Kết quả của quy hoạch không gian ngầm đô thị

1 
KẾT QUẢ CỦA QUY HOẠCH KHÔNG GIAN NGẦM ĐÔ THỊ 
PGS. TS. Lưu Đức Hải 
Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu đô thị và phát triển hạ tầng 
Tổng hội Xây dựng Việt Nam 
Quy hoạch đô thị ngầm 
Trong xu thế phát triển đô thị hiện đại, để tiết kiệm đất đai xây dựng tránh ách tắc 
giao thông, bảo vệ môi trường... nên đô thị cần phát triển hướng về phía dưới mặt đất xây 
dựng các công trình ngầm đô thị tạo nên một không gian đô thị ngầm. 
Công trình ngầm đô thị chủ yếu gồm: 
- Các công trình ngầm giao thông vận tải: hệ thống tàu điện ngầm, đường hầm 
đường sắt, đường hầm ô tô, đường hầm dành cho người đi bộ, nhà ga đường sắt ngầm, 
gara ô tô ngầm, bãi đỗ xe ngầm, đường hầm cho xe điện cao tốc 
- Các công trình ngầm dân dụng: nhà tắm công cộng ngầm, nhà vệ sinh công cộng 
ngầm, trạm bưu điện ngầm, rạp chiếu bóng ngầm, nhà hát ngầm, nhà triển lãm ngầm, các 
công trình thể thao ngầm, viện bảo tàng ngầm, bể bơi ngầm, thư viện ngầm, nhà hàng 
ngầm, các trung tâm buôn bán nhỏ ngầm, chợ ngầm 
- Các công trình hạ tầng kỹ thuật ngầm: hệ thống các loại đường ống ngầm, hệ 
thống các loại đường cáp ngầm, hệ thồng đường hầm, hào kỹ thuật đô thị 
- Các công trình ngầm công nghiệp: các nhà máy xí nghiệp ngầm, xưởng sửa chữa 
ngầm, kho lưu trữ ngầm, trạm biến thế ngầm, bể chứa trạm bơm ngầm 
- Phần ngầm của các công trình xây dựng-kiến trúc lộ thiên: các tầng ngầm của các 
nhà cao tầng, phần ngầm của các công trình xây dựng kiến trúc bề mặt thành phố 
 “Sự sơ hở thô thiển do chưa có quy hoạch ngầm”. 
“Tại TP. Hồ Chí Minh, tháng 10/2008, chính quyền thành phố đã ra quyết định thành lập Ban 
chỉ đạo quy hoạch công trình ngầm đô thị, để thuê tư vấn lập quy hoạch tổng thể xây dựng ngầm đến 
năm 2025 và tầm nhìn sau năm 2025, phục vụ cho dân sự, nhằm lồng ghép vào đồ án quy hoạch chung 
của thành phố đến năm 2025 để có kế hoạch sử dụng, quản lý đất cho phù hợp, tạo điều kiện quản lý 
đồng bộ các công trình ngầm và làm cơ sở cho quản lý và triển khai các dự án xây dựng ngầm đô thị 
trên địa bàn, trước mắt cho các quận ở trung tâm thành phố, công việc dự kiến phải đến 2012 mới 
xong! Chậm, nhưng phải tiến hành khẩn trương và muốn vậy, phải chọn được tư vấn chuyên ngành tốt, 
kinh nghiệm và am hiểu “nội tình giao thông của thành phố”. 
Bài học vừa xảy ra tại thành phố, cũng do chưa có quy hoạch ngầm: dự án đặt cống hộp thoát 
nước trên đường Cách Mạng Tháng Tám, đã duyệt, chuẩn bị đấu thầu triển khai thi công, lại chồng với 
tuyến Metro số 2 đang hoàn chỉnh quy hoạch lần cuối. Sự sơ hở thô thiển, cũng may được phát hiện 
kịp thời, để tìm ra giải pháp tốt nhất từ bây giờ tránh lãng phí do lấp xuống, đào lên”. 
. 
Cần khẳng định quy hoạch đô thị ngầm là một nội dung của quy hoạch đô thị. Khi 
lập quy hoạch đô thị phải căn cứ vào nhu cầu phát triển của đô thị để quy hoạch đô thị 
ngầm. Xây dựng quy hoạch ngầm (xem Ô 1) cần phải tiến hành quy hoạch đồng bộ với 
2 
quy hoạch xây dựng đô thị để đảm bảo sự khớp nối với các công trình trên mặt đất thành 
một thể thống nhất. 
Về phương pháp quy hoạch đô thị ngầm cần theo cách hợp nhất các công trình 
ngầm đô thị như: giao thông vận tải, dân dụng, hạ tầng kỹ thuật, công nghiệp và phần 
ngầm của các công trình xây dựng-kiến trúc lộ thiên sẽ tạo nên bức tranh toàn cảnh, hợp 
lý, đồng bộ trong không gian đô thị ngầm. 
Công tác thiết kế quy hoạch đô thị ngầm phải đảm bảo một số yêu cầu cơ bản sau 
(Hội thảo Quy hoạch và quản lý phát triển không gian ngầm đô thị, TP. HCM, 
28/7/2012): 
- Đảm bảo sử dụng không gian ngầm hợp lý hiệu quả; 
- Phải phù hợp với quy hoạch tổ chức không gian và hệ thống dịch vụ công cộng 
của từng loại đô thị và xu hướng phát triển lâu dài của đô thị; 
- Đảm bảo sự kết nối liên hoàn, tương thích thuận tiện, đồng bộ và an toàn giữa 
các công trình ngầm với nhau, giữa các công trình ngầm với công trình trên mặt đất; 
- Đảm bảo bố trí công trình ngầm theo độ sâu và cách nhau một khoảng cách an 
toàn, phù hợp để quản lý, khai thác và sử dụng các công trình ngầm và các công trình trên 
mặt đất có liên quan; 
- Việc đấu nối các công trình hạ tầng kỹ thuật ngầm với nhau với các công trình 
ngầm khác trong đô thị phải đảm bảo an toàn và đáp ứng các yêu cầu kỹ thuật; 
- Đảm bảo các yêu cầu về bảo vệ môi trường và an ninh và quốc phòng. 
Đô thị ngầm trên thế giới 
Montreal là thành phố lớn nhất của bang Québec và là thành phố đông dân thứ hai 
của Canada. Montreal nằm ở phía Tây-Nam của Québec, cách Thủ đô Ottawa khoảng 
150 km về phía Đông. Thành phố và các khu vực ngoại ô phụ cận nằm trên một hòn đảo 
lớn ở giữa hai con sông Saint và sông Laurent. Tổng cộng diện tích của đảo Montréal và 
các đảo nhỏ hơn xung quanh Montreal khoảng 500 km². 
Thành phố Montreal có hệ thống không gian ngầm đô thị lớn nhất và lâu đời nhất 
thế giới. “Thành phố Ngầm” của Montreal là một “thành phố bên dưới thành phố”, vận 
hành trong mối quan hệ hữu cơ với thành phố trên mặt đất. Hệ thống không gian ngầm đô 
thị này được mở cửa từ năm 1962, cho đến nay đã bao trùm hơn 40 ô phố. Các tuyến đi 
bộ trong Thành phố Ngầm này được thiết kế khá đa dạng, có khi là một tuyến ngầm dưới 
lòng đất, hoặc băng qua một không gian lớn bán hầm không cột ở giữa, với các cửa hàng 
lớn nhỏ ở xung quanh, hoặc nối kết với các tuyến đi bộ trên không và không gian sảnh 
nội cao hàng chục tầng của một phức hợp thương mại dịch vụ và văn phòng cao tầng. 
Toàn bộ hệ thống có 120 lối vào chính từ ngoài đường phố vào hệ thống ngầm trải rộng 
trên một diện tích hơn 10 km2, phía trên các lối vào chính này thường là các tổ hợp công 
trình đa chức năng hoặc chung cư cao tầng. 
Năm 2012 Thành phố Ngầm này sẽ kỷ niệm 50 năm xây dựng và phát triển. Hiện 
nay các ga tàu điện ngầm và tàu điện, các tầng hầm của các tòa tháp, các hành lang 
thương mại, các trường đại học, bảo tàng và phòng hòa nhạc được kết nối với nhau, cho 
phép người sử dụng có thể di chuyển giữa các địa điểm mà không cần ra ngoài trời lạnh 
3 
giá vào mùa đông. Nhiệt độ mùa hè và mùa đông ở Montreal chênh lệch rất lớn, khoảng 
60
0
C. Những bất tiện gây ra bởi điều kiện thời tiết khắc nghiệt dẫn tới việc phát triển 
thành phố ngầm, biến Montreal thành một thành phố sống dễ chịu cả trong mùa đông lẫn 
mùa hè. 
Thành phố ngầm của Montreal được gọi là RESO (RESO là một mạng lưới đi bộ 
ngầm trong nhà), với 32 km đường đi bộ và hầm đi bộ trong nhà, nằm dưới 63 tòa nhà 
được nối với các ga metro, ga đường sắt và bến xe buýt. Mỗi ngày có hơn 500.000 người 
đi bộ trong mạng lưới ngầm này. Trong thành phố ngầm RESO có các công trình sau: 10 
ga metro, 2 ga đường sắt và 2 bến xe buýt; 63 tòa nhà nối kết với nhau với tổng diện tích 
sàn là 3,6 triệu m2; 80% diện tích sàn văn phòng trong khu trung tâm; 35% số địa điểm 
kinh doanh trong khu trung tâm (1.700 cửa hàng, 200 nhà hàng ăn uống, 37 nhà hát); 9 
khách sạn lớn, 2 tòa nhà triển lãm; 17 bảo tàng; 10 trường đại học và cao đẳng; 1.615 căn 
hộ; 10.000 khu đỗ xe bên trong nhà; 190 điểm tiếp cận đi vào RESO từ các đường phố; 
300 kết cấu định hướng nằm bên trong mạng lưới ngầm (Jacques Besner, 2012). 
Hàng ngày mạng lưới ngầm này được mở cửa cùng thời gian với hệ thống Metro. 
Các địa điểm công cộng bên trong nhà được cung cấp ánh sáng tự nhiên và được các chủ 
sở hữu nâng cấp, cải thiện thường xuyên. Các chủ đầu tư của trung tâm mua sắm không 
bán các cửa hàng của họ cho các chủ sở hữu cá nhân như ở các nước khác. 
Thành phố ngầm này bắt đầu thành hình vào đầu những năm 1960, với việc xây 
dựng công trình Place Ville-Marie, một tổ hợp bất động sản lớn do kiến trúc sư nổi tiếng 
Ieoh Ming Pei thiết kế. Tòa tháp hình chữ thập cao 47 tầng này tọa lạc trong một khu 
mua sắm lớn, hai tầng đỗ ô tô và trên sân Ga Trung tâm. Vào thời gian đó đây là một dự 
án khổng lồ với 300.000 m2 không gian sàn mà một nửa trong số đó là không gian ngầm 
dưới mặt đất. Ngay khi mở cửa năm 1962 tổ hợp này được gọi ngay là “Thành phố 
Ngầm” với các liên kết ngầm đi bộ của nó nối tổ hợp thương mại với Ga Trung tâm. Khi 
kết thúc giờ làm việc/kinh doanh, các hành lang vẫn được để mở để người dân có thể đi 
đến hay đi ra từ các đường phố tới ga đường sắt với quy mô ngày càng lớn hơn. Thành 
phố đã đạt được thỏa thuận về lối đi (hay ranh giới sở hữu) bắt buộc các chủ sở hữu của 
chúng phải giữ cho các lối vào đường phố và các hành lang luôn mở cửa trùng giờ với 
giờ hoạt động của tàu điện ngầm. 
Đầu những năm 1960, Giám đốc Sở Quy hoạch đô thị của thành phố Montreal đã 
đưa ra ý tưởng đưa nghệ thuật vào các nhà ga. Giai đoạn đầu, việc đưa các tác phẩm nghệ 
thuật vào các nhà ga rất hạn chế do chủ yếu dựa vào các nhà tài trợ. Đến năm 1976, các 
tác phẩm nghệ thuật đã được phân bổ 1% trong ngân quỹ xây dựng và được đưa vào thiết 
kế kiến trúc các nhà ga. Bên cạnh đó các nghệ sỹ nổi tiếng của Canada cũng được mời 
tham gia cùng các kiến trúc sư và kỹ sư trong công tác quy hoạch và thiết kế. 
Một bản đồ đã được lập đến hầu hết các tòa nhà của Thành phố Ngầm (Bản đồ 
RESO) để hướng dẫn cho du khách trong khắp mạng lưới (hình 1). Bản đồ RESO và các 
bảng chỉ dẫn đã giải quyết được vấn đề định hướng đi lại cho người sử dụng. 
Không chỉ có các tác phẩm nghệ thuật, Thành phố Ngầm còn là nơi diễn ra rất 
nhiều hoạt động văn hóa, từ các buổi trình diễn của các nhạc công đến các sự kiện và 
4 
dịch vụ văn hóa như: Thư viện của nhà ga McGill, tổ chức cuộc chạy đua hàng năm trong 
mạng lưới Thành phố Ngầm, Lễ kỷ niệm Đi bộ Ngầm Montreal (hình 2). 
Hình 1: Bản đồ Thành phố Ngầm RESO. 
Xây dựng một đô thị ngầm với quy mô lớn như Montréal ở Việt Nam là chưa cần 
thiết, vì chi phí cho việc xây dựng công trình ngầm thường rất cao, trong khi nhu cầu 
thực sự lại không cao như ở Montréal. Khí hậu tại Việt Nam không đến nỗi khắc nghiệt 
như mùa đông tại Montréal (có thể giảm xuống đến -400C) để cần chi nhiều tỷ đô la đầu 
tư cho một ngầm đô thị ngầm quy mô lớn. 
Hình 2: Lễ Kỷ niệm Đi bộ Ngầm tại Thành phố Ngầm Montreal. 
5 
Hình 3: Thành phố ngầm Montréal. 
Việc xây dựng hệ thống công trình ngầm tương tự với quy mô nhỏ hơn tại một số 
khu vực mật độ xây dựng cao và thường xuyên xảy ra ách tắc giao thông là một nhu cầu 
thực sự cần được quy hoạch cho Hà Nội và TP Hồ Chí Minh. Tham khảo có chọn lọc 
nhiều mặt của một hệ thống công trình ngầm phức tạp như Thành phố Ngầm Montréal 
đem lại nhiều bài học kinh nghiệm quý báu có thể áp dụng trong thực tiễn của Việt Nam. 
Năm 2011 báo The Word Geography đã bình chọn Thành phố Ngầm Montréal (hình 3) 
xếp thứ 3 trong số 10 công trình ngầm đẹp nhất thế giới. 
Ở Trung Quốc đã ban hành Nghị định về xây dựng ngầm để quản lý khai thác 
không gian ngầm đô thị: Quy hoạch không gian ngầm đô thị phải tiến hành khai thác lập 
thể nhiều tầng, liên thông cả không gian theo chiều ngang, phối hợp hài hòa giữa công 
trình mặt đất và công trình ngầm. 
Trên cơ sở của Nghị định về xây dựng ngầm, Trung Quốc đã tiến hành lập quy 
hoạch “đô thị ngầm” tại một số thành phố lớn như: Bắc Kinh, Thượng Hải, Nam Kinh, 
Thẩm Quyến, Thanh Đảo, Vô Tích (bảng 1). 
Bảng 1: Quy hoạch đô thị ngầm tại một số thành phố lớn ở Trung Quốc. 
Thành phố 
Quy mô 
quy hoạch 
(km²) 
Số lượng 
hiện tại 
(10.000 m²) 
Thời gian 
(năm) 
Số lượng 
dự báo 
(10.000 m²) 
Thời gian 
thực hiện 
Bắc Kinh 1.085 3.000 2006 6.000 2004-2020 
Thượng Hải 600 1.600 2006 4.000 2006-2020 
Nam Kinh 258 280 2005 730 2002-2012 
Thẩm Quyến 2.000 1.900 2005 - - 
Thanh Đảo 250 200 2004 2.544 2004-2020 
Vô Tích 1.662 200 2005 1.500 2006-2020 
6 
Từ kinh nghiệm xây dựng đô thị ngầm của các nước trên thế giới sẽ là bài học quý 
giá đối với các đô thị Việt Nam, đặc biệt là mối quan hệ giữa đô thị ngầm và đô thị hiện 
hữu trên mặt đất. 
Quy hoạch đô thị ngầm ở Việt Nam 
Do khai thác không gian ngầm đô thị ở Việt Nam còn rât chậm nên không có ví dụ 
cụ thể nào về sự thành công trong xây dựng đô thị ngầm ở Việt Nam. Trong giai đoạn 
hiện nay quy hoạch đô thị ngầm đang bắt đầu từ những đồ án quy hoạch không gian 
ngầm đô thị. 
Tại Thủ đô Hà Nội, Viện Quy hoạch Xây dựng Hà Nội đang có những cố gắng 
bước đầu trong việc quy hoạch không gian ngầm đô thị ở các đồ án quy hoạch phân khu. 
Luật Quy hoạch Đô thị năm 2009 đã xác định có các loại quy hoạch đô thị: quy hoạch 
chung; quy hoạch phân khu; quy hoạch chi tiết. Tuy nhiên tại thời điểm năm 2009 Hà 
Nội đã có quy hoạch chung và đã lập xong quy hoạch chung các huyện và quy hoạch chi 
tiết các quận. Do đó các quy hoạch phân khu chưa được thực hiện. Sau khi “Quy hoạch 
chung xây dựng Thủ đô Hà Nội đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2050” được Thủ 
tướng chính phủ phê duyệt, Hà Nội đã tiến hành lập các quy hoạch phân khu. 
Tại Viện Quy hoạch đô thị - nông thôn (nay là Viện Kiến trúc, Quy hoạch đô thị 
và nông thôn) thuộc Bộ Xây dựng, từ năm 2007-2008 đã bắt đầu phối hợp với công ty 
Moh and Associates (MAA, Đài Loan) thực hiện thí điểm quy hoạch không gian ngầm đô 
thị Nhơn Trạch, tỉnh Đồng Nai. Theo quy hoạch, dân số toàn đô thị Nhơn Trạch đến 2020 
dự báo 600.000 người, trong đó nội thị 450.000 người, ngoại thị 150.000 người; nhu cầu 
đất xây dựng đô thị đến 2020 khoảng 22.700 ha, trong đó đất xây dựng dân dụng khoảng 
9.200 ha. Đồ án này hiện nay đang được hoàn thiện để báo cáo UBND tỉnh Đồng Nai 
(hình 4). 
Hình 4: Phân vùng quy hoạch không gian ngầm đô thị Nhơn Trạch. 
7 
Từ các thí dụ nêu trên cho thấy rằng các đô thị Việt Nam tiếp cận còn chậm đối 
với quy hoạch đô thị ngầm và quy hoạch không gian ngầm đô thị bởi nhiều lí do khác 
nhau, song lí do quan trọng nhất là Việt Nam còn thiếu các hướng dẫn cần thiết từ văn 
bản quy phạm pháp luật đến các quy chuẩn, tiêu chuẩn, các giáo trình đào tạo về đô thị 
ngầm và không gian ngầm đô thị./.