có nhiều cách gọi tên như vậy. Nếu theo lôgic hình thức thì các vị 
48 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016
tăng dòng Chúc Thánh từ đời Lâm Tế thứ 34 trở đi, hoặc dòng Liễu Quán đời thứ 
35 trở đi có thể có đến 3 pháp danh và 3 pháp tự (nếu Tổ Liễu Quán là đệ tử chân 
truyền của Tổ Minh Hải-Pháp Bảo thì đệ tử dòng này vẫn có thể có đến 4 pháp 
danh và 4 pháp tự khác nhau)
Chúng ta hiểu rằng, từ thời các chúa Nguyễn, Phật giáo Đàng Trong rất hưng 
thịnh, được tôn vinh hàng quốc giáo và là một lá chắn tâm linh trong công cuộc 
mở nước về phương Nam bằng hình thức cộng cư giữa dân tộc Việt và các dân tộc 
khác, đặc biệt là tộc người Chăm. Pháp danh trong Phật giáo không phải chỉ dành 
cho các đệ tử xuất gia mà cả đệ tử tục gia, do vậy với một số lượng đệ tử ngày càng 
nhiều làm sao phân biệt được thế thứ khi tiếp xúc với nhau? Cách đặt tên theo các 
dòng kệ giúp cho mọi người chỉ thông qua tên gọi là hiểu ngay vai vế hay thứ tự 
các đời, hoặc thân sơ; nói cách khác, chỉ cần nghe tên có thể hiểu ngay đối tượng 
quan hệ như thế nào với mình, sư bá tổ, sư thúc tổ, sư bá, sư thúc, sư huynh hay 
sư đệ, hay sư điệt Đôi khi một vị sư có thể từ dòng thiền này sang tu tập ở một 
dòng thiền khác, lại có thể có thêm pháp danh pháp tự; và cũng có thể, một vị sư 
ở dòng thiền này lại qua đắc pháp với một vị sư phụ ở dòng thiền khác mà không 
tuân thủ hoàn toàn thứ tự, tức không phải trên mình một đời, ví dụ sư đời thứ 32 lại 
đắc pháp với một vị sư phụ cũng đời thứ 32 hoặc đời thứ 30 ở một dòng thiền khác, 
thì vai vế trong dòng thiền bị tụt xuống hoặc nâng lên một bậc, và hẳn là có thêm 
pháp danh và pháp tự không ngang hàng với mình. Tất nhiên đó là trường hợp hãn 
hữu, và cũng không nằm trong những vấn đề cần bàn ở đây. Đọc kỹ cách đặt pháp 
danh theo các dòng thiền đã dẫn ở trên, chúng ta sẽ thấy có nhiều điểm tương đồng 
với quy định đặt tên trong Hoàng tộc nhà Nguyễn, đặc biệt là trong Đế hệ và Phiên 
hệ thời vua Minh Mạng ban hành.
II. Cách đặt tên trong Hoàng tộc nhà Nguyễn
Từ việc tìm hiểu các dòng kệ truyền thừa của Phật giáo ở Đàng Trong, trong 
quá trình khảo sát cách đặt tên trong dòng tộc nhà Nguyễn, chúng tôi thấy có 
những điểm tương đồng. Bên cạnh những vận bộ chữ Hán bắt buộc trong tên của 
con cháu một số chi phái, hoặc ở các vị trí quan yếu của triều đình, như bộ Thủy 
(水) trong tên các chúa Nguyễn, bộ Nhật (日) trong tên của các công tử (sau khi 
chúa Nguyễn Phúc Khoát xưng vương năm 1744 cho đến thời vua Gia Long), hoặc 
chữ Ngọc (玉) trong tên đệm của các hoàng nữ, công chúa (như Ngọc Vạn, Ngọc 
Khanh, Ngọc Tú); thì đến thời vua Minh Mạng, khi mà tông tộc của họ Nguyễn 
đã rộng khắp, việc khẳng định thế thứ là điều vô cùng quan trọng, đồng thời trong 
dòng tộc khi gặp nhau có thể khẳng định ngay vai vế của đối tượng so với mình 
là ông, bác, chú, anh, em, cháu, chắt như thế nào thông qua tên gọi, là một điều 
hết sức quan trọng. Đồng thời, từ tên gọi có thể nhận ra ngay, đối tượng đang xét 
thuộc hệ nào, phòng nào, như trường hợp các dòng truyền thừa của Phật giáo 
vậy. Có thể nói, các vua chúa nhà Nguyễn, mà đặc biệt là vua Minh Mạng đã vận 
dụng phương pháp định pháp danh trong Phật giáo hết sức linh hoạt và sáng tạo. 
49Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016
Hơn thế, vị vua có tài kinh bang tế thế này, trong tư duy khoa học rất cụ thể, đã có 
những cách đặt tên rạch ròi đến từng hệ trong thời đại của mình, cũng như các đời 
trước đó, và kể cả các đời sau. Từ cách đặt pháp danh trong Phật giáo, vua Minh 
Mạng đã vận dụng và phát triển thêm một bước, quy định rạch ròi tên đệm của con 
cháu trực hệ của mình (Đế hệ: đến 20 đời sau); đến từng hệ phái nhỏ của anh em 
mình (Phiên hệ: cũng đến 20 đời sau); rồi con cháu của các chú bác mình đang ở 
Đàng Trong, rồi số đang còn ở quê gốc Gia Miêu-Ngoại Trang, Tống Sơn Bên 
cạnh đó, tên của phái nữ trong tộc Nguyễn cũng được đặt theo những quy định 
riêng; rồi kể cả tên của các vị vua sẽ lên ngôi trong tương lai (Đế danh) cũng được 
quy định sẵn cho 20 đời; cả Thụy hiệu, Miếu hiệu của các vị vua sau khi đã mất 
đi Rồi cả cách dâng lên những Miếu hiệu, Thụy hiệu cho các vị chúa Nguyễn đời 
trước. Có lẽ trong cả lịch sử Việt Nam và thế giới không có vị vua nào có quy 
định sẵn những phép đặt tên rạch ròi, đa dạng, với  ... 正
Tồn thành lợi khả trinh 存誠利可貞
Túc cung toàn phát nghị 肅恭全发誼
Tôn hiển tập vinh danh 尊顯襲榮名
Châu cải Trinh 貞 thành Diên 延; cải Vinh 榮 thành Hương 鄉; cải câu thứ nhất 
thành Lý tín cửu tư chính 履信久思正 và thêm 2 chữ Điện Bàn 奠磐 vào đầu bài.
Bài 7
Tác dụng thường tuần lý 作用常循理
Văn tri tại mẫn cầu 聞知在敏求
Ngưng hòa tuân chí lạc 凝和洵至樂
Địch đạo cửu phu hưu 迪道久孚休
Châu cải Tác 作 thành Thiện 善; cải câu thứ 3 thành Tài đường sinh chí lạc 
才唐生至樂; thêm 2 chữ Thiệu Hóa 紹化 vào đầu bài.
Bài 8
Phụng lân trưng xiển thụy 鳳麟徵闡瑞
Kim ngọc trác tiêu kỳ 金玉卓標奇
Điển học kỳ duy chí 典學期惟志
Đôn di khắc tự trì 敦彝克自持 
Châu cải câu thứ nhất thành Phụng khải trưng trinh lộc 鳳啟徵貞祿; cải Chí 志 
thành Ý 意; thêm 2 chữ Quảng Oai 廣威 vào đầu bài.
52 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016
Bài 9
Khải hữu tuân minh huấn 啟佑遵明訓
Lâm trang túy thạnh dung 臨莊粹盛容
Thận tu tư tiến đức 慎修滋進德
Tăng ích mậu tân công 增益懋新功 
Châu cải chữ Khải 啟 thành chữ Lân 麟; cải Minh 明 thành Gia 家; cải Tăng 增 
thành Cường 強; thêm 2 chữ Thường Tín 常信 vào đầu bài.
Bài 10
Tĩnh ôn khâm ý phạm 靖温欽懿範
An chỉ thuật hoằng quy 安止述弘規
Nguyên khải đằng tài dự 元愷騰才譽
Diên ninh hanh thọ kỳ 延寧亨壽祺 
Châu cải Tĩnh 靖 thành Nhã 雅; thêm chữ Quang(1) vào đầu bài; Châu mạt các 
chữ Thuật 述, Nguyên 元, Kỳ 祺, nhưng không thấy cải lại thành chữ gì.
Bài 11
Dục tú dương quỳnh cẩm 毓秀揚瓊錦
Chiêu văn hoán bích khuê 昭文煥璧奎
Tuy tương thùy bá dực 綏將垂叭翼
Du cửu thực di tề 悠久實彌齊
Châu cải thêm chữ Ngang(2) 昂 vào đầu bài; Châu mạt các chữ Tú 秀, Chiêu 
昭, Hoán 煥, Bích 璧, Khuê 奎, Tuy 綏, Cửu 久, song không thấy cải thành chữ gì.
明命元年十一月二十玖日 
Năm Minh Mạng thứ nhất, ngày 29 tháng 11.
Các bài Đế hệ thi và Phiên hệ thi về sau còn được chỉnh sửa rất nhiều. Chúng 
ta cũng có thể thấy trong bản Châu bản đã dẫn, bản thân vua Minh Mạng không vừa 
ý nhiều chữ (Châu mạt), song cũng chưa thể đưa ra chữ khác để thay thế. Cũng dễ 
hiểu, với một công việc quá khó như vậy, nhất thời làm sao hoàn tất ngay để lưu 
truyền cho hậu thế. Từ các bài trên, sau khi vua Minh Mạng sửa chữa, cho đến bản 
chính thức đang sử dụng trong các hệ của Hoàng tộc nhà Nguyễn, trừ bài Đế hệ thi, 
còn lại thật sai khác quá nhiều so với bản đầu tiên. Dù đến năm Minh Mạng thứ 4 
(1823) toàn văn các bài đã được san khắc đưa vào kim quỹ, song các đời sau vẫn 
tiếp tục điều chỉnh sửa chữa, vì cứ mỗi đời vua kế nghiệp lại kiêng kỵ bao nhiêu chữ 
húy. Qua tư liệu Châu bản trên, chúng ta cũng có thể thấy được, Đinh Nguyễn 
Phiên tuy là bậc đại thần danh chấn văn đàn,(3) song chỉ nhận được lệnh “kiểm” và 
“nghĩ” các chữ trong Ngọc phả, nên tuy vị trọng thần có viết là kính cẩn tuần tự làm 
11 bài 220 chữ, song chúng ta vẫn có thể hiểu trước đó hẳn đã có nhiều người đổ 
nhiều công sức để làm rồi; và vua Minh Mạng tuy có gia công chỉnh sửa một số song 
53Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016
vẫn chưa đi đến kết quả cuối cùng. Sau này, để soạn sách Nguyễn Phúc tộc thế phả, 
các học giả trong Hoàng tộc nhà Nguyễn đã dùng cuốn tư liệu Thiên gia bửu sách tư 
biên được biên soạn cuối thời Đồng Khánh đến khi vua Thành Thái mới kế nghiệp, 
song đó cũng chưa phải là văn bản cuối cùng được thực hiện, vì sau này còn phát 
hiện thêm văn bản Miếu húy tôn tự bản chép tay được soạn dưới thời Đồng Khánh 
Nhìn chung, từ lúc đại thần Đinh Nguyễn Phiên trình các bài thơ cho vua Minh 
Mạng cho đến các văn bản thực tế hiện nay Hoàng tộc nhà Nguyễn đang sử dụng để 
đặt tên cho con cháu mình đã trải qua một quá trình chỉnh sửa quá nhiều, có những 
bài gần như thay đổi hoàn toàn. Để nghiên cứu vấn đề này, chắc hẳn còn nhiều điều 
thú vị, chúng tôi chỉ giới thiệu thêm ở đây, vì không nằm trong phạm vi khảo sát.
Qua tư liệu Châu bản và những điều đã trình bày, chúng ta có thể thấy, cách 
đặt tên của vua Minh Mạng qua 11 bài thơ có tác dụng rất giống với cách đặt pháp 
danh trong Phật giáo Đàng Trong qua các bài kệ của các vị Tổ sư; để đời sau chỉ 
nghe tên là có thể nhận biết ngay thế thứ, vai vế Song cũng có một số khác biệt:
- Tất cả các bài thơ quy định tất cả tên gọi của cả 11 “dòng kệ” chỉ do một 
mình vua Minh Mạng quyết định (không phải chỉ xuất riêng cho mình mà cho cả 
10 huynh đệ của mình nữa).
- Chữ đầu tiên của bài “kệ” là quy định tiếng tên đệm cho đời kế tiếp chứ 
không phải chính bản thân người xuất kệ (cũng như 10 huynh đệ của mình) như ở 
các dòng truyền thừa Phật giáo.
- 11 bài “kệ” trên đời sau phải nhất nhất tuân hành, dù mỗi bài quy định “pháp 
danh” đến 20 đời song không ai được phép “xuất kệ” mới. Do vậy, dù đến đời nào 
thì mỗi người chỉ có thể có một “pháp danh” chứ không thể nhiều “pháp danh” như 
trong Phật giáo. Tất nhiên càng không thể có chuyện xin đắc pháp ở một vị “sư phụ” 
dòng thiền khác, mà không tuân thủ thứ tự thế thứ. Chỉ có một việc gần giống, là 
một vị ở dòng này có thể đi sang dòng khác (có tên họ mới) để thừa tự cho những 
phòng hiếm muộn (kế thừa hương hỏa), nhưng luôn luôn đồng hàng ở dòng gốc.
2. Quy định sẵn Đế danh cho các vị vua đời sau
Thời vua Minh Mạng đã quy định hẳn hoi Đế danh cho 20 đời Hoàng đế tính 
từ vị vua kế ngôi của mình. Đó là 20 mỹ tự thuộc bộ nhật (日) khắc sẵn trong kim 
sách mang những ý nghĩa hết sức cao đẹp và hầu như đều hàm nghĩa mang lại ánh 
sáng cho muôn dân. Chính những chữ thành Đế danh này sẽ trở thành chữ trọng 
húy mà người đời sau phải kiêng kỵ. 20 mỹ tự này khác với những bài Đế hệ và 
Phiên hệ ở chỗ chúng đứng rời rạc, chỉ có ý nghĩa hay cho từng chữ, chứ không lắp 
lại thành một bài thơ chuẩn mực về niêm luật và ngữ nghĩa:
Tuyền Thì Thăng Hạo Minh 時昇昊明
Biện Chiêu Hoảng Tuấn Điển 昭晃晙晪
Trí Tuyên Giáng Huyên Lịch 智暄暕晅
Chất Chiết Yến Hy Duyên 晊晢曣曦(4)
54 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016
Liên hệ với các dòng thiền, có thể xem đây như một bài kệ chỉ dành riêng 
cho các vị Tổ sư được chân truyền y bát. Tất nhiên cũng hơi khiên cưỡng vì chưa 
hề thấy loại hình này, và nếu tương đương thể thức của nhà vua thì các vị tổ sư khi 
chân truyền y bát mới đổi pháp danh theo đúng bài kệ, điều này chỉ là liên hệ kiểu 
logic hình thức mà thôi.
3. Đặt sẵn Thụy hiệu cho các vua đời sau
Mỗi gian trong 9 gian giữa ở Thế Tổ Miếu ứng với mỗi chiếc đỉnh trong bộ 
Cửu đỉnh đứng ở phía trước có khắc sẵn mỹ tự quan yếu nhất trong Thụy hiệu của 
các vị vua theo thứ tự được thờ trong Thế Tổ Miếu. Từ chữ Cao (高) vốn là Thụy 
hiệu của vua Gia Long, vua Minh Mạng đặt tiếp chữ Nhân (仁) sẽ là Thụy hiệu của 
mình, rồi tiếp là chữ Chương (章), chữ Anh (英), chữ Nghị (毅), chữ Thuần (純), 
chữ Tuyên (宣), chữ Dụ (裕), chữ Huyền (玄) sẽ là Thụy hiệu cho các vị vua kế tiếp. 
Tất nhiên, không phải nhà Nguyễn chỉ mưu cầu chừng đó vị Hoàng đế, vì rằng nếu 
các vị Hoàng đế đời sau nữa (sau khi đã đầy đủ tên trong Cửu đỉnh) qua đời, hẳn 
là phải xây thêm miếu thờ cho họ. Điều này cũng dễ suy luận, vì bản thân Thế Tổ 
Miếu vốn có nghĩa là “miếu thờ Thế Tổ (tức vua Gia Long)” Cách thờ cúng theo 
kiểu đang hiện hữu cũng đã là một cách quyền biến của vua Minh Mạng, vì diện 
tích Hoàng Thành, vì tài chánh, rồi vì cả sự đăng đối với Thái Miếu thờ 9 vị chúa 
Nguyễn Nên chúng ta có thể suy luận: nếu số Hoàng đế băng hà lớn hơn 9 thì 
chắc hẳn triều đình sẽ xây thêm miếu thờ. Trong trường hợp này, chúng tôi chỉ nêu 
lên cách gọi tên những vì vua sau khi mất mà vua Minh Mạng cũng đã tính đến xem 
như về mặt đại thể cũng có nét tương đồng với tư duy hoạch định pháp danh theo 
những bài kệ truyền thừa, song nhà vua hoạch định quá khoa học và quá chi tiết.
Qua những điều vừa nêu, cũng thấy được tư duy hoạch định hết sức khoa 
học của vua Minh Mạng về mọi lãnh vực, vì đến như những tên gọi cho từng hệ, 
từng phòng nhà vua cũng lưu tâm đến từng chi tiết. Tiền hệ (con cháu các chúa 
từ chúa Nguyễn Hoàng đến chúa Nguyễn Phúc Thuần) đã theo các chúa vào Đàng 
Trong thì lại đổi sang họ Tông (Tôn) Thất, nếu còn ở lại Tống Sơn-Thanh Hóa lại 
đổi sang Nguyễn Hựu; Chánh hệ (con cháu của vua Gia Long trở về sau) thì lại 
phân ra Đế hệ và Phiên hệ để đặt tên độc đáo như đã trình bày; rồi cách đặt tên cho 
phái nữ cũng là một nét đặc thù không thể tìm thấy ở đâu, hay ở bất cứ triều đại 
nào, tạo nên một sự sang trọng, riêng có, và đặc biệt cũng thể hiện được đương sự 
là cháu mấy đời của vua, chỉ cần hỏi thêm dòng vua nào thì sẽ biết ngay thế thứ 
trong họ tộc;(5) rồi cách đặt trước Đế danh cho mỗi vị vua đời sau; đến cả Thụy 
hiệu để thờ tại miếu cũng được hoạch định trước cả vài trăm năm; rồi dâng Miếu 
hiệu, Thụy hiệu cho các đời chúa khi truy tôn họ là Hoàng đế Tất cả tuy chỉ là 
hình thức song qua đó cũng thấy được tư duy độc đáo và tính cách cầu toàn và cẩn 
trọng chu đáo của một vị vua tài năng kinh bang tế thế, một nhà chính trị lỗi lạc, 
một nhà hoạch định sách lược đáng để người đời sau tôn vinh. 
*
* *
55Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016
Trong thời gian dài tiếp xúc với nhiều thành viên trong Hoàng tộc nhà Nguyễn, 
chúng tôi đã để tâm về những cách đặt tên quá đặc biệt từ thời vua Minh Mạng. Khi 
khảo sát về pháp danh trong Phật giáo lại thấy một nét tương đồng, trên phương 
diện hoàn toàn chủ quan, đôi phần võ đoán, bài viết này mong mỏi liên kết được 
một mạch nối về các cách định danh từ pháp danh trong Phật giáo đến các cách đặt 
tên trong Hoàng tộc của vua Minh Mạng mà chưa có triều đại nào trong lịch sử có 
được, để nêu lên một dòng chảy văn hóa hết sức đặc biệt trong giai đoạn, và trong 
một triều đại vừa kết thúc cách chúng ta chưa lâu. Bên cạnh đó, phụ thêm việc giải 
quyết một số nghi vấn khác, như pháp danh của Tổ sư Nguyên Thiều mà đến nay 
nhiều chuyên luận còn bỏ ngỏ, hệ thống pháp danh theo các bài kệ truyền thừa của 
dòng thiền Lâm Tế thuộc Phật Giáo Nam Hà mà đến nay nhiều người vẫn còn mơ 
hồ, đồng thời giới thiệu một tờ Châu bản có thể xem như khởi thủy của việc đặt tên 
trong Hoàng tộc nhà Nguyễn cũng như chữ nghĩa của một vị đại thần thuộc một 
dòng tộc khoa bảng rực rỡ nhất trong triều đại nhà Nguyễn, ngõ hầu đóng góp chút 
gì cho công việc nghiên cứu những mảng di sản văn hóa của triều Nguyễn và Phật 
giáo Đàng Trong một thời hưng thịnh.
 P Đ T D
CHÚ THÍCH
(1) Chữ Quang ở đây được viết rất đặc biệt, bên trên chữ nhật 日, bên dưới chữ ngột 兀, cũng 
là một cách viết của chữ quang 光 . Quang là tên của An Khánh công, song thời điểm Đinh 
Nguyễn Phiên trình Đế hệ thi và Phiên hệ thi, hoàng tử này chưa được phong tước công, 
nên vua Minh Mạng viết thêm chữ Quang này vào vị trí đề tước của các hoàng tử trước đó.
(2) Ngang là tên của Từ Sơn công, do thời điểm dâng Đế hệ và Phiên hệ thi, hoàng tử này chưa 
được phong tước công nên vua thêm chữ Ngang như trường hợp của hoàng tử Quang đã 
chú ở trên.
(3) Đinh Nguyễn Phiên người gốc Nghi Lộc, Nghệ An, vốn là bạn đồng khoa với cụ Nguyễn 
Du; thi đỗ Hương cống dưới thời vua Lê Hiển Tông (năm Cảnh Hưng thứ 44, 1783). Thời 
Nguyễn, ông được vua Gia Long mời ra làm quan, từng làm Đốc học Quảng Nam; đến 
1819, được bổ Đông Các Đại học sĩ. Gia tộc của Đinh Nguyễn Phiên có thể nói là gia tộc 
rực rỡ nhất trong lịch sử khoa cử của nhà Nguyễn. Con trai ông là Đinh Văn Phác đỗ Tiến 
sĩ năm Minh Mạng thứ 3 (1822), cháu nội là Đinh Văn Chất, chắt nội là Đinh Văn Chấp cũng 
đều đỗ Tiến sĩ dưới triều Nguyễn. Một người nữa ở đời thứ năm là huyền tôn của ông Đinh 
Nguyễn Phiên là Hòa thượng Thích Minh Châu nổi danh về đạo hạnh và kiến thức uyên 
thâm (Thế danh là Đinh Văn Nam) ở chùa Tường Vân Huế, phụ trách Thiền viện Vạn Hạnh 
ở Thành phố Hồ Chí Minh.
(4) Chữ Tuyền bên trái bộ nhật 日 bên phải chữ toàn 旋, chữ Biện bên trên là bộ nhật 日 bên dưới 
chữ biện 弁, chữ Lịch bên trái chữ nhật 日 bên phải chữ cách 鬲, chữ Duyên bên trái chữ nhật 
日 bên phải bộ thù 殳, chúng tôi không tìm ra trong trình vi tính Hán Việt đang sử dụng.
(5) Cách đặt tên bên phái nữ trong Hoàng tộc triều Nguyễn rất độc đáo và đa dạng. Ngoài cách 
gọi Nguyễn Phước, Tôn nữ, nhiều phòng trong Hoàng tộc, xuất phát từ các danh từ chung 
như cụm từ Công nữ lúc đầu chỉ có nghĩa là con của các hoàng tử (Hoàng tử triều Nguyễn 
thường được ban tước công), Công tôn nữ nghĩa là cháu nội của hoàng tử, Công tằng tôn 
56 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016
nữ là cháu đời thứ tư, Công huyền tôn nữ là cháu đời thứ năm, đã dùng luôn các cụm từ 
này để làm họ cho phái nữ, cho nên chỉ nghe tên là có thể hiểu ngay đương sự là cháu đời 
thứ mấy của một Hoàng đế. Cho nên, cùng là Công tôn nữ (hoặc Công tằng tôn nữ, Công 
huyền tôn nữ) nhưng là trực hệ của vua Minh Mạng thì ngang với cô của nhánh trực hệ 
của vua Thiệu Trị, hoặc ngang với bà cô của nhánh trực hệ của vua Tự Đức (tất nhiên chỉ 
là giả dụ vua Tự Đức có hậu) Thực ra, bên phái nam cũng được gọi tương đương, Công 
tôn, Công tằng tôn, Công huyền tôn là cháu nội, chắt, chít của hoàng tử, song vì cách 
đặt tên bên nam đã quá rạch ròi nên không ai lấy đó làm họ, thông thường chỉ dùng trong 
sách vở, gia phổ, hoặc xưng vai vế trong các lễ kỵ giỗ, chạp
TÓM TẮT
Từ việc nghiên cứu pháp danh theo các bài kệ truyền thừa của dòng thiền Lâm Tế của 
Phật giáo Đàng Trong, liên hệ với cách đặt tên của Hoàng tộc nhà Nguyễn do vua Minh Mạng 
định ra, tác giả cho rằng giữa hai bên có tính kế thừa thông qua những nét tương đồng. Phương 
pháp đặt tên trong Hoàng tộc của vua Minh Mạng tuy có kế thừa cách đặt pháp danh xong mở 
rộng hơn, chi tiết hơn, khoa học hơn mà không hề trùng lắp với bất cứ một triều đại nào ở Việt 
Nam hay các nước đồng văn khác.
Bên cạnh đó, bài viết cũng góp phần giải quyết một số nghi vấn khác về:
- Pháp danh của Tổ sư Nguyên Thiều mà đến nay nhiều chuyên luận còn bỏ ngỏ.
- Hệ thống pháp danh qua các bài kệ truyền thừa thuộc dòng Lâm Tế của Phật giáo Nam 
Hà mà đến nay nhiều người còn mơ hồ.
- Đồng thời giới thiệu và dịch thuật một tờ Châu bản triều Nguyễn có thể xem như khởi thủy 
của việc đặt tên trong Hoàng tộc nhà Nguyễn cũng như chữ nghĩa của một vị đại thần nổi tiếng 
về văn học thuộc một dòng tộc khoa bảng rực rỡ nhất trong triều đại nhà Nguyễn.
ABSTRACT
INVESTIGATING LINEAGE VERSES FOR RELIGIOUS NAMES OF ZEN BUDDHISM 
IN COCHINCHINA, RELATED TO THE NAMING OF THE NGUYỄN ROYAL FAMILY
From studying the religious names based on lineage verses of the Lâm Tế (Lin-chi) school 
of Zen Buddhism in Cochinchina, related to the naming of the Nguyễn royal family by Emperor 
Minh Mạng, the author suggests that both cases have the similarities in inheritance features. The 
naming rules for the royal family by Emperor Minh Mạng inherited the way of religious naming 
but he made it broader, more detailed and more scientific without coincident with any dynasty in 
Vietnam or in other countries of the same language.
In addition, the article contributes to clearing up some other doubts about:
- The religious name of Zen Master Nguyên Thiều, which has not been discussed in many treatises.
- System of religious names through lineage verses of the Lâm Tế school of Zen Buddhism 
in Cochinchina, which has been ambiguous.
- Moreover, the author introduces and translates an official document of the Nguyễn 
Dynasty which can be considered as the initial record of the naming of the Nguyễn royal family as 
well as the writing of a high-ranking mandarin who came from the brightest learned family under 
the Nguyễn Dynasty and was famous for his literary talent.