Một số vấn đề về phát triển năng lực tư duy phản biện của sinh viên Đại học hiện nay

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1075.2017-0069
Educational Sci., 2017, Vol. 62, Iss. 4, pp. 165-173
This paper is available online at 
MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC
TƯ DUY PHẢN BIỆN CỦA SINH VIÊN ĐẠI HỌC HIỆN NAY
Bùi Ngọc Quân
Khoa Triết học Mác - Lênin, Trường Đại học Chính trị
Tóm tắt. Vấn đề phát triển năng lực tư duy phản biện của sinh viên là một nội dung quan
trọng trong quá trình nâng cao chất lượng đào tạo ở các trường đại học hiện nay. Bài viết
trình bày và phân tích các nhân tố tác động đến quá trình phát triển này, làm cơ sở để đưa
ra các giải pháp thiết thực nhằm phát huy tính hiệu quả trong phát triển năng lực tư duy
phản biện của sinh viên.
Từ khóa: Tư duy phản biện, năng lực tư duy phản biện, phát triển năng lực tư duy phản
biện, sinh viên.
1. Mở đầu
Hiện nay, giáo dục đại học đang có những đổi mới tích cực theo định hướng Nghị quyết Đại
hội Đảng toàn quốc lần thứ XII “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ, đồng bộ các yếu tố căn bản của giáo
dục, đào tạo theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của người học. Chuyển mạnh
quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất
người học. . . .” [1]. Để nâng cao chất lượng đào tạo, quá trình dạy học đại học không chỉ dừng lại
ở việc trang bị kiến thức, mà còn nhằm phát triển năng lực tư duy, năng lực thực hành của sinh
viên. Trong đó, năng lực tư duy phản biện có vai trò đặc biệt quan trọng, giúp sinh viên nâng cao
khả năng vận dụng tri thức đã học vào xem xét, đánh giá vấn đề học tập một cách đầy đủ, chính
xác, linh hoạt và sáng tạo.
Với tư cách là một loại hình tư duy, tư duy phản biện đã được hình thành rất lâu đời từ ngay
trong nền triết học Hy Lạp cổ đại và nó liên tục được bổ sung, phát triển như một nhu cầu tất yếu
của nền văn minh phương Tây. Ở nước ta, gần đây đã có một số tài liệu nghiên cứu và bài báo bàn
về các phương pháp dạy học đề cập đến tư duy phản biện, tuy nhiên chưa khái quát thành hệ thống
lí luận về phát triển năng lực tư duy phản biện như: GS Nguyễn Cảnh Toàn [2], GS.TS Huỳnh Hữu
Tuệ, PGS.TS Trần Kiều [3], PGS.TS Trần Thị Tuyết Oanh [4], ThS Đỗ Kiên Trung [5]... Thực tế
giáo dục đại học hiện nay cho thấy, sinh viên vẫn tồn tại một số mặt hạn chế về năng lực tư duy
phản biện như: tính tích cực học tập chưa cao; việc nắm kiến thức chưa chắc; kĩ năng phân tích,
tổng hợp, khái quát hóa, trừu tượng hóa chưa tốt; khả năng phản biện trong đại bộ phận sinh viên
còn hạn chế, còn có thái độ thụ động trong học tập... Bên cạnh đó, phần lớn trong các giờ học,
giảng viên vẫn theo phương pháp truyền thụ một chiều, “thầy đọc - trò ghi”, thiếu sự tương tác,
phản biện giữa thầy và trò, ít khơi dậy tính phản biện vấn đề học tập cho người học... Do vậy, tác
giả tiếp cận và luận giải vấn đề phát triển năng lực tư duy phản biện với tư cách là một mục tiêu
Ngày nhận bài: 25/2/2017. Ngày nhận đăng: 18/4/2017.
Liên hệ: Bùi Ngọc Quân, e-mail: ngocquan20@gmail.com
165
Bùi Ngọc Quân
quan trọng của quá trình đào tạo, đồng thời, là vấn đề có ý nghĩa cấp thiết cả về lí luận và thực
tiễn, góp phần tạo nên nguồn nhân lực có chất lượng cao đáp ứng yêu cầu xây dựng đất nước hiện
nay.
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Khái niệm năng lực tư duy phản biện
Bàn về tư duy phản biện (Critical thinking), có nhiều cách hiểu khác nhau, như đây là loại
tư duy nhằm chỉ ra những điều sai trái để tỏ thái độ không đồng tình hoặc lên án về vấn đề nhất
định; hay đó là khả năng đưa ra nhiều phương cách giải quyết một vấn đề... Tuy vậy, cần hiểu tư
duy phản biện là khả năng nhìn nhận, nắm bắt vấn đề ở nhiều góc độ, tìm ra lập luận sai, dẫn chứng
không chính xác để tìm ra tính chân thực của thông tin, dựa trên kiến thức đã biết và đưa ra cách
giải quyết vấn đề của chủ thể nhận thức. Xét về bản chất, tư duy phản biện là một quá trình tư duy
biện chứng, là khả năng hoạt động trí tuệ cần thiết của chủ thể trong xem xét, phân tích, đánh giá,
tổng hợp và so sánh thông tin với thái độ hoài nghi tích cực, lập luận và minh chứng lập luận đó
bằng những thông tin tin cậy, đưa ra kết luận thuyết phục, phù hợp với thực tiễn và quy luật lôgíc.
Tư duy phản biện là một bộ phận cấu thành năng lực tư duy, đóng vai trò đặc biệt quan
trọng đối với nhận thức và hoạt động thực tiễn của sinh viên đại học. Loại hình tư duy này rất cần
thiết cho quá trình tìm tòi, khám phá và vươn tới tri thức khoa học của sinh viên. Nếu được quan
tâm đúng hướng, tư duy phản biện sẽ góp phần phát triển trí tuệ của sinh viên, đáp ứng yêu cầu
đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo và phát triển nguồn nhân lực ở nước ta hiện nay.
Với tư duy phản biện, sinh viên sẽ phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của bản thân
trong học tập nhằm bảo đảm chất lượng và hiệu quả giáo dục đại học. Tư duy phản biện giúp họ
có cái nhìn tích cực, tránh cái sai, cái lạc hậu để hướng đến cái mới, tiến bộ hơn, tốt hơn; cũng như
luôn có tính chủ động trong phân tích, suy luận và đánh giá vấn đề một cách sáng tạo. Hơn thế
nữa, sinh viên có điều kiện để tự học tập, mạnh dạn phát biểu ý kiến về vấn đề nêu ra của giảng
viên, chủ động đặt câu hỏi, tìm kiếm các thông tin liên quan; vận dụng linh hoạt những kiến thức,
kĩ năng đã học để giải quyết các vấn đề học tập... Đồng thời, họ sẽ vượt qua những rào cản trong
tư duy (tâm lí rụt rè, mặc cảm. . . ) để tạo lập sự tự tin, mạnh dạn trong trình bày, bảo vệ chính kiến
của mình và biết thoát khỏi lối mòn tư duy, tiếp cận đa chiều, toàn diện về vấn đề đưa ra. Qua đó,
họ tự trang bị, rèn luyện những kĩ năng thiết yếu trong quá trình học tập như: kĩ năng giải quyết
vấn đề, kĩ năng giao tiếp, kĩ năng tư duy độc lập, kĩ năng tư duy phản biện và kĩ năng tư duy sáng
tạo. . .
Tư duy phản biện là thước đo năng lực nhận thức của sinh viên trong tìm kiếm chân lí, là
một mắt khâu trong quy trình nhận thức của họ. Sinh viên thường sử dụng thao tác tư duy này
trong việc huy động toàn bộ kiến thức, trí tuệ của bản thân nhằm có cái nhìn tổng hợp và chính
xác về những vấn đề quan tâm. Họ dựa vào vốn kiến thức, kinh nghiệm đã tích lũy, thu thập, xử lí
thông tin và lòng tin cá nhân để phân tích vấn đề cần phản biện, suy luận hướng đến một kết luận
lôgíc. Sinh viên có tư duy phản biện thường có sự suy luận tốt giúp phát hiện nhanh bản chất của
vấn đề, nhất là những mặt hạn chế của nó. Bởi lẽ, khả năng suy luận là yếu tố then chốt trong tư
duy phản biện của người học. Nếu suy luận không phạm lỗi lôgíc hình thức, thì kết luận sẽ đúng;
ngược lại, nếu suy luận phạm lỗi lôgíc, thiếu căn cứ thì kết luận đó là sai và sẽ trở thành “ngụy
biện”. Do đó, ở góc độ này, tư duy phản biện có vai trò là “thước đo” đánh giá khả năng nhận thức
của sinh viên.
Ngoài ra, tư duy phản biện là bước đi thiết yếu, là cơ sở nền tảng tạo điều kiện phát triển
tư duy sáng tạo của sinh viên. Sẽ không có tư duy sáng tạo, hoạt động sáng tạo nếu không có tư
duy phản biện, năng lực tư duy phản biện và tư duy độc lập. Việc kết hợp giữa tư duy phản biện
và tư duy sáng tạo sẽ định hình nên phương pháp tư duy hiệu quả giúp nâng cao năng lực tư duy
của sinh viên.
166
Một số vấn đề về phát triển năng lực tư duy phản biện của sinh viên đại học hiện nay
Từ những phân tích trên, có thể quan niệm năng lực tư duy phản biện của sinh viên đại học
là tổng hợp những phẩm chất, khả năng tư duy trong tiếp biến tri thức, kinh nghiệm và năng lực
lập luận vào quá trình nhận thức của họ nhằm giải quyết những vấn đề học tập đang đặt ra một
cách đúng đắn, kịp thời, sáng tạo và có hiệu quả nhất. Năng lực tư duy phản biện đòi hỏi sinh viên
phải có tri thức khoa học và khả năng vận dụng khéo léo những tri thức đó vào giải quyết những
vấn đề cụ thể trong học tập. Năng lực này biểu hiện ở: Khả năng xác định, đánh giá và lựa chọn
thông tin; phân biệt giữa các nhận định có lập luận với các nhận định mang tính cảm xúc; phát
hiện vấn đề trong lập luận của người khác; trình bày, phân tích thông tin; xây dựng lập luận thuyết
phục dựa trên dữ liệu tin cậy; sử dụng minh chứng đúng đắn và chính xác để bảo vệ lập luận; tổ
chức lập luận một cách lôgíc và mạch lạc nhằm đạt đến tính chân thực của vấn đề.
Theo đó, phát triển năng lực tư duy phản biện của sinh viên đại học hiện nay, về thực chất là
quá trình hình thành và phát triển những kĩ năng tư duy để giúp họ có khả năng tư duy tích cực, tự
đặt vấn đề, đánh giá, nghiên cứu và giải quyết vấn đề theo hướng phản biện một cách có hệ thống,
lôgíc, khách quan và sáng tạo. Điều này có vai trò to lớn đối với việc phát triển trí tuệ của sinh
viên, giúp họ tiếp thu, tích lũy tri thức và nâng cao năng lực phân tích, giải quyết hiệu quả các vấn
đề lí luận và thực tiễn trong học tập. Hơn thế nữa, sinh viên đại học là nguồn nhân lực chất lượng
cao của đất nước, nên càng cần có năng lực tư duy phản biện. Năng lực này được hình thành từ
trong quá trình học tập đại học, là cơ sở quan trọng nâng tầm tư duy của đội ngũ các nhà nghiên
cứu khoa học trong tương lai, đặc biệt trước những chính sách quan trọng của Đảng và Nhà nước.
Tuy nhiên, phát triển năng lực tư duy phản biện cho sinh viên đại học hiện nay còn tồn tại
một số rào cản làm ảnh hưởng không nhỏ đến quá trình này. Đó là năng lực tư duy phản biện còn
hạn chế do đặc thù tư duy phương Đông nói chung, tư duy người Việt nói riêng, gây cản trở tới quá
trình hội nhập quốc tế. Ngoài ra, có thể nói, một phần không nhỏ sinh viên còn mang nặng lối tư
duy theo đường mòn, định kiến, suy nghĩ một chiều, thói quen không đặt câu hỏi. . . hay tâm lí e
ngại, thiếu tự tin trong việc phản biện vấn đề để tìm ra chân lí. Như vậy, phát triển năng lực tư duy
phản biện cho sinh viên đại học là một yêu cầu cần thiết và mang tính tất yếu khách quan, đặc biệt
trong bối cảnh hội nhập quốc tế hiện nay.
2.2. Những vấn đề có tính quy luật trong phát triển năng lực tư duy phản biện
của sinh viên
Thứ nhất, phát triển năng lực tư duy phản biện của sinh viên phụ thuộc vào chất lượng đào
tạo và môi trường giáo dục, đào tạo của các trường đại học
Sự tồn tại và phát triển của con người luôn chịu sự tác động tổng hợp của các yếu tố tạo nên
môi trường xung quanh nó. Trong từng lĩnh vực hoạt động cụ thể, con người lại chịu sự tác động
nhất định của điều kiện, môi trường ở từng lĩnh vực đó. “Con người tạo ra hoàn cảnh đến mức nào
thì hoàn cảnh tạo ra con người đến mức đó” [6]. Theo đó, năng lực tư duy phản biện của sinh viên
cũng phụ thuộc nhiều vào chất lượng đào tạo và môi trường giáo dục của các trường đại học [7].
Chất lượng đào tạo của các trường đại học luôn là vấn đề trung tâm, có ý nghĩa quyết định đến
quá trình phát triển năng lực tư duy của sinh viên. Nếu chất lượng đào tạo đại học tốt sẽ tác động
tích cực đến quá trình hiện thực hoá hoạt động học tập, tạo ra động lực thúc đẩy, khuyến khích
sinh viên tìm tòi, đổi mới phương pháp tư duy, làm tiền đề phát triển năng lực tư duy, tư duy phản
biện của họ. Mặt khác, chất lượng đào tạo hạn chế sẽ trở thành lực cản đối với sinh viên trong sự
phát triển năng lực tư duy nói chung, năng lực tư duy phản biện nói riêng. Bởi vì, quá trình đào
tạo đại học ngoài việc trang bị tri thức cho sinh viên, thì chủ yếu là tạo lập cho họ phương pháp
tư duy, phương pháp suy luận, phương pháp nghiên cứu, phương pháp học tập, phương pháp giải
quyết các vấn đề. Hay nói cách khác, mục tiêu của các trường đại học hướng tới là rèn trí nhớ, rèn
trí thông minh cho sinh viên [8].
Trong các yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng đào tạo, thì môi trường giáo dục, đào tạo của
các trường đại học có vai trò hết sức quan trọng để phát triển năng lực tư duy phản biện của sinh
167
Bùi Ngọc Quân
viên. Nó góp phần trực tiếp hình thành động cơ học tập đúng đắn, kích thích tính ham học hỏi, tìm
tòi sáng tạo, cung cấp phương tiện phục vụ cho hoạt động học tập, nghiên cứu, nâng cao trình độ
của người học. Môi trường giáo dục, đào tạo bao gồm chất lượng quản lí, môi trường sư phạm và
việc bảo đảm cơ sở vật chất, kĩ thuật cho người học. Trong đó, môi trường sư phạm tập thể là yếu
tố gần gũi tác động trực tiếp đến quá trình hình thành và phát triển năng lực tư duy của sinh viên.
Nổi bật là trình độ phát triển của tập thể, các mối quan hệ giữa cá nhân với nhau, cá nhân với tập
thể, các biện pháp, phương pháp quản lí, tổ chức giáo dục. . . Môi trường sư phạm tập thể là nơi
sinh viên tiến hành giao tiếp, học hỏi, khích lệ cổ vũ lẫn nhau trên cơ sở tinh thần đoàn kết, tình
thầy trò. Nếu môi trường sư phạm tập thể được xây dựng lành mạnh, có tính phản biện tích cực,
các ý tưởng sáng tạo được ủng hộ sẽ là những điều kiện thuận lợi để hình thành, phát triển năng
lực tư duy phản biện của sinh viên.
Thứ hai, phát triển năng lực tư duy phản biện của sinh viên phụ thuộc vào trình độ, năng
lực sư phạm và phương pháp giảng dạy của đội ngũ giảng viên.
Trình độ, năng lực sư phạm và phương pháp giảng dạy của giảng viên là nhân tố tác động
và ảnh hưởng to lớn đến chất lượng sản phẩm đào tạo sau này, góp phần hình thành và phát triển
năng lực tư duy phản biện của sinh viên. Giảng viên có trình độ chuyên môn vững vàng, tri thức
sâu rộng; có khả năng tư duy, năng động và sáng tạo; có phương pháp sư phạm tốt, có kĩ xảo, kĩ
năng sư phạm, kĩ năng sử dụng các phương pháp dạy học khơi dậy tính tích cực trong tư duy sẽ tác
động mạnh mẽ đến sự phát triển năng lực tư duy phản biện của sinh viên.
Trong giảng dạy đại học, một trong những nguyên tắc “vàng” đối với người giảng viên là
phải có kiến thức và kĩ năng sư phạm phù hợp, bao gồm khả năng truyền đạt mục tiêu, lựa chọn
phương pháp giảng dạy hiệu quả, tạo cơ hội cho sinh viên thực hành và đưa ra ý kiến phản biện,
quan tâm đến sự đa dạng trong thành phần sinh viên [9]. Trên cơ sở nắm vững tri thức khoa học và
hiểu biết thực tiễn sâu sắc, giảng viên sẽ giúp sinh viên đi đúng hướng trên con đường chiếm lĩnh
tri thức. Có thể đưa ra các yếu tố thuộc về giảng viên tác động đến phát triển năng lực tư duy phản
biện của sinh viên như: Động cơ, trách nhiệm, tình cảm, lương tâm nghề nghiệp; trình độ, vốn tri
thức và tầm hiểu biết; mức độ kiến thức chuyên môn; mức độ nắm và thực hành phương pháp dạy
học; năng lực tổ chức hoạt động tư duy của sinh viên. . . Chức năng chính của giảng viên trong
hoạt động dạy là trang bị tri thức, truyền thụ kinh nghiệm, kĩ năng, kĩ xảo, phát triển năng lực tư
duy cho sinh viên theo mục tiêu, yêu cầu đào tạo. Với tư cách là chủ thể của quá trình sư phạm,
trên cơ sở mục đích và nhiệm vụ giảng dạy, người giảng viên thiết kế, xây dựng nội dung phù hợp,
hình thành phương pháp dạy học tích cực sẽ khơi dậy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của sinh
viên trong quá trình học tập, làm cho họ ý thức được những tri thức cần phải lĩnh hội và biết cách
chiếm lĩnh chúng. Chất lượng hoạt động dạy của giảng viên tác động tích cực đến hoạt động học
và sự phát triển năng lực tư duy của sinh viên trên nhiều mặt. Lượng tri thức, phương pháp truyền
thụ tri thức, kinh nghiệm sống của giảng viên là tổng hoà các yếu tố cùng tác động, nhằm thúc đẩy
sự phát triển năng lực tư duy phản biện của sinh viên và giúp họ vươn lên chiếm lĩnh tri thức, hoàn
thiện phẩm chất, nhân cách trong tương lai.
Thứ ba, phát triển năng lực tư duy phản biện của sinh viên phụ thuộc vào tính tích cực, chủ
động, sáng tạo trong rèn luyện tư duy và hoạt động thực tiễn của họ
Dạy học là quá trình tác động biện ch ...  cho sự thành công trong
sự nghiệp của mỗi sinh viên để khẳng định giá trị và vị thế của họ trong cộng đồng. Khi sinh viên
được trang bị một nền tảng tốt về các kĩ năng đó, sẽ trợ giúp đắc lực cho việc phát huy những tố
chất và năng lực chuyên môn, cũng như tạo hiệu quả cho sự phát triển bền vững của nguồn nhân
lực chất lượng cao trong tương lai.
Thứ hai, đổi mới phương pháp giảng dạy của giảng viên
Muốn phát triển năng lực tư duy phản biện của sinh viên thì giảng viên phải phát huy tính
tích cực trong quá trình giảng dạy thông qua việc sử dụng linh hoạt và hiệu quả các phương pháp
sư phạm, trong đó, có phương pháp sư phạm phản biện. Phương pháp này tập trung vào mục tiêu
cung cấp cho người học những công cụ phát triển năng lực bản thân, tăng cường tính dân chủ nhằm
169
Bùi Ngọc Quân
đạt hiệu quả trong quá trình dạy học. Do đó, đòi hỏi đội ngũ giảng viên phải có kiến thức về cơ
chế hình thành, phát triển, biểu hiện của tư duy ở góc độ tâm lí học, cũng như về các hình thức của
tư duy trong lôgic học và tư duy phản biện. Người giảng viên dạy theo hướng phân tích, diễn giải
đa dạng các vấn đề học tập nhằm mục đích giúp sinh viên có những kĩ năng cần thiết, kiến thức
và khả năng phản biện một cách tích cực. Kết quả của quá trình dạy học theo phương pháp này sẽ
phát triển trí tuệ, khơi dậy niềm khao khát khám phá, chiếm lĩnh tri thức và vươn tới sự sáng tạo
của sinh viên.
Vận dụng phương pháp sư phạm phản biện, giảng viên được liên hệ giáo trình với lí thuyết
cũng như kinh nghiệm của sinh viên, giúp cho kiến thức trở nên phù hợp đối với cả giảng viên và
sinh viên. Đây là điểm khác biệt của phương pháp này so với phương pháp sư phạm truyền thống,
chủ yếu chỉ đảm bảo cung cấp kĩ năng, tri thức chuyên môn cho sinh viên với các mức độ khác
nhau nhưng rất ít sáng tạo, giảng dạy theo xu hướng “thầy đọc - trò ghi”, mục đích dạy học nhằm
“học để thi”. Qua đó, giảng viên cần phải có phương pháp sư phạm phản biện, kết hợp nhuần
nhuyễn với các phương pháp dạy học tích cực khác, chủ động tạo tình huống có vấn đề, khuyến
khích sinh viên nêu vấn đề tranh luận, phản biện, định hướng cho họ tự nhận định và kết luận vấn
đề. Như vậy, có thể nhận thấy tư duy phản biện và các phương pháp dạy học trên có mối quan hệ
biện chứng với nhau. Một mặt, tư duy phản biện tạo tiền đề để thực hiện có hiệu quả các phương
pháp dạy học đó; mặt khác, thông qua các hoạt động dạy học theo các phương pháp nói trên mà tư
duy phản biện ngày càng được định hình và phát triển [11].
Bên cạnh đó, giảng viên có thể trang bị một số phương pháp dạy học phát triển tư duy với
tinh thần phản biện cho sinh viên như: Phương pháp tư duy 5W1H - đó là sáu từ dùng để hỏi trong
tiếng Anh: What (cái gì), Where (ở đâu), When (khi nào), How (thế nào), Who (là ai); phương
pháp sử dụng bản đồ tư duy (Mind map). . . để giải quyết nhiều vấn đề khác nhau trong học tập.
Với những phương pháp này, sinh viên sẽ nhận ra được những hạn chế trong tư duy của bản thân và
thể hiện được phần nào các kĩ năng tư duy phản biện ngay trong giờ học. Giảng viên cần vận dụng
linh hoạt và hiệu quả các phương pháp dạy học tích cực để phát triển năng lực tư duy phản biện
của sinh viên. Tư duy của người giảng viên không nên phụ thuộc vào sách vở, mang tính giáo điều
mà phải là một trí thức độc lập. Thực hiện được điều này sẽ phát huy vai trò của giảng viên trong
việc giúp sinh viên làm chủ quá trình học tập của mình. Tuy nhiên, giảng viên cũng nên tránh việc
đưa ra các yêu cầu chung chung, thậm chí có nhận thức mơ hồ về tư duy dẫn đến định hướng sai
cho sinh viên.
Ngoài ra, kĩ năng lập luận, tìm kiếm bằng chứng để chứng minh lập luận cho sinh viên là
các yếu tố cần thiết của tư duy phản biện. Do đó, giảng viên cần chú ý rèn luyện cho sinh viên kĩ
năng xem xét tính đầy đủ và có căn cứ trong các lập luận, nhận diện được các dạng ngụy biện; tạo
lập cho họ thói quen phản biện trước mọi vấn đề học tập; không chấp nhận một vấn đề khi chưa
có sự phân tích, đánh giá, kiểm chứng; xây dựng được hệ thống câu hỏi nêu vấn đề, những ví dụ
mang tính gợi mở trong từng bài giảng một cách hợp lí và thiết kế có hiệu quả các nhiệm vụ học
tập. Trong đó, giảng viên cần chuẩn bị kĩ các dạng câu hỏi, các tình huống phù hợp, vì hiệu quả
của giờ học một phần phụ thuộc vào khả năng đặt câu hỏi đúng lúc và đúng cách. Chẳng hạn như:
Các câu hỏi yêu cầu sinh viên phải giải quyết mâu thuẫn ngay trong bản thân của vấn đề hoặc phải
so sánh, chứng minh, hệ thống và khái quát các vấn đề,... Những vấn đề nêu ra có thể cho phép
sinh viên trả lời bằng nhiều cách khác nhau, nhưng giảng viên cần yêu cầu họ phải có suy nghĩ
độc lập theo một cách tiếp cận và phương pháp nhất định, sau đó, gợi mở, dẫn dắt sinh viên trả lời
đúng hướng về cả nội dung và phương pháp. Đặc biệt, giảng viên cần cho sinh viên tiếp cận với
phương pháp tư duy phản biện thông qua cách đặt ra những câu hỏi như: Tại sao? Thông tin này ở
đâu? Bản chất vấn đề đó là gì? Nếu thế này, thế kia thì sao?. . .
Giảng viên cần tôn trọng ý kiến, tạo điều kiện và khuyến khích sinh viên tích cực tham gia
giải quyết vấn đề, từng bước tạo cho họ thói quen lập luận chặt chẽ, có căn cứ. Các câu hỏi cần
đặt ra một cách lôgic nhằm hướng tới sự phân tích các đối tượng từ cụ thể đến trừu tượng; các lập
luận và giải thích phải tập trung vào tư duy phản biện; thông qua mô hình, cấu trúc, các ví dụ cụ
170
Một số vấn đề về phát triển năng lực tư duy phản biện của sinh viên đại học hiện nay
thể, người học sẽ nắm được vấn đề một cách tường minh và khoa học. Trong các giờ học, giảng
viên cần chú ý thiết kế các nhiệm vụ học tập phù hợp để sinh viên có điều kiện rèn luyện cách lập
luận và kĩ năng tìm kiếm căn cứ cho các lập luận đưa ra. Để có được các lập luận chính xác, sinh
viên phải hiểu được cơ sở cho các lập luận: đó là những phép suy luận lôgic, các khái niệm, quy
tắc, những công thức. Qua quá trình lập luận đó, năng lực tư duy phản biện của sinh viên sẽ phát
triển lên tầm cao mới, vì “tư duy phản biện đóng vai trò như một công tố viên, chỉ ra những thiếu
sót thường gặp trong quá trình tư duy và đưa ra những kiến giải cho một sự lựa chọn tối ưu có thể
có” [5]. Điều quan trọng nhất trong việc rèn luyện năng lực tư duy phản biện là rèn luyện phương
cách lập luận cho sinh viên. Vì tư duy phản biện là một loại hình tư duy có đặc trưng riêng biệt,
được hình thành và phát triển trên cơ sở các thao tác tư duy cơ bản như: Phân tích, tổng hợp, so
sánh, trừu tượng hoá, khái quát hoá, cụ thể hoá, hệ thống hoá, quy nạp, suy đoán... Muốn đánh giá
được vấn đề học tập thì sinh viên phải có cái nhìn đa chiều, biết phân tích để thấy được chỗ đúng,
chỗ sai của lập luận đó. Sau khi tổng hợp được các kiến thức liên quan đến vấn đề, họ phải so sánh
các giải pháp để lựa chọn được các lập luận tốt nhất. Nếu không có phân tích, tổng hợp và so sánh,
khái quát hoá thì sự đánh giá, lựa chọn lập luận của sinh viên chỉ là đoán mò, thiếu căn cứ, không
có tính thuyết phục.
Giảng viên cũng cần phát triển năng lực tư duy phản biện cho sinh viên trong môi trường
hội thoại. Ở đó, sinh viên có động lực tìm ra vấn đề và đưa nó ra thảo luận, tranh luận, xem xét,
nghiên cứu, đánh giá các quan điểm, ý tưởng và phương pháp giải quyết vấn đề. Khi sinh viên
mạnh dạn trả lời và đặt câu hỏi để hỏi thầy, hỏi bạn, lúc đó họ đang tư duy một cách phản biện về
vấn đề tranh luận, điều này rất tốt để phát triển năng lực tư duy phản biện của họ. Trong quá trình
dạy học, giảng viên nên đưa ra các tình huống có vấn đề để tạo cơ hội cho sinh viên tranh luận.
Sau khi đã tìm ra một số ý tưởng hoặc cách giải quyết nhiệm vụ mới, giảng viên cho sinh viên thảo
luận để nhận xét đánh giá từng cách giải quyết đó.
Cũng theo đó, giảng viên nên tạo ra những môi trường học tập tự do hơn trong thảo luận,
tranh luận, giúp sinh viên mạnh dạn, tự tin khi đưa ra các ý tưởng, các cách giải quyết vấn đề và
các quyết định, bảo vệ ý kiến của mình một cách đúng hướng nhằm đạt hiệu quả học tập cao hơn.
Người giảng viên có thể tạo động lực thúc đẩy tinh thần học tập của sinh viên, thông qua những
câu hỏi như: Em có đồng ý với luận điểm đó không? Em có ý kiến khác không? Hãy trình bày ý
kiến của em?... Nhờ đó, họ phát huy được tính độc lập, tự chủ, khả năng diễn đạt, lập luận vấn
đề, tăng tính hợp tác với nhau, tạo nên ý thức cộng đồng và tính kỉ luật. Kết quả là không những
tư duy phản biện được rèn luyện, mà còn nâng cao kĩ năng làm việc hợp tác của sinh viên. Tiếp
đến, giảng viên nên đưa ra các bài tập liên quan chặt chẽ đến khả năng, kĩ năng phản biện của sinh
viên. Biện pháp này giúp người giảng viên vừa có thể khắc sâu kiến thức, vừa phát triển năng lực
tư duy phản biện của sinh viên. Với những kiến thức đã biết, sinh viên sẽ giải quyết nhiệm vụ mới
một cách tự nhiên, có niềm tin và cách tiếp cận khoa học những kiến thức mới.
Có thể khái quát các nội dung yêu cầu đối với cả giảng viên và sinh viên trong việc giải
quyết vấn đề nhằm phát triển năng lực tư duy phản biện của sinh viên trong quá trình học tập như
sau:
Giảng viên Sinh viên
Xây dựng hệ thống câu hỏi nêu vấn đề. Nghiên cứu vấn đề và tìm cách giải quyết
được nêu ra.
Định hướng sinh viên trả lời cả về nội dung
và phương pháp.
Định hình phương pháp giải quyết vấn đề
trên cơ sở tư duy độc lập, tư duy phản biện,
tư duy sáng tạo.
171
Bùi Ngọc Quân
Tạo môi trường thuận lợi cho sinh viên tư
duy phản biện, khơi dậy tích cực tham gia
giải quyết vấn đề.
Tích cực tham gia giải quyết vấn đề.
Thiết kế các nhiệm vụ học tập để sinh viên
rèn luyện cách lập luận và tìm căn cứ cho
các lập luận đưa ra.
Tìm kiếm cơ sở cho các lập luận. Qua phân
tích, tổng hợp và so sánh, khái quát hoá và
đưa ra lập luận.
Hướng dẫn sinh viên trao đổi, thảo luận để
thấy được ưu, nhược điểm của các lập luận.
Xây dựng ý tưởng, tìm cách giải quyết vấn
đề và bảo vệ ý kiến của mình.
Kết luận vấn đề đưa ra (kiến thức mới).
Vận dụng kiến thức mới để giải quyết
những nhiệm vụ học tập tiếp theo.
Thứ ba, đổi mới phương pháp học tập của học viên theo hướng nâng cao kĩ năng tư duy
phản biện
Đây là một giải pháp cần sinh viên tiến hành thường xuyên trong quá trình học tập. Một
sinh viên có sự tích cực trong tìm tòi phương pháp học tập theo hướng nâng cao kĩ năng tư duy
phản biện sẽ góp phần phát triển năng lực tư duy, tư duy phản biện đáp ứng tốt nhất yêu cầu học
tập đại học. Dưới sự chỉ đạo, định hướng của giảng viên, sinh viên không được nhận thức một cách
máy móc, mà cần đào sâu suy nghĩ, mở rộng kiến thức và phát huy tính tích cực, chủ động và sáng
tạo trong học tập.
Kĩ năng tư duy phản biện là một trong những đặc điểm quan trọng của người có năng lực
tư duy phản biện. Bởi vì, sinh viên muốn đạt đến tính tối ưu của vấn đề học tập thì cần có kĩ năng
phản biện, kĩ năng lập luận để thuyết phục được người khác. Một vấn đề phản biện có sức thuyết
phục hay không đều phụ thuộc vào độ sắc của những lí lẽ, độ sâu của lập luận, độ chắc chắn của
minh chứng mà người phản biện đưa ra. Ngoài việc học cách nghiên cứu tìm ra các lí giải phù hợp
cho vấn đề phản biện, sinh viên cũng phải biết phát hiện và khắc phục những thiếu sót, sai lầm
trong lập luận một vấn đề nhất định. Do đó, họ phải xem xét, đánh giá, chỉ ra được cơ sở của những
lập luận đúng, loại bỏ những lập luận sai hoặc không có căn cứ, từ đó sẽ rèn luyện và phát triển
năng lực tư duy phản biện của mình.
Có nhiều cách luyện tập kĩ năng này như: Thông qua những bài tập trình bày một vấn đề;
đánh giá và giải thích đánh giá của mình về một vấn đề; tổ chức hệ thống luận điểm theo các trình
tự lôgíc khác nhau; tìm kiếm minh chứng cho luận điểm. . . Lập luận phản biện phải rõ ràng, lôgíc,
đầy đủ bằng chứng, tỉ mỉ và công tâm. Ngoài ra, sinh viên cũng cần rèn luyện khả năng mở rộng
vấn đề. Đối với một chủ đề học tập, sinh viên cần học cách tự tìm những tư liệu mới, không nên chỉ
bó hẹp trong nguồn tài liệu mà giảng viên cung cấp. Từ đó, phát huy khả năng tự phân tích và đưa
ra cách nhìn nhận riêng đối với mỗi chủ đề được đặt ra. Như vậy, việc đổi mới phương pháp theo
hướng nâng cao kĩ năng tư duy phản biện không phải có được trong ngày một ngày hai, mà phải
luyện tập trong một thời gian dài, đòi hỏi sự cố gắng và nỗ lực rất cao của sinh viên, hay nói cách
khác phụ thuộc vào vai trò tự bồi dưỡng, tự rèn luyện tư duy phản biện của họ. Nếu có phương
pháp học tập phù hợp, sinh viên sẽ phát triển năng lực tư duy phản biện của mình một cách sắc
bén và hiệu quả.
3. Kết luận
Với vai tò to lớn trong hoạt động nhận thức và cải tạo thực tiễn của sinh viên, năng lực tư
duy phản biện tác động đến việc lĩnh hội tri thức, hình thành phương pháp tư duy, năng lực tư duy
của sinh viên, góp phần nâng cao trình độ nhận thức, rèn luyện phương pháp tư duy khoa học, định
hướng đúng cho hoạt động học tập sáng tạo của họ. Đồng thời, phát triển tư duy phản biện của
172
Một số vấn đề về phát triển năng lực tư duy phản biện của sinh viên đại học hiện nay
sinh viên sẽ khắc phục được những hạn chế của lối mòn tư duy thụ động, các phương pháp dạy
học truyền thống, từng bước nâng cao chất lượng dạy và học đại học hiện nay.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, 2016, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.26,
27.
[2] Trần Kiều, 2002, Giáo dục các vấn đề quốc tế, Viện Khoa học giáo dục, Hà Nội.
[3] Trần Thị Tuyết Oanh, 2009, Hình thành tư duy phê phán cho sinh viên trong quá trình dạy
học ở đại học, Tạp chí Giáo dục, Số 213, tr.14 - 16.
[4] Nguyễn Cảnh Toàn, Nguyễn Văn Lê, Châu An, 2004, Khơi dậy tiềm năng sáng tạo, Nxb
Giáo dục, Hà Nội.
[5] Đỗ Kiên Trung, 2012, Về vai trò của tư duy phản biện và những yêu cầu cho việc giảng dạy
ở Việt Nam, Tạp chí Phát triển và hội nhập, (5), tr.80-83.
[6] C. Mác - Ph. Ăngghen, Toàn tập, tập 3, 1995, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 55.
[7] Huỳnh Hữu Tuệ, 2010, Tư duy phản biện trong học tập đại học, Bản tin Đại học Quốc gia
Hà Nội, số 232, tr.14-16.
[8] Nguyễn Trọng Chuẩn, Tô Duy Hợp, Lê Hữu Tầng, Nguyễn Duy Thông, 1997, Vai trò phương
pháp luận của Triết học Mác - Lênin đối với sự phát triển của khoa học tự nhiên, Nxb Khoa
học xã hội, Hà Nội, tr. 243.
[9] Tô Diệu Lan (dịch), 2011, 9 nguyên tắc “vàng” trong giảng dạy đại học, Bản tin Đại học
Quốc gia Hà Nội, (245), tr. 15-17.
[10] V.I. Lênin, Toàn tập, tập 25, 1980, Nxb Tiến bộ, Mátxcơva, tr. 131.
[11] Trần Thúc Trình, 2005, Tư duy phê phán, Tạp chí Thông tin Khoa học giáo dục, Số 114, tr.
43.
[12] Bùi Ngọc Quân, 2013, Bồi dưỡng tư duy phản biện cho học viên đào tạo giảng viên khoa học
xã hội và nhân văn ở Trường Đại học Chính trị hiện nay, Luận văn thạc sĩ Triết học, Đại học
Quốc gia Hà Nội.
ABSTRACT
Some issues in developing critical thinking capacity of students today
Bui Ngoc Quan
Faculty of Marxist - Leninist Philosophy, Political University
The issues in developing critical thinking capacity of students are important parts of the
process of improving the quality of education in universities today. The article presents and
analyzes the factors affecting this development process. This is the basis to provide practical
solutions to promote effectiveness to provide training in the development of critical thinking
capacity of students.
Keywords: Critical thinking, critical thinking capacity, develop critical thinking, students.
173