Hướng tới một địa chỉ tin học cho tài liệu dịch

BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006 
28 
 PGS. TS VƯƠNG TOÀN 
Phòng Nghiệp vụ Thư viện 
Viện Thông tin Khoa học Xã hội 
1. Ðặt vấn đề 
Trong nghiên cứu khoa học nói 
chung, tài liệu dịch (TLD) có một vai trò hết 
sức quan trọng, đặc biệt là trong khoa học xã 
hội và nhân văn. Dù nay khả năng sử dụng 
(không chỉ một mà nhiều) ngoại ngữ của các 
nhà nghiên cứu ở nước ta, nhất là giới trẻ, đã 
khá hơn trước rất nhiều, nhưng hẳn là không 
ai dám nghĩ đến việc không cần tham khảo 
TLD. Trên thế giới, việc phổ biến các công 
trình khoa học cùng một lúc bằng nhiều 
ngoại ngữ: Anh, Pháp, Trung, Nga,... không 
phải là hiếm. Việc dịch và xuất bản có hệ 
thống tài liệu khoa học ra một ngôn ngữ 
quốc gia thường được tiến hành phục vụ cho 
nhu cầu chung trong nước. 
Những người làm công tác tư liệu 
học (documentalistes) thường gọi đây là 
nguồn thông tin cấp một. Trong phạm vi 
nghiên cứu này, TLD được nói đến ở đây 
xin hạn chế ở các văn bản khoa học, được 
hiểu là những văn bản (viết hoặc nói) có 
chức năng ''thông báo bằng các hình thức 
giới thiệu, trình bày, nhận xét, đánh giá, lý 
giải những hiện tượng, những vấn đề, những 
quy luật của tự nhiên VÀ XÃ HỘI' (CÙ 
ĐÌNH TÚ .- Phong cách học và đặc điểm tu 
từ tiếng Việt. H., Nxb ÐH và THCN, 1983, 
tr.140). Và do phạm vi hiểu biết của mình, 
cũng xin chủ yếu nói đến nguồn tin là TLD 
về khoa học xã hội và nhân văn. 
Là người đã tham gia và tổ chức xuất 
bản một số TLD, nên trong bài viết này, 
chúng tôi muốn nêu ra một số nhận xét 
về tình hình TLD - với tư cách là một 
nguồn tin đặc thù - như lâu nay chúng 
được thực hiện, lưu trữ và quản lý ở các 
cơ sở nghiên cứu và giảng dạy trong 
nước và sau nữa, muốn gợi ra một 
phương hướng cộng tác và phối hợp hoạt 
động giữa các trung tâm thông tin tư liệu 
thư viện, vươn tới cùng xây dựng một 
dịch vụ tham khảo cho TLD, để từ đó tạo 
điều kiện thuận lợi cho việc chia sẻ 
nguồn lực thông tin1 không kém phần 
quan trọng này, đáp ứng tốt hơn nhu cầu 
về TLD của các nhà nghiên cứu, nhất là 
lớp trẻ hiện nay. 
2. Mấy đặc điểm của tình hình 
TLD hiện nay 
1 Xem: Vương Toàn. - Hướng tới cùng chia 
sẻ nguồn lực thông tin khoa học xã 
hội. Báo cáo tham luận tại Hội nghị 
Khả năng, biện pháp và định hướng 
chia sẻ thông tin trong và ngoài hệ 
thống giáo dục đại học của Đại học 
Quốc gia Hà Nội trong khuôn khổ dự 
án Giáo dục đại học (QIG) họp tại 
TP Hồ Chí Minh, 5/12/2001. In 
trong Kỷ yếu Hội thảo chuyên đề 
chia sẻ các nguồn lực thông tin, 
2001, tr. 21-24. 
HƯỚNG TỚI MỘT ĐỊA CHỈ TIN HỌC 
CHO TÀI LIỆU DỊCH 
BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006 
29 
Lâu nay, TLD được thực hiện và lưu 
trữ ở hầu khắp các cơ sở nghiên cứu khoa 
học, từ Bắc vào Nam. Nhìn chung, nguồn 
thông tin này còn phân tán và chất lượng 
không đồng đều. 
2. 1. Nguồn thông tin này còn phân 
tán vì nhiều lẽ: TLD có thể nằm trong 
chương trình dịch thuật hàng năm của một 
Viện, Phòng/Ban hay Trường, Khoa, nhưng 
cũng có thể phục vụ chương trình/đề tài 
nghiên cứu các cấp: Nhà nước, Bộ/Học 
viện/ÐHQG, Viện/Trường,... Không ít TLD 
chỉ để phục vụ những chương trình nghiên 
cứu thuần tuý cá nhân (như phục vụ làm 
luận văn, luận án,...). 
Tuy kinh phí để thực hiện TLD được 
khai thác từ những nguồn hết sức khác nhau, 
song chúng tôi nghĩ rằng nguồn kinh phí 
(trực tiếp hay gián tiếp) từ ngân sách Nhà 
nước vẫn là chủ yếu và không nhỏ. 
Nếu được lưu trữ, phần lớn TLD 
cũng phân tán ở các trung tâm thông tin tư 
liệu thư viện khác nhau (đôi khi, ngay trong 
một tòa nhà). Và không ít TLD (sau khi 
nghiệm thu và quyết toán hẳn hoi) chỉ được 
khai thác một (vài) lần rồi bỏ đấy, thậm chí 
thất lạc (như có lần chúng tôi muốn mượn 
lại những TLD do chính mình thực hiện ở 
một cơ sở nghiên cứu mà đành chịu, chỉ đơn 
giản vì không tìm thấy đâu nữa!). 
Không ít TLD ở vào tình trạng trên, 
bởi nhiều lẽ: Mục đích chính của chương 
trình, kế hoạch dịch tài liệu này đã hoàn 
thành rồi: phục vụ xong đợt nghiên cứu (của 
tập thể hay cá nhân). Lưu hồ sơ nghiên cứu 
thì nếu không nằm trong quy định, dễ cảm 
thấy như không cần thiết! 
Ngay cả những TLD được lưu trữ tại 
các thư viện thì vẫn không tránh khỏi nỗi 
băn khoăn về quyền sở hữu thông tin2, 
khi người muốn dùng có biết thì lại 
không nằm trong diện phục vụ. Trước đó 
thì cơ quan/cá nhân tổ chức dịch không 
được giao chức năng phục vụ các đối 
tượng khác cần nghiên cứu. Cho mượn 
thì sợ mất, làm dịch vụ thì không có 
chức năng, và theo biểu giá nào... 
2. 2. Về người thực hiện, TLD có 
thể do cán bộ nghiên cứu hay cán bộ tư 
liệu - thư viện trong cơ quan làm, hoặc 
thuê người ngoài cơ quan cộng tác làm. 
Cũng do vậy, chất lượng dịch thuật 
không đồng đều, một khi tài liệu khoa 
học luôn cần người dịch vừa có trình độ 
ngoại ngữ giỏi, vừa có chuyên môn sâu, 
là điều mà không dễ thực hiện khi phân 
công/tuyển chọn người dịch. 
Nếu cũng một TLD nhưng do 
nhiều người cùng thực hiện - vì nhiều lý 
do, chẳng hạn như quá dày mà lại cần 
xong trong thời gian gấp, lại có khi chỉ 
cốt để chia sẻ trách nhiệm sử dụng kinh 
phí trên cấp về hoặc xin được,... - mà rồi 
không có điều kiện để một người xem 
lại, nhằm thống nhất từ đầu thì mỗi đoạn 
rất có thể theo một phong cách riêng, 
2 Xem: Vương Toàn. - Về quyền sở hữu 
thông tin - Sur la propriété de 
l'information. Tham luận tại Hội thảo 
Pháp-Việt "Không gian, mạng viễn 
thông - tiến bộ công nghệ và các vấn 
đề pháp lý", do Nhà Pháp luật Việt-
Pháp tổ chức tại Hà Nội, 23-
24/11/1998. In trong: Hội thảo Pháp 
- Việt: Khoảng không vũ trụ, mạng 
không gian và thông tin viễn thông - 
Colloque franco-vietnamienne: 
espace, réseaux et télécommunica- 
tions". Hà Nội, Nxb Chính trị quốc 
gia, 1999, tr. 85-86 , 231-132 ; 
BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006 
30 
và dễ thiếu sự thống nhất về sử dụng thuật 
ngữ khoa học - nhất là với các khái niệm 
mới xuất hiện, một khi ngay trong giới 
chuyên môn cũng chưa có cách dùng từ ngữ 
thống nhất. 
Lại có khi chỉ vì mục đích sử dụng, 
chẳng hạn như chủ yếu chỉ để dùng làm tài 
liệu tham khảo về tình hình nghiên cứu, chứ 
không trích dẫn gì,... nên chất lượng của 
TLD có thể chưa (cần) đạt tới mức hoàn 
hảo, nhất là với những tài liệu khi đặt dịch 
được xác định rõ ngay từ đầu là chỉ để phục 
vụ phạm vi hạn hẹp, thậm chí rất hẹp (dù 
TLD này cũng có thể rất cần cho nhiều nhà 
nghiên cứu khác, nhưng như đã nói ở trên - 
việc phục vụ đối tượng này lại không thuộc 
phạm vi của chương trình/đề tài nghiên cứu 
cụ thể này!). 
2. 3. TLD là một sản phẩm đặc thù về 
nguồn tin ở Viện Thông tin KHXH. Trước 
hết, vì các công trình khoa học xã hội và 
nhân văn thường mang tính chất đa 
ngành/liên ngành cao, nhà nghiên cứu 
thường phải với tới/giải quyết những vấn đề 
giáp ranh của các khoa học (Chẳng hạn: 
Việc xác định thành phần các dân tộc thiểu 
số ở nước ta đòi hỏi những nghiên cứu sâu 
không chỉ thuộc lĩnh vực dân tộc học, mà cả 
ngôn ngữ học, xã hội học, chính trị học,). Vì 
thế, cùng một tài liệu có thể được các cơ sở 
nghiên cứu khác nhau cùng quan tâm. 
Trước tình hình ấy, ngay từ những 
năm đầu thành lập Ban Thông tin KHXH 
(năm 1973), cho tới khoảng trước năm 1990, 
tại Viện Thông tin KHXH đã từng có một 
Phòng Quản lý dịch, có chức năng với tới cả 
những TLD được thực hiện ở các Viện 
thuộc Viện KHXH Việt Nam lúc bấy giờ. 
Tiếc rằng công việc mới dừng ở việc nắm 
bắt tình hình và cho ý kiến nếu thấy trùng 
lặp, lên danh sách TLD hàng năm và lưu trữ 
01 bản sao những TLD được thực hiện ở các 
Viện. Thế rồi, công việc này cũng không 
dễ được tiếp tục, vì nhiều lý do bất cập, 
và nhất là không được nhiều nhà quản lý 
ở các Viện hưởng ứng (không hẳn đã vì 
lý do khoa học). 
Mặc dầu vậy, TLD vẫn luôn là 
một trong số những mối quan tâm của 
hoạt động thông tin KHXH. Thật vậy, 
một số lượng không nhỏ TLD được thực 
hiện, lưu trữ tại Viện Thông tin KHXH. 
Nhiều tài liệu quý đã được phổ biến. 
Nhiều công trình được giới khoa học 
đánh giá cao về mặt chất lượng nghiên 
cứu, phục vụ lãnh đạo và quản lý của các 
cấp, các ngành. 
Nhiều TLD cũng được tuyển chọn 
cho công bố trên các sản phẩm của Viện 
như tạp chí Thông tin KHXH, các sưu tập 
thông tin chuyên đề... Và đặc biệt phải 
nói đến Bản tin Tài liệu phục vụ nghiên 
cứu (bao gồm hai loại tin nhanh TN và 
TÐB), được ra mắt từ tháng 9/1990 cho 
đến nay, là những TLD toàn văn các bài 
viết mới được công bố ở nước ngoài, viết 
về những vấn đề khoa học lý luân khoa 
học và xã hôi và nhân văn, được giới 
dùng tin trong nước quan tâm. 
3. Mấy trở ngại và thuận lợi khi 
triển khai nguồn tin chung về TLD 
3. 1. Vào lúc mà chia sẻ nguồn 
lực thông tin chưa là nhu cầu thực, hoạt 
động thông tin chủ yếu là thủ công, 
truyền thống, việc rót kinh phí lại chỉ 
thực hiện trực tiếp từ cấp trên, do chỉ 
nặng về hoạt động hành chính, Nguồn tin 
nội sinh là TLD chủ yếu phân tán như đã 
nói ở trên, nên ít có lý do để tồn tại (và 
cũng vì một số lý do khác), Phòng Quản 
lý dịch được giải thể, để mặc kho TLD 
thu thập được tùy nghi khai thác. 
BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006 
31 
Ðể hiện đại hoá hoạt động thông tin 
tư liệu thư viện trong điều kiện hiện nay cho 
phép, chúng tôi nghĩ đến việc rất có thể xây 
dựng một kho TLD chung cho giới nghiên 
cứu khoa học, hay đúng hơn là một địa chỉ 
tin học cho các TLD đã và sẽ có. 
Tổ chức xây dựng một địa chỉ tin học 
chung cho TLD để cùng biết và tạo điều 
kiện cùng nhau khai thác, vừa đỡ phí thời 
gian, vừa tiết kiệm kinh phí (của tập thể 
hoặc cá nhân nhà khoa học) cho những công 
việc trùng lặp (như dịch lại tài liệu người 
khác, nơi khác đã dịch,...) là nhu cầu của 
giới khoa học trong điều kiện mới của hoạt 
động thông tin thư viện, khi đất nước đă mở 
cửa và đang tiến hành công nghiệp hoá, hiện 
đại hoá. 
3. 2. Tiếp đó, rất nên tổ chức xuất bản 
những TLD được xác định là có giá trị và 
phục vụ đối tượng rộng rãi, khi có điều kiện. 
Ðặc biệt là việc tuyển dich những trích đoạn 
về một chủ đề mà nhiều nhà nghiên cứu, 
nhất là giới trẻ cần tham khảo. 
Việc biên tập, hiệu đính dễ được đặt 
ra vì mỗi ngành khoa học có hệ thống thuật 
ngữ chuyên biệt. Bên cạnh đó là tình hình 
phân loại khoa học của ta, nhất là trong khoa 
học xã hội và nhân văn, với các nước 
phương Tây không phải lúc nào cũng thống 
nhất. Chưa kể các nhà khoa học sử dụng 
thuật ngữ và nghĩa trong ngữ cảnh cụ thể 
cũng có lúc khác nhau. Vấn đề chuẩn hoá 
các danh từ khoa học được đặt ra ở nước ta 
từ lâu nhưng chưa đươc giải quyết triệt để và 
thường xuyên cập nhật. 
Là người từng tham gia trực tiếp dịch 
và hiệu đính, chúng tôi đã có dịp tìm hiểu 
những đặc điểm về mặt ngôn ngữ học của 
văn bản khoa học3 để góp phần tiến hành 
dịch tốt loại văn bản này. 
Kinh nghiêm cho thấy một số 
sách khoa học đại cương được dịch, 
những tuyển trích đoạn về một chủ đề có 
chú dẫn thư mục xuất xứ đầy đủ, đã được 
thực hiện bằng các nguồn kinh phí khác 
nhau, do các cơ sở nghiên cứu khác nhau 
tiến hành, được đông đảo các nhà khoa 
học, nhất là giới trẻ đón nhận. 
3. 3. Dù nay quyền tác giả được 
coi trọng, việc xuất bản sách dịch (để 
bán) phải tuân thủ Công ước Berne về 
quyền tác giả là lẽ đương nhiên, nhưng 
kinh nghiệm thực tế (nhất là sự cộng tác 
với Chương trình Dịch thuật Thông tin 
Khoa học Xã hội và Nhân văn thuộc 
Hiệp hội UNESCO Việt Nam những 
năm qua) cho phép chúng tôi nhận thấy 
rằng: 
Viêc xin phép miễn/giảm trả tiền 
bản quyền không phải không thực hiện 
được, khi ta (biết cách trình bày) khẳng 
định được mục đích xuất bản không cốt 
nhằm kinh doanh, nghĩa là thu lợi thật 
nhiều, mà cốt để phổ biến tri thức trong 
điều kiện thu nhập của giới nghiên cứu 
khoa học ở nước ta còn thấp. 
Ðáng chú ý là một số tổ chức văn 
hoá quốc tế có mặt ở Việt Nam (như 
Trung tâm Văn hóa và Hợp tác của Pháp, 
3 Mấy vấn đề ngôn ngữ học đặt ra khi dịch 
văn bản khoa học. Trong: Cái mới 
trong KHXH: văn học và ngôn ngữ 
học, 1992, s.2, tr. 69-103; Để dịch 
một văn bản khoa học. Trong: Việt 
Nam: Những vấn đề ngôn ngữ và 
dịch thuật. Hà Hội Ngôn ngữ học 
Việt Nam & Đại học Sư Phạm Ngoại 
ngữ Hà Nội, 1993. 
BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006 
32 
Phòng Văn hoá Thông tin Hoa Kỳ, Quỹ Bảo 
trợ Văn hoá Thuỵ Ðiển Việt Nam...)cũng 
dành quỹ trợ cấp cho việc dịch thuật, kể cả 
cho việc mua bản quyền, để sản phẩm trí tuệ 
của họ (và cả của ta) được phổ biến ở mức 
trợ giá, nghĩa là thấp hơn giá thành xuất bản, 
cốt để có thể vươn tới một đối tượng bạn 
đọc rộng hơn. Vấn đề là phải có thể chứng 
minh giá trị đích thực của tài liệu cần dịch, 
cũng như những người đảm nhiệm công việc 
là có khả năng thực và sẽ làm thực. Và 
đương nhiên là biết gửi hồ sơ đúng hạn (vì 
khái niệm hạn chót ở ta trước đây thường bị 
xem nhẹ!). 
Với nhà khoa học, dù sống trong cơ 
chế thị trường từ lâu như trong các nước tư 
bản chủ nghĩa, việc xuất bản công trình 
nghiên cứu cũng không thuần tuý để kiếm 
tiền (Ta cũng biết ở một số nước, việc xuất 
bản sách hay cho in lên tạp chí không hẵn đã 
có nhuận bút). Việc phổ biến tư tưởng khoa 
học luôn được ưu tiên hàng đầu. Như đã 
thấy, trong không ít trường hợp, công việc tỏ 
ra có hiệu quả khi biết tranh thủ sự đóng góp 
công sức và tiền của của các nhà khoa học 
cũng như những người làm công tác thông 
tin tư liệu thư viện ở nước ngoài, trong đó 
đặc biệt có Hội Hỗ trợ Thư viện và Giáo dục 
Việt Nam (LEAF-VN). 
Thêm nữa, không loại trừ khả năng 
xin trực tiếp ngay với tác giả, hoặc nhà xuất 
bản, tuỳ theo cách xác định bản quyền được 
ghi rõ trong sách. Ðã có trường hợp tác giả 
đă sẵn sàng thêm Lời nói đầu cho bản dịch 
ra tiếng Việt, thậm chí cấp thêm kinh phí (có 
thể xin được từ một nguồn nào đó mà đôi 
khi chỉ tác giả mới biết), đương nhiên với 
điều kiện rất minh bạch về tài chính. 
4. Kết luận 
Tóm lại, để có thể phát huy hết giá trị 
đích thực của nguồn TLD đang phân tán đây 
đó, ngay trong Viện KHXH Việt Nam và 
trong cả nước, chúng tôi nghĩ rằng đã 
đến lúc cần tổ chức hợp tác xây dựng và 
chia sẻ nguồn lực thông tin đặc thù này. 
Cụ thể là: 
- Xây dựng một CSDL về TLD 
hiện được lưu trữ tại các các cơ sở 
nghiên cứu và giảng dạy trong nước (có 
thể hồi cố và cập nhật dần), nghĩa là tạo 
cho chúng một địa chỉ tin học dưới hình 
thức dịch vụ tham khảo, có thể truy cập 
trực tuyến và sao vào CD-ROM. 
- Tổ chức cần có ý kiến chuyên 
gia (thật sự!) - lựa chon những TLD có 
giá trị phổ biến rộng rãi trong giới/ngành 
nghiên cứu khoa học lúc này, rồi tìm 
nguồn kinh phí (kể cả sự cộng tác, phối 
hợp của các Nhà sách và sự trợ giúp) cho 
xuất bản 
- Biên tâp và hiệu đính (nếu 
cần) rồi cho xuất bản. Lẽ đương nhiên, 
cần thăm dò nhu cầu của bạn đọc để chỉ 
in số lượng đủ dùng (và dự trữ). 
Việc tổ chức phối hợp, cộng tác 
nhiều nguồn lực cho xuất bản những 
TLD có chất lượng cao, trong đó có việc 
tuyển dich những trích đoạn theo chủ đề, 
nhằm vào phạm vi người dùng tin rộng 
rãi, đang là yêu cầu của giới nghiên cứu 
khoa học trong thời kỳ đổi mới. 
Song công việc này không thể nào 
có hiệu quả, nếu chỉ một người hay một 
tổ chức nào đó tự làm đơn độc. Một sự 
hợp tác nhằm cùng phối hợp xây dựng và 
chia sẻ nguồn lực thông tin nói chung, 
nguồn TLD nói riêng, hẳn sẽ đựợc sự 
đón nhận của nhiều nhà khoa học, nhất là 
giới trẻ. Và chúng tôi cũng tin rằng nếu 
hoạt động của chúng ta là minh bạch thì 
chắc chắn sẽ dễ dàng nhận được sự giúp 
đỡ và tạo điều kiện thuân lợi từ mọi phía.