Giáo trình Lý luận dạy học - Chương 1: Những vấn đề cơ bản của lý luận dạy học

 1 
THÔNG TIN VỀ TÁC GIẢ 
PHẠM VI VÀ ðỐI TƯỢNG SỬ DỤNG CỦA GIÁO TRÌNH 
1. THÔNG TIN VỀ TÁC GIẢ 
Họ và tên: Bùi Thị Mùi 
Sinh năm: 08/08/1957 
Cơ quan công tác: Bộ môn Tâm lý-Giáo dục, Khoa Sư phạm, 
Trường ðại học Cần Thơ. 
ðịa chỉ Email: btmui@ctu.edu.vn 
2. PHẠM VI VÀ ðỐI TƯỢNG SỬ DỤNG GIÁO TRÌNH 
Giáo trình có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho những người làm công tác giảng 
dạy và sử dụng trong các trường, khoa ñào tạo giáo viên, nhất là các trường, khoa ñào tạo 
giáo viên trung học. 
Các từ khóa ñể tra cứu: lý luận dạy học; quá trình dạy học; quy luật và nguyên tắc dạy 
học; mục tiêu dạy học; nội dung, chương trình dạy học; phương pháp, phương tiện và hình 
thức tổ chức dạy học; thiết kế mục tiêu dạy học; thiết kế chương trình dạy học; các phương 
pháp dạy học truyền thống và hiện ñại; lên lớp và các hình thức dạy học khác. 
Yêu cầu kiến thức trước khi học môn này: học môn này sau khi học Giáo dục học ñại 
cương, Tâm lý học ñại cương và Tâm lý học sư phạm. 
Giáo trình ñã ñược hợp ñồng biên soạn và nghiệm thu tại trường ðại học Cần Thơ 
năm 2006, chưa gửi in ở nhà xuất bản nào. 
. 
 2 
MỤC LỤC 
THÔNG TIN VỀ TÁC GIẢ, PHẠM VI&ðỐI TƯỢNG SỬ DỤNG CỦA GIÁO TRÌNH .... 1 
MỤC LỤC................................................................................................................................. 2 
GIỚI THIỆU MÔN HỌC ......................................................................................................... 5 
I. MỤC TIÊU MÔN HỌC .................................................................................................... 5 
II. NỘI DUNG MÔN HỌC .................................................................................................. 6 
III. KẾ HOẠCH VÀ PHƯƠNG PHÁP................................................................................ 6 
IV. ðÁNH GIÁ KẾT QUẢ HỌC TẬP ................................................................................ 6 
V. TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................... 7 
Chương 1. NHỮNG VẤN ðỀ CƠ BẢN CỦA LÝ LUẬN DẠY HỌC................................... 8 
GIỚI THIỆU ......................................................................................................................... 8 
MỤC TIÊU CẦN ðẠT......................................................................................................... 8 
NỘI DUNG........................................................................................................................... 9 
1.1. LÝ LUẬN DẠY HỌC LÀ MỘT KHOA HỌC ............................................................ 9 
1.1.1. Lý luận dạy học là gì?..............................................................................................9 
1.1.2. ðối tượng, nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu lý luận dạy học ........................9 
1.1.3. Mối quan hệ giữa lý luận dạy học với các khoa học khác và với các chuyên ngành 
khác của giáo dục học......................................................................................................12 
1.2. QUÁ TRÌNH DẠY HỌC ............................................................................................ 14 
1.2.1. ðặc ñiểm của quá trình dạy học hiện nay..............................................................14 
1.2.2. Khái niệm và cấu trúc của quá trình dạy học ........................................................16 
1.2.3. Bản chất của quá trình dạy học..............................................................................19 
1.2.4. ðộng lực của quá trình dạy học.............................................................................22 
1.2.5. Logic của quá trình dạy học ..................................................................................24 
1.3. QUY LUẬT VÀ NGUYÊN TẮC DẠY HỌC ............................................................ 28 
1.3.1. Quy luật dạy học....................................................................................................28 
1.3.2. Nguyên tắc dạy học ...............................................................................................31 
1.4. MỤC ðÍCH DẠY HỌC .............................................................................................. 40 
1.4.1. Mục ñích và mục tiêu dạy học...............................................................................40 
1.4.2. Các cấp ñộ của mục tiêu dạy học ..........................................................................42 
1.4.3. Các loại mục tiêu dạy học......................................................................................42 
1.5. NỘI DUNG DẠY HỌC............................................................................................... 48 
1.5.1. Khái niệm nội dung dạy học..................................................................................48 
1.5.2. Kế hoạch giáo dục, chương trình giáo dục, SGK và tài liệu tham khảo ...............50 
 3 
1.5.3. ðổi mới chương trình giáo dục phổ thông Việt Nam hiện nay .............................54 
1.6. PHƯƠNG PHÁP, PHƯƠNG TIỆN VÀ HÌNH THỨC TỔ CHỨC DẠY HỌC ........ 58 
1.6.1. Phương pháp dạy học ............................................................................................58 
1.6.2. Phương tiện dạy học ..............................................................................................62 
1.6.3. Hình thức tổ chức dạy học.....................................................................................62 
1.6.4. Sự lựa chọn, vận dụng các phương pháp, phương tiện và hình thức tổ chức dạy học.63 
CÂU HỎI THẢO LUẬN, ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP TÌNH HUỐNG...............................64 
TÀI LIỆU HỌC TẬP ......................................................................................................66 
Chương 2. CÁC PHƯƠNG PHÁP&HÌNH THỨC TỔ CHỨC DẠY HỌC .......................... 67 
GIỚI THIỆU ....................................................................................................................... 67 
MỤC TIÊU CẦN ðẠT....................................................................................................... 67 
NỘI DUNG......................................................................................................................... 68 
2.1. THIẾT KẾ CHƯƠNG TRÌNH DẠY HỌC................................................................. 68 
2.1.1. Phân tích tình hình.................................................................................................69 
2.1.2. Xây dựng mục tiêu dạy học ...................................................................................70 
2.1.3. Thiết kế chương trình dạy học môn học................................................................74 
2.2. CÁC PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC............................................................................. 84 
2.2.1. Các phương pháp dạy học sử dụng ngôn ngữ nói .................................................84 
2.2.2. Các phương pháp dạy học trực quan .....................................................................90 
2.2.3. Các phương pháp dạy học thực tiễn ......................................................................92 
2.2.4. Phương pháp ñánh giá trong dạy học ....................................................................99 
2.2.5. Phương pháp dạy học angorit ..............................................................................103 
2.2.6. Phương pháp dạy học chương trình hóa..............................................................104 
2.2.7. Phương pháp dạy học giải quyết tình huống có vấn ñề.......................................105 
2.3. CÁC HÌNH THỨC TỔ CHỨC DẠY HỌC .............................................................. 112 
2.3.1. Hình thức lên lớp .................................................................................................112 
2.3.2. Hình thức thảo luận .............................................................................................113 
2.3.3. Hình thức tự học ..................................................................................................120 
2.3.4. Hình thức tham quan ...........................................................................................120 
2.3.5. Hình thức tổ chức hoạt ñộng ngoại khóa.............................................................121 
2.3.6. Hình thức giúp ñỡ riêng.......................................................................................121 
CÂU HỎI THẢO LUẬN, ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP TÌNH HUỐNG.............................121 
TÀI LIỆU HỌC TẬP.................................................................................................123 
PHỤ LỤC.............................................................................................................................. 124 
Phụ lục 1. MỤC TIÊU DẠY HỌC................................................................................... 124 
 4 
1.1. PHÉP PHÂN LOẠI MỤC TIÊU GIÁO DỤC CỦA BLOOM ..............................124 
1.2. NĂM KHÍA CẠNH HAY ðẶC ðIỂM HỌC TẬP CỦA Marzano (1992)...........125 
1.3. CÁC LOẠI MỤC TIÊU HỌC TẬP .......................................................................126 
1.4. CÁC BƯỚC TRIỂN KHAI XÁC LẬP CÁC TIÊU CHÍ HOẠT ðỘNG THỰC 
HÀNH............................................................................................................................128 
1.5. CÁC VÍ DỤ VỀ TIÊU CHÍ HOẠT ðỘNG THỰC HÀNH ..................................130 
Phụ lục 2. CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC PHỔ THÔNG .............................................. 131 
Phụ lục 3. XÂY DỰNG CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC................................................ 139 
3.1. HƯỚNG TIẾP CẬN TRONG XÂY DỰNG CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC .....139 
3.2. THIẾT KẾ CHƯƠNG TRÌNH THEO MÔðUN...................................................141 
Phụ lục 4. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC .......................................................................... 146 
4.1. BẢNG LIỆT KÊ ƯU-NHƯỢC ðIỂM CHÍNH CỦA MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP 
DẠY HỌC CƠ BẢN .....................................................................................................146 
4.2. PHÂN TÍCH KHẢ NĂNG CỦA CÁC PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC THEO 
NHIỆM VỤ, NHỊP ðỘ HỌC TẬP ...............................................................................146 
4.3. BẢNG LỰA CHỌN CÁC PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC......................................147 
4.4. DẠY HỌC ANGORIT ...........................................................................................148 
4.5. DẠY HỌC CHƯƠNG TRÌNH HÓA.....................................................................149 
4.6. QUY TRÌNH DẠY HỌC SỬ DỤNG TÌNH HUỐNG CÓ VẤN ðỀ....................153 
DANH MỤC CÁC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................... 160 
 5 
GIỚI THIỆU MÔN HỌC 
?. Trước khi vào bài học ñầu tiên của môn học, nên làm gì? 
Trước khi vào bài học ñầu tiên của môn học, nên có hoạt ñộng làm quen 
- Làm quen với nhau 
Làm quen giữa giáo viên-học sinh và giữa học sinh-học sinh (trong trường hợp học 
sinh trong lớp chưa quen nhau hoặc có học sinh mới chuyển ñến). 
- Làm quen với môn học (hoặc giới thiệu môn học) 
ðây là sự ñịnh hướng ban ñầu không nên thiếu. Phần này ñịnh hướng người học ñặt ra 
ñược những câu hỏi về môn học như: Học môn này ñể làm gì? (hay môn này có tác dụng/tầm 
quan trọng gì?) Trong quá trình học tập môn học cần thực hiện những yêu cầu nào? Môn học 
bao gồm những nội dung nào? (hay học cái gì?) Phương pháp học tập ra sao ñể ñạt kết quả 
tốt? (học như thế nào?) Cần học môn này qua những nguồn tài liệu nào? Cách ñánh giá kết quả 
học tập môn học ra sao?... 
I. MỤC TIÊU MÔN HỌC 
?. Cần ñạt ñược những yêu cầu nào về kiến thức, kỹ năng và thái ñộ trong quá trình 
nghiên cứu lý luận dạy học? 
1. Về kiến thức 
Hiểu: 
- Những vấn ñề cơ bản của lý luận dạy học với tư cách là một khoa học: 
+ ðối tượng, nhiệm vụ, phương pháp nghiên cứu lý luận dạy học và mối quan hệ của 
lý luận dạy học với các khoa học khác. 
+ Các khái niệm, các phạm trù, các cách tiếp cận... cơ bản về quá trình dạy học; quy luật và 
nguyên tắc dạy học; mục tiêu, nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức dạy học. 
- Nội dung lý luận về các phương pháp, phương tiện, hình thức tổ chức dạy học. 
- Một số kinh nghiệm về thiết kế mục tiêu, chương trình dạy học cũng như kinh 
nghiệm sử dụng các phương pháp, phương tiện và hình thức tổ chức dạy học cơ bản. 
2. Về kỹ năng 
Hình thành, củng cố và phát triển các kỹ năng: 
- Tìm tòi, tra cứu thông tin phục vụ nhiệm vụ học tập môn học. 
- Thực hiện các thao tác tư duy có hệ thống (phân tích, tổng hợp), học cá nhân, học 
hợp tác (nhóm, lớp), tự quản lý việc học... 
- Liên hệ các vấn ñề trong lý luận dạy học với thực tiễn công tác dạy học ở phổ thông 
và rút ra những bài học sư phạm cần thiết cho bản thân. 
- Phác thảo cấu trúc của kế hoạch, chương trình dạy học môn học, từng chương, từng 
bài, từng tiết lên lớp. 
- Lựa chọn, sử dụng các phương pháp, phương tiện và hình thức tổ chức dạy học cơ bản. 
- Xử lý các tình huống dạy học. 
 6 
- Ghi biên bản dự giờ và phân tích giờ dạy. 
- Xác ñịnh những công việc cần làm trong các ñợt kiến tập và thực tập sư phạm ñể 
chuẩn bị cho hoạt ñộng thực tập giảng. 
3. Về thái ñộ 
- Có quan ñiểm duy vật biện chứng trong nghiên cứu, liên hệ, vận dụng và thông báo 
thông tin, kinh nghiệm lý luận và thực tiễn về dạy học. 
- Tích cực tham gia các hoạt ñộng học tập và rèn luyện nghiệp vụ sư phạm nói chung, 
rèn luyện kỹ năng dạy học nói riêng do khoa, bộ môn, giáo viên giảng dạy môn học tổ chức 
hay do lớp, nhóm hoặc bản thân tự tổ chức. 
- Có ý thức chuẩn bị nhân cách theo yêu cầu chuẩn ñược ñào tạo ñối với giáo viên bộ 
môn ở trung học phổ thông. 
II. NỘI DUNG MÔN HỌC 
?. Nội dung môn học bao gồm những gì? 
- Phần giới thiệu môn học 
- Chương 1. Những vấn ñề cơ bản của lý luận dạy học 
- Chương 2. Các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học 
- Phụ lục 
III. KẾ HOẠCH VÀ PHƯƠNG PHÁP 
?. Nên nghiên cứu lý luận dạy học như thế nào? 
ðể ñạt mục tiêu trên, lý luận dạy học ñược biên soạn khá chi tiết theo hướng tiếp cận 
tích cực với các kiểu xây dựng chương trình. Trong quá trình học tập, sinh viên (SV) tự 
nghiên cứu tài liệu là chính. Trên lớp, giáo viên (GV) tập trung vào hướng dẫn SV: 
- Nghiên cứu lý luận trong tài liệu học tập; sưu tầm; giới thiệu, chia sẻ thông tin (cũng 
như cách tiếp cận, xử lý, sử dụng thông tin) trong các nguồn tài liệu học tập với nhau. 
- Hệ thống hóa lý luận, giải ñáp thắc mắc. 
- Liên hệ các vấn ñề cơ bản trong lý luận dạy học với thực tiễn dạy học phổ thông và 
rút ra bài học sư phạm cần thiết. 
- Thực hiện các dạng bài tập môn học. 
- Luyện tập một số kỹ năng dạy học cơ bản thông qua việc tham gia vào quá trình học 
tập theo lớp, nhóm hoặc cá nhân. 
- Chuẩn bị cho hoạt ñộng học hỏi kinh nghiệm dạy học trong ñợt kiến tập sư phạm ở 
học kỳ V; hoạt ñộng học tập các học phần lý luận dạy học bộ môn và hoạt ñộng thực tập 
giảng dạy trong ñợt thực tập sư phạm tốt nghiệp. 
Dấu ?. và phần chữ in nghiêng trong tài liệu là những câu hỏi hướng dẫn hay yêu cầu 
nghiên cứu tài liệu (có thể thực hiện các câu hỏi hay yêu cầu bằng hình thức thảo luận lớp, 
nhóm nhỏ, tự học ...  kế và 
phát minh; học từ kinh nghiệm của mình). 
• Hai cách tiếp cận mới trong dạy học tập trung vào HS: học tập ñịnh hướng lên vấn ñề 
và học tập dựa trên vấn ñề của các nhà sư phạm Phương Tây cũng như dạy học tình 
huống của các nhà sư phạm Pháp ñang ñược phổ biến. ðiểm chung trong các hướng 
tiếp cận này là: học tập từ các tình huống trong bối cảnh phù hợp; sự hiểu biết ñược 
tổng hợp từ các ngành kiến thức khác nhau; HS làm việc ñộc lập và tích cực; HS làm 
việc trong nhóm và HS tự ñiều khiển. Do ñó các phương pháp dạy học sẽ là tổng hợp 
các phương pháp nhằm: xây dựng tình huống, ñặt HS vào các tình huống, hướng dẫn 
HS (cá nhân hay nhóm) xử lý tình huống, tiếp thu, tổng hợp tri thức từ tình huống 
- Hệ thống phương pháp dạy học phổ biến trong các tài liệu lý luận dạy học Việt Nam 
Cùng với trào lưu chung của sự phát triển xã hội, các nhà lý luận dạy học Việt Nam ñã 
và ñang tìm kiếm, vận dụng sáng tạo các phương pháp dạy học cho phù hợp với ñiều kiện 
nhà trường Việt Nam. Trong các tài liệu lý luận dạy học Việt Nam, các nhà lý luận dạy học 
như ðặng Vũ Hoạt, Nguyễn Ngọc Quang, Nguyễn Ngọc Bảo... ñã ñưa ra các hệ thống 
phương pháp dạy học truyền thống và ñịnh hướng tiếp cận các phương pháp dạy học hiện ñại. 
+ Dựa vào phương tiện sử dụng và mục ñích cần ñạt của quá trình dạy học, hệ thống 
phương pháp dạy học truyền thống ñược ñề cập thường bao gồm: 

 Nhóm các phương pháp dạy học sử dụng ngôn ngữ 

 Nhóm các phương pháp dạy học trực quan 

 Nhóm các phương pháp dạy học thực tiễn 

 Nhóm các phương pháp kiểm tra, ñánh giá mức ñộ nắm tri thức, kỹ năng, kỹ xảo 
của HS. 
Trong ñó ba nhóm ñầu nhằm tổ chức hoạt ñộng nhận thức của HS, còn nhóm thứ ba 
nhằm kiểm tra, ñánh giá mức ñộ ñạt ñược kết quả học tập của HS nhằm kích thích, ñiều 
chỉnh quá trình học tập của các em. 
 62 
+ Trong công cuộc cải tiến, ñổi mới giáo dục-ñào tạo, áp dụng những thành tựu của 
những khoa học tiên tiến có liên quan, những phương hướng cải tiến phương pháp dạy học 
ñã không ngừng ñược tìm tòi, phát hiện. 
Các phương hướng cải tiến phương pháp dạy học cơ bản ñã ñược ñề cập là: 

 Dựa vào việc vận dụng những thành tựu của toán học, ñiều khiển học, logic học, 
phương pháp dạy học angôrít và phương pháp dạy học chương trình hóa ra ñời. 

 Dựa vào sự vận dụng những thành tựu của tâm lý học và khoa học giáo dục, các 
phương pháp (hay các kiểu, dạng) dạy học trong ñó tình huống có vấn ñề (THCVð) là khái 
niệm chủ yếu, là ñiểm khởi ñầu, ñã và ñang dần dần xuất hiện như: dạy học nêu vấn ñề hay 
dạy học giải quyết vấn ñề (ñã ñược ứng dụng nhiều ở nước ta), học tập dựa trên vấn ñề (ñang 
phổ biến ở các nước phát triển); dạy học tình huống... 

 Dựa vào các thành tựu về phương tiện khoa học kỹ thuật ñược áp dụng trong dạy 
học người ta xây dựng các phương pháp nghe, nhìn,... 
1.6.2. Phương tiện dạy học 
Phương tiện dạy học là một tập hợp những ñối tượng vật chất ñược GV sử dụng với tư 
cách là những phương tiện ñể ñiều khiển hoạt ñộng nhận thức của HS. ðối với HS, phương 
tiện dạy học là nguồn tri thức phong phú, ña dạng, sinh ñộng, là phương tiện ñể giúp các em 
lĩnh hội tri thức, rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo. 
Khoa học kỹ thuật ngày càng phát triển thì các phương tiện dạy học nhất là các 
phương tiện kỹ thuật dạy học ngày càng nhiều và ngày càng góp phần tích cực vào việc nâng 
cao hiệu quả quá trình dạy học. 
Các phương tiện dạy học bao gồm: các vật tự nhiên, các mô hình, các dụng cụ thí 
nghiệm, các tài liệu in vẽ, các phương tiện kỹ thuật dạy học (phim giáo khoa, phim ñèn 
chiếu, băng ghi âm, vô tuyến truyền thanh, vô tuyến truyền hình, máy dạy học, máy kiểm tra 
tri thức, máy vi tính, máy chiếu...), ngôn ngữ của giáo viên. 
1.6.3. Hình thức tổ chức dạy học 
1.6.3.1. Khái niệm chung 
Hình thức tổ chức dạy học là hoạt ñộng ñược tổ chức ñặc biệt của GV và HS ñược 
tiến hành theo một trật tự nhất ñịnh trong một chế ñộ nhất ñịnh. 
Mỗi hình thức tổ chức dạy học ñược xác ñịnh tùy thuộc vào những mối quan hệ của 
các yếu tố cơ bản sau: 
- Dạy học có tính chất tập thể hay cá nhân; 
- Mức ñộ hoạt ñộng ñộc lập của HS trong quá trình chiếm lĩnh tri thức, kỹ năng; 
- Phương thức hướng dẫn, tổ chức và ñiều khiển hoạt ñộng của HS; 
- ðịa ñiểm và thời gian học tập. 
1.6.3.2. Các dạng dạy học 
Các hình thức tổ chức dạy học ñã hình thành và phát triển trong lịch sử dưới ảnh 
hưởng của những biến ñổi về mặt chính trị-xã hội và khoa học-kỹ thuật. Cùng với sự phát 
triển của lịch sử xã hội, lịch sử nhà trường, ñã từng tồn tại ba dạng dạy học khác nhau: dạng 
dạy học cá nhân, dạng dạy học tập thể và dạng dạy học nhóm. 
- Dạng dạy học có tính chất cá nhân: là dạng dạy học trong ñó mỗi cá nhân ñộc lập 
 63 
hoàn thành các nhiệm vụ học tập theo trình ñộ và khả năng riêng của mình. 
Dạng dạy học này có ưu ñiểm: 
+ Có thể nhận HS vào học bất cứ lúc nào. 
+ GV có ñiều kiện ñể dạy học phù hợp với từng ñối tượng HS; cho nên, HS có thể 
hoàn thành nhiệm vụ với khả năng, trình ñộ và ñặc ñiểm riêng của mình ở mức ñộ cao nhất. 
Nhưng dạng dạy học này cũng có những nhược ñiểm: 
+ GV mất nhiều công sức. 
+ Không kinh tế trong dạy học. 
+ HS thiếu sự giúp ñỡ, tương trợ lẫn nhau trong học tập. 
- Dạng dạy học tập thể: là dạng dạy học trong ñó mọi HS ñồng thời hoàn thành những 
nhiệm vụ nhận thức chung như nhau. 
Dạng này có ưu ñiểm: 
+ GV có thể lãnh ñạo, ñiều khiển ñồng thời tất cả HS trong lớp. 
+ Kinh tế trong dạy học. 
Nhưng nó có nhược ñiểm: GV khó dạy phù hợp với từng ñối tượng. 
- Dạng dạy học nhóm: là dạng dạy học trong ñó, từng nhóm HS cùng nhau giải quyết 
những nhiệm vụ học tập. 
Ưu ñiểm của dạng dạy học này: 
+ GV có thể chú ý ñến nhu cầu, tốc ñộ, nhịp ñộ, ñặc ñiểm nhận thức của từng nhóm HS. 
+ Các thành viên của nhóm có ñiều kiện ñể hợp tác, giúp ñỡ lẫn nhau. 
Nhưng nó cũng có nhược ñiểm: Nếu GV không ñiều khiển tốt thì một số HS thụ ñộng 
và có thể sử dụng kết quả của HS khác. 
1.6.3.3. Hệ thống các hình thức tổ chức dạy học 
Ba dạng dạy học cá nhân, tập thể và nhóm ñã và ñang tồn tại trong các hình thức tổ 
chức dạy học ở nhà trường hiện nay. 
Các hình thức tổ chức dạy học bao gồm: lên lớp (lớp bài); thảo luận (lớp và nhóm); tự 
học; tham quan; hoạt ñộng ngoại khóa và giúp ñỡ riêng. 
1.6.4. Sự lựa chọn, vận dụng các phương pháp, phương tiện và hình thức tổ chức dạy học 
1.6.4.1. Sự cần thiết phải sử dụng phối hợp các phương pháp, phương tiện và hình 
thức tổ chức dạy học 
Quá trình dạy học là quá trình GV và HS sử dụng các phương pháp, phương tiện và 
hình thức tổ chức dạy học. ðể quá trình dạy học ñạt hiệu quả, cần biết lựa chọn, sử dụng phối 
hợp các phương pháp, phương tiện và hình thức tổ chức dạy học với nhau. Sở dĩ cần có sự 
lựa chọn và sử dụng phối hợp này là do: 
- Mỗi phương pháp, phương tiện và hình thức tổ chức dạy học ñều có những ưu ñiểm 
(hay tác dụng), nhược ñiểm (hay hạn chế) khác nhau (có thể ưu ñiểm của phương pháp, 
phương tiện, hình thức tổ chức dạy học này lại là nhược ñiểm của phương pháp, phương tiện, 
hình thức tổ chức dạy học kia). Không có phương pháp, phương tiện, hình thức tổ chức dạy 
học nào là vạn năng. Cho nên, khi sử dụng phối hợp các phương pháp, phương tiện, hình 
 64 
thức tổ chức dạy học thì ưu ñiểm của phương pháp, phương tiện, hình thức tổ chức dạy học 
này sẽ bổ sung, hỗ trợ cho nhược ñiểm của của phương pháp, phương tiện, hình thức tổ chức 
dạy học kia. Từ ñó tạo nên sức mạnh tổng hợp về sử dụng chúng. 
- Trong quá trình dạy học trên lớp, GV thường sử dụng loại bài hỗn hợp, ñây là loại 
bài học nhằm ñạt ñược nhiều mục ñích khác nhau (ví dụ: muốn biết mức ñộ nắm tri thức, kỹ 
năng có liên quan ñến việc lĩnh hội tri thức mới của HS; muốn HS lĩnh hội tri thức mới; 
muốn HS áp dụng tri thức, muốn...). Cho nên, mục ñích dạy học khác nhau thì phương pháp, 
phương tiện, hình thức tổ chức dạy học khác nhau. 
- Nội dung dạy học ñược biểu hiện dưới các dạng khác nhau (khái niệm, ñịnh lý, ñịnh 
luật, nguyên tắc, sự kiện, hiện tượng...); nội dung dạy học ñược ñưa ra với các mức ñộ 
nghiên cứu khó dễ khác nhau...Cho nên, nội dung dạy học khác nhau có thể dẫn ñến việc sử 
dụng phương pháp, phương tiện, hình thức tổ chức dạy học khác nhau. 
- ðối tượng ñiều khiển của GV trong quá trình dạy học là tập thể, nhóm và cá nhân. 
Trong ñó, mỗi tập thể, nhóm, mỗi HS có những ñặc ñiểm khác nhau cho nên cần phải sử 
dụng các phương pháp, phương tiện, hình thức tổ chức dạy học khác nhau. 
- Khả năng tập trung chú ý của con người ở các lứa tuổi khác nhau vào một hoạt ñộng 
có thời gian dài ngắn khác nhau. ðối với HS phổ thông, trung bình sức tập trung chú ý của 
các em vào một hoạt ñộng học tập khoảng 15 phút. Cho nên, nếu biết thay ñổi phương pháp, 
phương tiện, hình thức tổ chức dạy học (tức thay ñổi dạng hoạt ñộng học tập) kịp thời thì sự 
tập trung chú ý của HS mới ñược tiếp tục duy trì trong suốt quá trình học tập. 
Có thể nói, hiệu quả của quá trình dạy học tùy thuộc vào sự lựa chọn và vận dụng các 
phương pháp, phương tiện và hình thức tổ chức dạy học một cách khoa học. 
1.6.4.2. Các căn cứ ñể lựa chọn và vận dụng các phương pháp, phương tiện và hình 
thức tổ chức dạy học 
- ðể lựa chọn, vận dụng có hiệu quả các phương pháp, phương tiện và hình thức tổ 
chức dạy học, GV cần hiểu rõ ưu ñiểm cũng như nhược ñiểm của từng loại phương pháp, 
phương tiện và hình thức tổ chức dạy học. Nên lập bảng liệt kê ưu-nhược ñiểm của chúng ñể 
tiện lợi trong lựa chọn sử dụng (tham khảo mục 4.1 của Phụ lục 4). 
- Các căn cứ ñể lựa chọn, vận dụng phương pháp, phương tiện và hình thức tổ chức 
dạy học bao gồm: 
+ Mục tiêu dạy học 
+ Nội dung dạy học 
+ ðặc ñiểm sinh-tâm lý của HS 
+ Cơ sở vật chất, phương tiện kỹ thuật của nhà trường, của ñịa phương 
+ Khả năng sử dụng các phương pháp, phương tiện và hình thức tổ chức dạy học của GV. 
Nên lập bảng phân tích khả năng của các phương pháp, phương tiện, hình thức tổ chức 
dạy học theo mục tiêu-nhiệm vụ, nhịp ñộ học tập; bảng lựa chọn các phương pháp, phương 
tiện và hình thức tổ chức dạy học (tham khảo mục 4.2&mục 4.3 của Phụ lục 4). 
CÂU HỎI THẢO LUẬN, ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP TÌNH HUỐNG 
 1. Từ lý luận về ñặc ñiểm của quá trình dạy học hãy liên hệ với thực tiễn dạy học ở 
Trung học và rút ra những bài học sư phạm cần thiết. 
2. Từ lý luận về khái niệm và cấu trúc của quá trình dạy học, hãy liên hệ với thực tiễn 
 65 
dạy học ở Trung học và rút ra những bài học sư phạm cần thiết. 
3. Từ lý luận về quy luật cơ bản của quá trình dạy học, hãy liên hệ với thực tiễn dạy 
học ở Trung học và rút ra những bài học sư phạm cần thiết. 
4. Bản chất của quá trình dạy học là gì? Từ lý luận này hãy rút ra những kết luận sư 
phạm cần thiết cho bản thân. 
5. Mâu thuẫn cơ bản và ñộng lực chủ yếu thúc ñẩy quá trình dạy học vận ñộng và phát 
triển là gì? Cho ví dụ. Những ñiều kiện nào ñể việc giải quyết mâu thuẫn trở thành ñộng lực 
của quá trình dạy học? 
6. Nêu nhận xét chung về việc thực hiện các nguyên tắc dạy học trong quá trình dạy 
học môn học (sẽ dạy) ở nhà trường Trung học hiện nay (ðã thực hiện tốt chưa? Còn những vi 
phạm gì? Nguyên nhân và hướng khắc phục). 
7. Phương hướng ñổi mới chương trình và SGK phổ thông hiện nay là gì? Xuống 
trường phổ thông, muốn tìm hiểu về nội dung dạy học của nhà trường, bạn nên tìm hiểu qua 
nguồn tài liệu nào? Việc tìm hiểu ñó giúp gì cho bạn trong ñợt KTSP? 
8. Hãy làm ñề cương hai bài luận sau: 
- Trong một tiết lên lớp, tại sao phải kích thích thái ñộ học tập tích cực của HS? Kích 
thích vào thời ñiểm nào? Ai kích thích? Kích thích bằng cách nào? 
- Vì sao trong một tiết lên lớp nên sử dụng phối hợp các phương pháp, phương tiện, 
hình thức tổ chức dạy học? Hãy ñề xuất phương án lựa chọn các phương pháp, phương tiện 
và hình thức tổ chức dạy học có hiệu quả. 
9. Qua tình huống dưới ñây, với tư cách là GV bộ môn, bạn rút ra ñược bài học kinh 
nghiệm gì? 
Thầy Tuấn (mặt hầm hầm): 
- Anh Vân, lớp của anh chủ nhiệm là lớp bất trị. Trong tiết học của tôi, chúng nó nào 
thì nói chuyện riêng, làm việc riêng, thậm chí nói tục, vẽ bậy... 
- Thế bác ñã giải quyết sao rồi? Thầy Vân ñáp bằng cách hỏi lại. 
- Tôi, sao lại tôi? Thế anh làm giáo viên chủ nhiệm lớp ñể làm gì? Thầy Tuấn cự nự. 
- Vậy ư? Thế giáo viên bộ môn chỉ dạy chữ chứ không chịu trách nhiệm dạy người 
sao? Thầy Vân nhẹ nhàng. 
Xem chừng hiểu ra, thầy Tuấn lúng túng. 
 Theo Nguyễn Ngọc Bảo&Nguyễn ðình Chỉnh 
10. Trong một ñợt thực tập sư phạm tốt nghiệp, giáo sinh A ñược một giáo viên phổ 
thông dạy giỏi cấp tỉnh hướng dẫn. A rất khâm phục giáo viên hướng dẫn của mình. ðể 
chuẩn bị cho tiết thực tập giảng, cô chịu khó ñi dự giờ của giáo viên hướng dẫn. Khi dự giờ, 
cô rất tập trung và cố gắng nhập tâm từng lời giảng, từng hành vi, cử chỉ mà giáo viên hướng 
dẫn thể hiện trong quá trình giảng dạy. 
Tiết thực tập giảng của cô ñã ñến. Cô yên tâm vì bài dạy này cô ñã ñi dự giáo viên 
hướng dẫn dạy ở một số lớp khác. 
Sau khi chào học sinh và giới thiệu các giáo viên dự giờ, cô bắt ñầu vào tiết dạy. Tiết 
học mới diễn ra chưa ñược 10 phút mà dưới lớp học sinh ñã ồn lên. Thấy thế, cô lại càng cố 
gắng làm giống hệt những gì học ñược từ giáo viên hướng dẫn. 
 66 
45 phút trôi qua, ñiều khiển lớp ñến toát cả mồ hôi mà kết quả tiết dạy không ñược 
như ý muốn. 
 Theo Nguyễn Ngọc Bảo&Nguyễn ðình Chỉnh 
 ?. Bài học nào rút ra từ tình huống này? 
 ?. Khi ñi thực tập, ñể có tiết thực tập giảng thành công, giáo sinh nên làm những gì 
và làm như thế nào? 
TÀI LIỆU HỌC TẬP 
1. Nguyễn Ngọc Bảo (1995), Phát triển tính tích cực, tính tự lực của học sinh trong quá 
trình dạy học, Tài liệu BDTX chu kỳ hè 1993-1996 cho GV PTTH. Bộ giáo dục và 
ðào tạo, Vụ giáo viên. 
2. Nguyễn Ngọc Bảo-Ngô Hiệu (1995), Tổ chức hoạt ñộng dạy học ở trường trung học, 
Hà Nội. 
3. Nguyễn Ngọc Bảo-Hà Thị ðức (1998), Hoạt ñộng dạy học ở trường trung học cơ sở, 
Nxb Giáo dục. 
4. Bộ Giáo dục& ðào tạo, Chương trình giáo dục (Ban hành theo Quyết ñịnh số 
16/2006/Qð-BGD ðT ngày 05 tháng 05 năm 2006 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và ñào 
tạo), Công báo từ số 5-6 ñến số 57-58. 
5. Nguyễn ðình Chỉnh (1995), Thực hành về giáo dục, Hà Nội. 
6. Nguyễn ðình Chỉnh (1995), Vấn ñề ñặt câu hỏi của giáo viên ñứng lớp-Kiểm tra, 
ñánh giá việc học tập của học sinh, Hà Nội. 
7. Tô Xuân Giáp (1998), Phương tiện dạy học, Nxb Giáo dục. 
8. Êxipôp B . P (1977), Những cơ sở của lý luận dạy học, Nxb Giáo dục. 
9. ðặng Vũ Hoạt-Hà Thị ðức (1995), Giáo dục học ñại cương 2, Hà Nội. 
10. ðặng Thành Hưng (2002), Dạy học hiện ñại, Nxb ðại học quốc gia, Hà Nội. 
11. Nguyễn Kỳ (1995), Phương pháp giáo dục tích cực lấy người học làm trung tâm, Nxb 
Giáo dục. 
12. Bùi Thị Mùi (2000), Giáo trình hướng dẫn thực hành giáo dục học, ðại học Cần Thơ. 
13. Bùi Thị Mùi, Bùi Văn Ngà, Nguyễn Thị Bích Liên (2006), Giáo dục học ñại cương 2, 
ðại học Cần Thơ. 
14. Phan Trọng Ngọ (2005), Dạy học và phương pháp dạy học trong nhà trường, Nxb ðại 
học sư phạm. 
15. Hà Thế Ngữ-ðặng Vũ Hoạt (1986-1988), Giáo dục học T1, Nxb Giáo dục. 
16. Nguyễn Cảnh Toàn (1998), Quá trình dạy-tự học, Nxb Giáo dục. 
17. Nguyễn Cảnh Toàn-Chủ biên (2004), Học và dạy cách học, Nxb ðại học sư phạm 
18. Thái Duy Tuyên (1998), Giáo dục học hiện ñại, Nxb Giáo dục. 
19. Phạm Viết Vượng. Giáo dục học (2000), Nxb ðại học quốc gia Hà Nội.