Văn hóa khởi nghiệp

116
Tạp chí Kinh tế - Kỹ thuật
VĂN HÓA KHỞI NGHIỆP
Nguyễn Hữu Thân
TÓM TẮT
Vài năm gần đây, chúng ta thường nghe nói đến khởi nghiệp. Nghị quyết 35 của Chính phủ 
đã bàn về Quốc gia khởi nghiệp vào ngày 16/05/2016. Và để thực hiện Nghị quyết này, Bộ Giáo 
dục - Đào tạo (GD-ĐT) đã ban hành Chương trình hành động hỗ trợ sinh viên khởi nghiệp, với 
các nhiệm vụ trọng tâm gồm: Phối hợp với các doanh nghiệp trong đào tạo - nghiên cứu khoa học; 
nghiên cứu đưa nội dung khởi nghiệp vào chương trình đào tạo; xây dựng các đề án hỗ trợ sinh 
viên khởi nghiệp.
Bài viết này không nhìn môi trường khởi nghiệp dưới góc độ vật chất, thủ tục hành chánh, thuế và 
tài trợ cho những sáng kiến khởi nghiệp, nhưng được trình bầy dưới nhãn quan văn hóa khởi nghiệp 
một cách tổng thể: (1) nền văn hóa khích thích sáng tạo (2) gia đình nuôi dưỡng sự tự lập và sáng 
tạo; (3) trường học giảng dạy kích thích tư duy sáng tạo theo kiểu tư duy phản biện (critical thiking); 
(4) và văn hóa doanh nghiệp hướng về đổi mới (innovation oriented-corporate culture).
Từ khóa: môi trường khởi nghiệp, văn hóa khởi nghiệp, tư duy phản biện, văn hóa doanh 
nghiệp định hướng đổi mới. 
THE ENTREPRENEURSHIP CULTURE
ABSTRACT
In recent years, we often hear of starting a business. Decision 35 of the Government (35/NQ-
CP) on May 16, 2016 decided the business support and development to the year of 2020. In order 
to achieve this decision, the Ministry of Education and Training has published the action program 
to support sudents to start up a business with the following focuses: corporations of businesses 
in training, acadamic research; studying how to apply “the startup a business” to the education 
program; build up the projects to support students to start a business.
This paper does not consider the environment on the point of physical matters, administrative 
procedures and financial supports for the sart-up initiatives, but it is presented on the viewpoint 
of the start-up/entrepreneurship culture in general: (1) the socio-culture exciting initiative 
conceptual thinking; (2) the familial culture nourishing the self-independence and creativity mind; 
(3)the class culture applying the critical-thinking teaching methodology; (4) and the innovation 
oriented-corporate culture
Keywords: start-up environment, entrepreneurship culture, critical thiking, innovation 
oriented-corporate culture.
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Vài năm gần đây, chúng ta thường nghe nói đến khởi nghiệp. Nghị quyết 35 của Chính phủ 
đã bàn về Quốc gia khởi nghiệp vào ngày 16/05/2016. Và để thực hiện Nghị quyết này, Bộ Giáo 
dục - Đào tạo (GD-ĐT) đã ban hành Chương trình hành động hỗ trợ sinh viên khởi nghiệp, với 
các nhiệm vụ trọng tâm gồm: Phối hợp với các doanh nghiệp trong đào tạo - nghiên cứu khoa học; 
nghiên cứu đưa nội dung khởi nghiệp vào chương trình đào tạo; xây dựng các đề án hỗ trợ sinh 
viên khởi nghiệp.
117
Hội thảo Khoa học Quốc tế ...
Cụ thể là Bộ GD&ĐT vừa yêu cầu các học viện, trường đại học và cao đẳng báo cáo việc thực 
hiện hướng nghiệp, tư vấn việc làm hỗ trợ sinh viên trong quan hệ với doanh nghiệp và khởi nghiệp. 
Đây là căn cứ để Bộ hoàn thiện cơ sở thực tiễn xây dựng đề án “Hỗ trợ sinh viên khởi nghiệp”. Phó 
Thủ tướng Vũ Đức Đam nói: “Trường đại học cần có không gian cho cộng đồng startup”. Bộ chính 
thức phát động cuộc thi Start-up Uni 2016 cho người trẻ mê khởi nghiệp và đề xuất kết nối mạng 
lưới Việt kiều trên toàn thế giới hỗ trợ cho startup.
Thật vậy, năm 2016 được lấy là năm khởi nghiệp của Việt Nam. Chính phủ đã đưa ra chương 
trình Silicon Valley Việt Nam với sự tham gia của hàng loạt ngân hàng, trung tâm hỗ trợ khởi 
nghiệp và quỹ đầu tư. Cùng với đó là chuỗi những hội thảo, sự kiện được tổ chức nhằm kết nối giữa 
các công ty khởi nghiệp, các nhà đầu tư với mong muốn tạo nên một hệ sinh thái khởi nghiệp. Và 
hàng loạt công ty khởi nghiệp đã xuất hiện. Và mới đây vào ngày 11-12-2017 Đại hội Đoàn Toàn 
quốc lần thứ 11 đã khai mạc và cũng thảo luận về khởi nghiệp.
Tất cả các hoạt động được nêu trên đây rất cần thiết cho môi trường khởi nghiệp. Tuy nhiên, 
cốt lõi của vấn đề khởi nghiệp là sáng kiến, tinh thần sáng tạo, đổi mới, tinh thần doanh nhân dám 
chấp nhận rủi ro (entrepreneurship). 
Đại hội Đoàn Toàn quốc lần thứ 11 ngày 11 tháng 12 năm 2017 cũng đã nêu “Khởi nghiệp thì 
cần vốn đầu tư nhưng quan trọng nhất vẫn là khát vọng, là ý chí sáng tạo để tìm ra những lợi thế 
và giải quyết khó khăn khi khởi nghiệp. Các bạn trẻ khởi nghiệp phải chấp nhận văn hóa thất bại”. 
 Đó là gốc rễ của vần đề. Tất cả mọi thứ đều bắt nguồn từ văn hóa. Bài viết này không nhìn môi trường 
khởi nghiệp dưới góc độ vật chất, thủ tục hành chánh, thuế má và Nhà nước tài trợ cho những sáng kiến 
khởi nghiệp. Bài viết cũng không đề cập những bước đi cần thiết để doanh nghiệp khởi nghiệp thành 
công (sàng lọc ý tưởng tưởng, xây dựng một kế hoạch kinh doanh, đánh giá nguồn tài chánh, xác định 
cơ cấu doanh nghiệp, đăng ký với chính quyền, chọn lọc công nghệ, chọn lọc công nghệ, mua bảo hiểm, 
chọn đối tác, xây dựng nhóm, xây dựng thương hiệu của mình và quảng cáo, và tiến hành kinh doanh) 
, nhưng được trình bầy dưới nhãn quan rộng hơn, đó là văn hóa khởi nghiệp. Để có cái nhìn sâu hơn 
về khởi nghiệp, theo tôi trước tiên chúng ta phải có (1) một nền văn hóa- xã hội kích thích sáng tạo; 
(2) giáo dục gia đình nuôi dưỡng sự tự lập và sáng tạo; (3) phương pháp giáo dục tại trường học ở 
mọi cấp kích thích sáng tạo; và (4) sau cùng là văn hóa doanh nghiệp hướng về đổi mới.
2. VĂN HÓA XÃ HỘI KÍCH THÍCH SÁNG TẠO, KÍCH THÍCH KHỞI NGHIỆP?
Trong phần phân tích về văn hóa kích thích sáng tạo hay kìm hãm sự sáng tạo, bài viết trình 
bầy bốn phạm vi của văn hóa: (1) Văn hóa xã hội nói chung, (2) Văn hóa gia đình, (3) Văn hóa 
giáo dục, (4) và sau cùng trình bầy sơ qua về văn hóa doanh nghiệp để chúng ta hiểu thêm về khởi 
nghiệp một cách toàn diện dành cho các công ty khích thích sáng tạo dám chấp nhận rủi ro tung ra 
thị trường một nhãn hiệu mới (brand name).
2.1. Văn Hóa Xã Hội
Văn hóa là một khái niệm mang nội hàm rộng lớn, liên quan đến mọi mặt của cuộc sống con 
người và do vậy có rất nhiều cách hiểu. Để diễn tả nền văn hóa của chính mình không phải là một việc 
dễ dàng. Nó giống như việc hỏi một con cá dưới nước mày bơi như thế nào dưới nước. Khi bị trôi dạt 
trên bờ, con cá đó nhanh chóng nhận ra sự khác biệt đó, nhưng nó không thể mô tả được điều đó. Mục 
đích trước mắt của nó là trở lại ngay xuống mặt nước.(Philip R. Harris and Robert T. Moran ,1991) .
Có nhiều định nghĩa khác nhau về văn hóa, mỗi định nghĩa phản ánh một cách nhìn nhận và 
đánh giá khác nhau. 
Theo UNESCO, “Văn hóa là một phức thể, tổng thể các đặc trưng, diện mạo về tinh thần, vật 
chất, tri thức, linh cảm khắc họa nên bản sắc của một cộng đồng gia đình, xóm làng, quốc gia, 
118
Tạp chí Kinh tế - Kỹ thuật
xã hội Văn hóa không chỉ bao gồm nghệ thuật, văn chương mà cả những lối sống, những quyền 
cơ bản của con người, những hệ giá trị, những truyền thống, tín ngưỡng”.
Mỗi phương pháp tiếp cận có nhiều quan niệm, nhiều cách định nghĩa về văn hóa khác nhau. Tuy 
nhiên, nhìn chung những quan niệm khác nhau đó đều bộc lộ một điểm chung nhất. Văn hóa là sản 
phẩm của loài người, văn hóa được tạo ra và phát triển trong quan hệ qua lại giữa con người và xã hội. 
Văn hóa được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác thông qua quá trình xã hội hóa. Văn hóa được tái 
tạo và phát triển trong quá trình hành động và tương tác xã hội của con người. Văn hóa là trình độ 
phát triển của con người và của xã hội được biểu hiện trong các kiểu và hình thức tổ chức đời sống và 
hành động của con người cũng như trong giá trị vật chất và tinh thần do con người tạo ra.
Qua những định nghĩa trên, chúng ta có thể định văn hóa một cách đơn giản: “Văn hóa là 
một hệ thống các giá trị mà mọi ngươi đều chia sẻ (shared values) về những thứ con người làm ra 
(artifacts), phong tục, tập quán, thói quen và nhất là những niềm tin và quan niệm tạo thành chuẩn 
mực chi phối hành vi ứng xử của con người.” 
Edgar H. Schein, (1985) là người đầu tiên đưa ra khái niệm văn hóa ví như một tảng băng 
(iceberg). Qua hình ảnh tảng băng này, chúng ta có thể mường tượng rằng muốn trở thành tảng 
băng cần phải có thời gian – có khi hàng triệu năm. Thứ hai là tảng băng cứng vô cùng khó có cái 
gì làm tan chảy nó được. Phải có một lực rất mạnh mới có thể làm tan chảy nó. Muốn làm tan chảy 
nó cần phải có thời gian từ ngày này qua ngày khác. Và sau cùng, chúng ta chỉ thấy phần nổi của 
nó (khoảng 10%) nhưng không thể thấy phần chìm của nó (khoảng 90%).
Phần chìm của nó đó là những quan niệm – Đó là nhân sinh quan và thế giới quan. Đó là cách 
mà con người trong xã hội đó quan niệm/cảm nghĩ về cuộc sống của con người, về thế giới vật 
chất Đây mới là phần cốt lõi của văn hóa.
Tảng băng văn hóa của Shein được minh họa chi tiết trong Hình 2 với ba mức độ (levels). Trong 
hình, phần đầu là những thứ con người làm ra (artifacts), đó là phần nổi của tảng băng, dễ nhìn thấy nhất 
và thường thì không thể lý giải được như tiếng nói, ẩm thực, nghi thức- nghi lễ, cách chào hỏi, phong 
tục, tập quán, thói quen công trình nghệ thuật, khoa học kỹ thuật, những phát minh và sáng kiến.
Phần thứ hai nằm sát bề mặt của tảng băng, là phần người ta ý thức nhiều hơn, đó là những giá 
trị (values). Giá trị theo quan điểm văn hóa là những gì nên làm hoặc nên tránh. Đó là những cái 
được đề cao và ca tụng hoặc những cái bị lên án trong nền văn hóa đó. Đây là phần chính mà chúng 
119
Hội thảo Khoa học Quốc tế ...
tôi sẽ trình bầy ngay sau đây khi nói đến nền văn hóa kích thích sự sáng tạo và động lực chính cho 
khởi nghiệp.
Phần thứ ba là tinh túy và là bản sắc của nền văn hóa đó mà chúng ta không thấy được. Đó là những 
quan niệm bao gồm nhân sinh quan và vũ trụ quan. Phần này nằm trong tiềm thức, vô hình coi như 
đương nhiên không thể lý giải được. Đó là cách người ta suy nghĩ hay quan niệm về mọi vấn đề.
Văn hóa Việt Nam chịu ảnh hưởng của Nho giáo rất sâu đậm. Văn hóa Việt Nam có rất nhiều 
mặt tích cực, đáng cho các nước phương Tây học hỏi như nhân, lễ, nghĩa, trí, tín vânvânNhưng 
ở đây, chúng tôi chỉ bàn một vài khía cạnh ảnh hưởng của Nho giáo, đó là Tam cương (ba giềng mối 
, tức là ba trật tự của xã hội) của chế độ phong kiến hồi xưa , đó là quân thần cương, phụ tử cương, 
phu phụ cương. Đây là ba quan hệ chủ chốt: quân-thần, phu-tử, phu-phụ, Có nghĩa là các quan hệ 
vua-tôi, cha-con, vợ-chồng Theo đó người trên (vua, cha, chồng) phải thương yêu, chăm sóc và 
bao dung người dưới (bề tôi, con, vợ), và bề dưới phải kính nhường, thương yêu, phục tùng và biết 
ơn người trên. Quan niệm phục tùng mệnh lệnh quá đáng nêu trên dần dần mất đi theo năm tháng, 
nhưng vẫn tạo ra sức ỳ lớn. Chính vì vậy, người dân ít có cơ hội phát huy sáng kiến và sáng tạo.
Hình 2: Mô hình ba mức độ văn hoá của Schein
Nguồn: Edgar H. Schein (1985). Organizational Culture and Leadership, Jossey-Bass, San 
Francisco, tr. 9.1
Geert Hofstede năm 1990 đã nghiên cứu100.000 công nhân tại 40 quốc gia trên thế giới và ông 
1 Adapted from E. H. Schein (1981), “Does Japanese Management Style Have a Message for American Manag-
ers?” Sloan Management Review , tr. 20. 
120
Tạp chí Kinh tế - Kỹ thuật
đã thấy văn hóa thế giới khác nhau ở năm phạm vi (dimensions): khoảng cách quyền lực (power 
distance) ,tránh rủi ro (uncertainty avoidance), chủ nghĩa cá nhân (individualism), tích lũy cuộc 
sống (quantity of life), và định hướng dài hạn hay ngắn hạn (long/short term orientation) thì Việt 
Nam và Trung Quốc có một nền văn hóa tương tự nhau ở chỗ khoảng cách quyền lực cao và tránh 
rủi ro.1 Đối với các quốc gia có nền văn hóa “khoảng cách quyền lực cao” (cấp trên cấp dưới có 
khoảng cách rất xa) thì sự phục tùng mệnh lệnh rất cao. Và quốc gia có nền văn hóa “tránh rủi ro” 
thì chuyện mạo hiểm, tránh rủi ro cũng sẽ cao. Hai đặc tính này thường kềm hãm tính sáng tạo và 
không dám mạo hiểm trong kinh doanh. Điều này trái với tinh thần khởi nghiệp - tình thần doanh 
nhân dám chấp nhận rủi ro (entrepreneuship) mà chúng ta quen gọi là “start-up” (khởi nghiệp).
Trong khi đó, đất nước Israel chỉ có hơn 8 triệu dân nhưng tập trung một mạng lưới các công ty 
khởi nghiệp dày đặc với hơn 5.000 khởi nghiệp (startup). Tinh thần quân đội, cởi mở với thất bại, 
chú trọng sáng tạo là những yếu tố làm nên “tính cách khởi nghiệp” của người dân nơi đây. Thử 
nghiệm và chào đón thất bại cũng là một phần quan trọng trong tính cách và văn hóa khởi nghiệp 
của Israel. Tại Israel, 99% số sinh viên khởi nghiệp thất bại ngay từ trên ghế nhà trường. Tuy nhiên, 
thất bại được xem như một quá trình phát triển tự nhiên, một điều tất yếu đến mức các khởi nghiệp 
(startup) còn tự dạy nhau rằng “Nếu thất bại, hãy làm điều đó thật nhanh để còn tiết kiệm thời gian, 
nguồn lực, công sức thử nghiệm và xây dựng cái mới”, và “Thất bại lớn tốt hơn thất bại nhỏ”. Ngoài 
ra, theo như ông Or Offer – nhà đồng sáng lập kiêm CEO của công ty thông tin thị trường kỹ thuật 
số SimilarWeb: “Người Israel có xu hướng thích lao đầu vào các thách thức và không bao giờ thấy 
sợ những gì mình chưa biết”. Sáng tạo- đổi mới là giá trị cốt lõi mà mỗi người dân, doanh nhân 
khởi nghiệp, ứng dụng triệt để trong cuộc sống sinh hoạt cũng như mô hình kinh doanh của họ. 
Ngay cả một quán cà phê ở Israel cũng có những chiêu thức rất hay ho thú vị để tăng lượng tiền tip2.
Bây giờ chúng ta hãy nghiên cứu sâu về văn hóa gia đình.
2.1. Văn hóa gia đình nuôi dưỡng sự tự lập và sáng tạo?
Trước hết nói về giáo dục trong gia đình. Như trên đã nói, văn hóa Việt Nam bị ảnh hưởng của 
Nho giáo đánh giá cao tính vâng lời thể hiện qua các câu ca dao “Cá không ăn muối cá ươn. Con cãi 
cha mẹ trăm đường con hư.” Hoặc “cha mẹ đặt đâu con ngồi đó” và “Con không được cãi cha mẹ.” 
Theo tôi, văn hóa gia đình Việt Nam có nhiều mặt tích cực nhưng không nuôi dưỡng tính tự lập và 
sáng tạo cho thế hệ trẻ. Trong khi đó giáo dục của gia đình phương Tây lại khác hẳn. Chúng ta hãy 
xem một bài viết của một bà Việt kiều tại Mỹ so sánh cách giáo dục gia đình tại nền văn hóa Mỹ. 3
Dạy con tự lập: Hiện nay mỗi nhà gia đình thường chỉ có từ một đến hai con để nuôi và dạy 
cho tốt. Chính vì ít con cái, nên bố mẹ Việt Nam lại càng có xu hướng chiều chuộng, bao bọc các 
con một cách quá cẩn thận. Chúng ta luôn nghĩ trẻ như một “sinh linh bé nhỏ” và cần được sự chăm 
sóc chu đáo về mọi mặt. Nhiều trẻ con đã đến tuổi đi học mẫu giáo, nhưng việc đơn giản nhất như 
mặc quần áo, tự ăn cơm vẫn phải để bố mẹ làm giúp. Đây không phải lỗi của các con, mà xuất 
phát từ chính bản thân bố mẹ, đôi khi muốn tốt cho con nhưng lại vô tình hại con, khiến con trở 
thành một đứa trẻ phụ thuộc.
Khác với bố mẹ Việt, người Mỹ luôn cho rằng cần phải rèn luyện tính tự lập cho trẻ từ tấm bé, 
nó không những giúp trẻ độc lập hơn mà còn là điều kiện tốt để trẻ phát triển về sau này đồng thời 
nó còn giúp ích được cho người lớn. Vì thế, ngay từ khi trẻ một tuổi rưỡi, họ đã bắt đầu dạy cho 
1 Sherron Bienvenu and Paul R. Timm (2002), Business Communication – Discovering Strategy , Developing Skills, 
Prentice Hall, p. 84.
2 Phương Nguyên, ““Văn hóa khởi nghiệp ở Israel” [Online Accessed ... uốn được bế, được ôm, được đung đưa để giúp đi vào giấc ngủ. Trong 
hoàn cảnh này, mẹ Việt vội vàng chạy vào ôm bế con thì mẹ Mỹ lại thản nhiên để con khóc như 
vậy trong vòng 5 phút sau đó mới chạy vào phòng vỗ về nhưng tuyệt đối không bế con lên, bởi vì 
bé cần học được cách tự ru mình vào giấc ngủ.
Trong lúc ngủ khi các bé thức giấc thì mẹ Việt sẽ lại ôm, vỗ về, đung đưa hát ru, cho uống 
sữa để con nhanh chóng quay lại giấc ngủ. Nhưng mẹ Mỹ thì không. Họ nhất quyết không làm 
như vậy vì đây là thời điểm quan trọng để bé học cách tự vỗ về mình ngủ trở lại. Đó chính là lí do 
mà các mẹ Mỹ có thể ngủ một mạch đến sáng còn mẹ Việt thì một đêm phải thức dậy rất nhiều lần.
Đòi hỏi của con: Đây là một trong những khác biệt trong cách nuôi dạy con của người Mỹ so 
với người Việt. Thông thường cha mẹ Việt thường thể hiện tình yêu con ra ngoài, đôi khi hơi thái 
quá. Họ luôn chiều theo ý con, nếu con không thích sẽ không làm hoặc con đòi cái gì sẽ cho cái đó. 
Tuy nhiên chính cách thể hiện tình yêu này lại khiến trẻ có tính ích kỷ, học đòi và sinh ra tính “có 
voi đòi tiên”. Đó là lý giải tại sao khi mẹ cho con các con đi mua sắm cùng, các con sẽ thi nhau đòi 
hỏi mọi thứ. Ngược lại, mẹ Mỹ luôn lạnh lùng và vô tình trước mỗi đòi hỏi của con. Khi các con 
muốn một thứ gì đó, mẹ Mỹ phải thấy đó thực sự là điều cần thiết thì mới gật đầu đồng ý cho con.
Kỷ luật không cần đòn roi: Khi các con mắc lỗi sai hay làm bất cứ một việc gì không đúng, bố 
mẹ Việt thường dùng đòn roi hay những lời nói nặng nề để chỉnh đốn lại con. Còn ở Mỹ, đòn roi 
không hề có. Thay vì la mắng, đánh đập, bố mẹ Mỹ trừng phạt con bằng nhiều hành động tích cực 
và lý trí hơn như cấm túc (không cho ra ngoài chơi) yêu cầu con làm việc nhà để “chịu phạt” vì lỗi 
lầm mình đã gây ra. Sau mỗi lần như vậy, không chỉ giúp trẻ hối lỗi mà còn rèn luyện cho con biết 
tự làm việc nhà.
Đó là lý do tại sao trẻ con Mỹ hoặc Âu Châu có tính thần tự lập và có óc sáng kiến, tinh thần 
sáng tạo. Đó là tiền đề nuôi dưỡng tinh thần khởi nghiệp sau này.
2.2 Giáo dục kích thích sự sáng tạo?
Văn hóa giáo dục kích thích hay kềm hãm sự sáng tạo? Tại nước ta, vẫn còn tồn tại cách giảng 
dạy một chiều, thậm chí còn đọc cho học sinh chép. Ngược lại, tại các nước phát triển, nhất là tại 
Mỹ, học sinh từ bậc tiểu học đến sinh viên đều được giảng dạy theo kiểu suy nghĩ phản biện/ suy 
nghĩ có nhận định (critical thinking). 
Ở trong lớp, thày giáo khuyến khích học sinh thảo luận và tranh luận về các đề tài, học cách 
122
Tạp chí Kinh tế - Kỹ thuật
giải các bài tập và thường xuyên nêu các câu hỏi. Người Mỹ thích cách học thông qua việc phát 
hiện của các cá nhân và giải các bài tập hơn là học bằng cách nhớ lại những điều mà thầy giảng cho 
họ. Điều cần nhấn mạnh là học suy nghĩ một cách độc lập, phân tích một cách lô gích và giải bài 
tập một cách sáng tạo. Thầy giáo xem các câu hỏi của học sinh là cơ hội học tập chứ không phải 
sự thách thức năng lực của mình. Công việc của thầy là kích thích sự sáng tạo, sáng kiến và trách 
nhiệm cá nhân. Thầy giáo thường đóng vai trò xúc tác giúp học sinh suy nghĩ và vai trò này giống 
như một chiếc băng tải chuyên chở kiến thức.1
Tư duy phản biện hay là tư duy phân tích là một quá trình tư duy biện chứng gồm phân tích 
và đánh giá một thông tin đã có theo các cách nhìn khác cho vấn đề đã đặt ra nhằm làm sáng tỏ 
và khẳng định lại tính chính xác của vấn đề. Lập luận phản biện phải rõ ràng, lôgíc, đầy đủ bằng 
chứng, tỉ mỉ và công tâm2 3. Chúng ta hãy nghiên cứu một tiết học văn của các em bên Mỹ. Giờ 
học văn bắt đầu. Thầy giảng bài câu chuyện Cô bé Lọ Lem. Trước tiên thầy gọi một học sinh lên 
kể chuyện “Cô Bé Lọ Lem”. Em học sinh kể xong, thầy cảm ơn rồi bắt đầu hỏi những câu hỏi cho 
các em trả lời.
Thầy : Các em thích và không thích nhân vật nào trong câu chuyện vừa rồi ?
Học sinh (HS) : Em thích Cô bé Lọ Lem Cinderella ạ, và cả Hoàng tử nữa nhưng không thích 
bà mẹ kế và chị con riêng bà ấy. Cinderella tốt bụng, đáng yêu, lại xinh đẹp. Bà mẹ kế và cô chị kia 
đối xử tồi với Cinderella.
Thầy : Nếu vào đúng 12 giờ đêm mà Cinderella chưa kịp nhảy lên cỗ xe quả bí thì sẽ xảy ra 
chuyện gì ?
HS : Thì Cinderella sẽ trở lại có hình dạng lọ lem bẩn thỉu như ban đầu, lại mặc bộ quần áo cũ 
rách rưới tồi tàn. Eo ôi, trông kinh lắm.
 Thầy : Bởi vậy, các em nhất thiết phải là những người đúng giờ, nếu không thì sẽ tự gây rắc 
rối cho mình. Ngoài ra, các em tự nhìn lại mình mà xem, em nào cũng mặc quần áo đẹp cả. Hãy 
nhớ rằng chớ bao giờ ăn mặc luộm thuộm mà xuất hiện trước mặt người khác. Các em gái nghe 
đây: các em lại càng phải chú ý chuyện này hơn. Sau này khi lớn lên, mỗi lần hẹn gặp bạn trai mà 
em lại mặc luộm thuộm thì người ta có thể ngất lịm đấy (Thầy làm bộ ngất lịm, cả lớp cười ồ). Bây 
giờ thầy hỏi một câu khác. Nếu em là bà mẹ kế kia thì em có tìm cách ngăn cản Cinderella đi dự vũ 
hội của hoàng tử hay không? Các em phải trả lời hoàn toàn thật lòng đấy.
Và thầy giáo tiếp tục triển khai các câu hỏi khác nhau có tính cách phản biện
Thầy: Bây giờ đến vấn đề cuối cùng. Câu chuyện này có chỗ nào chưa hợp lý không ?... Và tiết 
học kết thúc vui vẻ và các em ra về trong niềm vui được phân tích câu chuyện lý thú.
Đối với sinh viên thì tư duy phản biện sâu hơn. Nói một cách tổng quát thì tư duy phản biện là suy 
nghĩ có phân tách, giải quyết vấn đề (problem solving), lý luận lô gich, tìm hiểu vấn đề, đề ra vấn đề, đặt 
các câu hỏi phù hợp, đánh giá tính hiệu lực của các lập luận và sáng kiến đề ra các giải pháp.4 Chúng ta 
hãy tham khảo mẫu sơ đồ tư duy phản biện của đại học Plymouth (Hoa Kỳ) sau đây.5
1 Joel Wallach và Gale Metcalf (2001), Làm việc với người Mỹ, Hà Nội,NXB Thống Kê, tr.51-52
2 Brookfield, S.D. “Contesting criticality: Epistemological and practical contradictions in critical reflection” in Proceed-
ings of the 41st Annual Adult Education Research Conference (2000)
3 [Online Accessed Nov. 20, 2017], 
nang-trong-tieng-anh-hoc-thuat-1375205457.htm
4 Laurent Stakey (2010), Critical Thinking Skills Success in 20 Minutes a Day, Learning Express, New York, p. vii.
5 Vô Danh, “Tư duy phản biện (Critical Thinking) – kỹ năng trong tiếng Anh học thuật”, [Online Accessed Nov. 20, 
2017], 
at-1375205457.htm. 
123
Hội thảo Khoa học Quốc tế ...
Hình 3: Mô hình kích thích tư duy phản biện (critical thiking).
Như trên đã nói, tại Israel, đổi mới được thấm nhuần vào văn hóa, mà theo lời Adi Shemesh 
là: “Mọi người rất cởi mở họ yêu sự đổi mới. Toàn bộ nền văn hóa này thực sự bị cuốn hút bởi 
những điều mới mẻ”. Tinh thần doanh nhân cùng những kỹ năng liên quan được tích hợp vào các 
chương trình giảng dạy cho học sinh ngay từ khi còn ngồi trên ghế nhà trường. Sáng tạo và đổi mới 
là giá trị cốt lõi mà mỗi người dân đều tâm niệm.1
GEM (Global Entrepreneurship Monitor), một tổ chức theo dõi hệ sinh thái khởi nghiệp toàn 
cầu (Entrepreneurship ecosystem), nghiên cứu 12 yếu tố tác động đến khởi nghiệp, đó là: tài chính 
khởi nghiệp, hỗ trợ của chính phủ, thuế và thủ tục hành chính, chương trình khởi nghiệp của chính 
phủ, giáo dục khởi nghiệp giai đoạn trung học, giáo dục khởi nghiệp giai đoạn sau trung học, 
chuyển giao nghiên cứu và phát triển (R&D), hạ tầng pháp luật, sự năng động thị trường nội địa, 
gánh nặng và sự gia nhập thị trường nội địa, cơ sở hạ tầng và chuẩn mực văn hóa xã hội.2 Ở đây 
chúng ta chỉ đề cập về chuẩn mực văn hóa.
Nói tóm lại, các nước phát triển đều chú trọng đến phương pháp giảng dạy cho học sinh và sinh 
viên có tư duy phân tích, sáng tạo, đổi mới và giải quyết vấn đề. Có nhiếu nước dạy cho sinh viên 
có tinh thần khởi nghiệp ngay từ thời kỳ trung học Việt Nam nên có chương trình giảng dạy cho SV 
khởi nghiệp ngay từ năm thứ nhất. 
2.3. Văn hóa doanh nghiệp định hướng sáng tạo đổi mới?
Mỗi quốc gia, mỗi khu vực, mỗi gia đình đều có văn hóa của mình. Cũng vậy, công ty cũng 
có văn hóa của riêng mình mà chúng ta quen gọi là văn hóa doanh nghiệp (corporate culture). Mỗi 
công ty có cung cách quản trị của mình. Hệ thống ý nghĩa chung, giá trị chung là một nhóm các đặc 
tính cơ bản mà tổ chức coi là có giá trị. Một nghiên cứu gần đây cho rằng, văn hoá của tổ chức có 
bảy đặc tính quan trọng nhất. Tập hợp các đặc tính này có thể hiểu được bản chất văn hoá của một tổ 
chức như sau:3 (1) Sự đổi mới và chấp nhận rủi ro - Mức độ mà người lao động được khuyến khích 
tích cực đổi mới và dám chấp nhận rủi ro; (2) Chú ý tới các chi tiết - Mức độ mà người ta mong đợi 
nhân viên tỏ ra chính xác, biết phân tách, và chú trọng tới các chi tiết; (3) Hướng về kết quả - Mức 
độ mà người quản lý chú ý nhiều tới kết quả thực hiện công việc hơn là chú ý tới quá trình thực hiện 
và phương pháp được áp dụng để đạt được kết quả đó; (4) Hướng tới con người - Mức độ mà các 
quyết định của cấp quản trị xem xét đến tác động của kết quả đến những người lao động trong tổ 
chức; (5) Hướng tới nhóm (team): Mức độ mà các hoạt động được tổ chức thực hiện theo nhóm chứ 
không phải là theo từng cá nhân riêng lẻ; (6) Tính cạnh tranh - Mức độ nhân viên tỏ ra phấn đấu và 
1 Vô Danh, “Văn hóa khởi nghiệp ở Israel”, [Online Accessed Nov. 18, 2017], https://startup.vnexpress.net/tin-tuc/goc-
chuyen-gia/van-hoa-khoi-nghiep-o-israel-3605530.html?
2 GEM (Global Entrepreneurship Monitor), một tổ chức theo dõi hệ sinh thái khởi nghiệp toàn cầu, được thành lập năm 
1999. Hàng năm tổ chức này có các báo cáo xếp hạng 70 quốc gia theo chỉ số khởi nghiệp.
3 Stephen Robbins (2013), Organization Behavior , New Jersey: Phentice Hall, pp. 585-586.
124
Tạp chí Kinh tế - Kỹ thuật
cạnh tranh với nhau hơn là tự bằng lòng và dễ dãi; và (7) Sự ổn định - Mức độ các hoạt động của tổ 
chức nhấn mạnh tới việc duy trì nguyên trạng chứ không phải sự tăng trưởng.
Chúng ta hãy nghiên cứu Công ty Samsung Vina là điển hình. Samsung Vina một trong những 
công ty điện tử hàng đầu trên thế giới có mặt tại Việt Nam từ năm 1996. Năm 2000, công ty đề ra 
viễn cảnh (vision) là sẽ là trở thành một trong những công ty điện tử hàng đầu tại Đông Nam Á 
vào năm 2010. Công ty áp dụng MBO (Management by Objectives = Quản trị bằng mục tiêu) và 
đã xây dựng văn hóa DN theo mô hình số (1), (3) và (6) nêu trên đây: “Nền văn hóa chấp nhận sự 
thách thức và đổi mới, dựa trên sự nhận thức rõ về khủng hoảng và các nguy cơ luôn đối mặt.1 
Điều này được thể hiện ở một số hành vi như mục tiêu kế tiếp phải cao hơn, tốt hơn cái trước; liên 
tục đổi mới tất cả mọi thứ nếu có thể; tỉnh táo và phân tích những thay đổi đang thay đổi rất nhanh 
trong môi trường bên trong và bên ngoài. Chính nhờ văn hóa doanh nghiệp luôn hướng về đổi mới 
và chấp nhận rủi ro, cho nên Sam Sung liên tục đưa ra các dòng sản phẩm mới cho đến ngày nay.
KẾT LUẬN
Để thúc đẩy hệ sinh thái khởi nghiệp (Entrepreneurship ecosystem), thiết tưởng chúng ta 
không nên quá chú trọng vào môi trường vật chất như chương trình Silicon Valley Việt Nam với 
sự tham gia của hàng loạt ngân hàng, trung tâm hỗ trợ khởi nghiệp và quỹ đầu tư thực hiện hướng 
nghiệp; tư vấn việc làm hỗ trợ sinh viên trong quan hệ với doanh nghiệp và khởi nghiệp; đổi mới 
thủ tục hành chánh, thuế má và Nhà nước tài trợ cho những sáng kiến khởi nghiệp  Những điều 
nêu trên đây rất cần thiết trong lúc này. Tuy nhiên, trong trường kỳ (về lâu về dài) chúng ta cần 
xây dựng một nền văn hóa thúc đẩy hệ sinh thái khởi nghiệp. Trong xã hội, chúng ta cần thúc 
đẩy tự do phát biểu ý kiến về mọi vấn đề một cách trung thực. Không nên có đầu óc theo kiểu 
miệt thị “trứng khôn hơn rận” hoặc “nhỏ mà lên mặt dạy đời” Hãy tạo cho giới trẻ có những 
sáng kiến về mọi vấn đề của đất nước một cách cởi mở. Hãy xây dựng văn hóa khoan hồng với 
những sáng kiến sai. Trong gia đình, chúng ta cần phải thay đổi quan niệm đùm bọc che chở cho 
con theo kiểu “con lúc nào cũng còn nhỏ” cần phải bú mớm. Hãy tập cho chúng có đời sống tự 
lập và sáng kiến ngay từ khi còn sống trong gia đình. Khi đi học, nhà trường cần phải thay đổi 
phương pháp dạy theo kiểu tư duy phản biện. Và sau cùng, các cơ quan tổ chức nên có văn hóa 
doanh nghiệp hướng về đổi mới. Thực hiện những việc nêu trên, chúng ta tin chắc rằng Việt Nam 
chúng ta sẽ đứng vững trên vũ đài thế giới.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Boone, Louis E. and David L. Kurtz (2006), Contemporary Business 2006, Thomson South-
Western, p. 9. 
[2] Đức Bình, Hà Thanh, “ Khai mạc đại hội Đoàn toàn quốc lần thứ 11”, Nhật Báo Thanh Niên, số 
346, 11/12/2017, tr.2.
[3] Brookfield, S.D. (2000) “Contesting criticality: Epistemological and practical contradictions in 
critical reflection” in Proceedings of the 41st Annual Adult Education Research Conference (2000).
[4] Bienvenu, Sherron and Paul R. Timm (2002), Business Communication – Discovering Strategy , 
Developing Skills, Prentice Hall, p. 84.
[5] Fallon, Nicole, “How to Start a Business: A Step by Step Guide”, Business News Daily Managing, 
Editor, April 26, 2017, trích [Online Accessed Dec. 10, 2017], https://www.businessnewsdaily.
com/4686-how-to-start-a- business.html. Xem thêm Pakroo, Peri H. (2010), The Small Business 
Start-up Kit, Nolo.com.
[6] GEM (Global Entrepreneurship Monitor), một tổ chức theo dõi hệ sinh thái khởi nghiệp toàn cầu, 
1 Trích Corporate Culture of Samsung, trung tâm phát triển tài nguyên nhân sự của Samsung.
125
Hội thảo Khoa học Quốc tế ...
được thành lập năm 1999. Hàng năm tổ chức này có các báo cáo xếp hạng 70 quốc gia theo chỉ số 
khởi nghiệp.
[7] Harris, Philip R. and Robert T. Moran (1991), Managing Cultural Differences, Houston, 
Texas: Gulf Publishing Company, tr. 11.
[8] M.T, “Bộ GD&ĐT khởi động xây dựng Đề án Hỗ trợ sinh viên khởi nghiệp,” [Online 
Acessed Nov. 2017],  dong-xay-dung-de-an-
ho-tro-sinh-vien-khoi-nghiep-140410.ict
[9] Phương Nguyên, ““Văn hóa khởi nghiệp ở Israel” [Online Accessed Nov. 18, 2017], https://
startup.vnexpress.net/tin-tuc/goc-chuyen-gia/van-hoa-khoi-nghiep-o-israel-3605530.html?
[10] Hoàng Ngọc, “Phong trào khởi nghiệp ở VN hiện nay ra sao?” [Online Accessed Nov. 18, 
2017], https://kinhnghiemkhoinghiep.net/kien-thuc-khoi-nghiep/phong-trao-khoi-nghiep-o- viet-
nam-hien-nay-ra-sao/
[11] Nhất Việt, “Phát thèm với cách dạy con của mẹ Mỹ”, [Online Accessed Nov. 26, 2017], http://
vietnamnet.vn/vn/doi-song/phat-them-voi-cach-day-con-cua-me-my-209361.html
[12] Robbins, Stephen (2013), Organization Behavior , New Jersey: Phentice Hall, pp. 585-586.
[13] Schein, Edgar H. (1985). Organizational Culture and Leadership, Jossey-Bass, San 
Francisco, p. 9.
[14] Schein, Edgar H. (1981), “Does Japanese Management Style Have a Message for American 
Managers?” Sloan Management Review , tr. 20.
[15] Sam Sung Vina (2004), Corporate Culture of Samsung, trung tâm phát triển tài nguyên nhân sự 
của Samsung.
[16] Stakey, Laurent (2010), Critical Thinking Skills Success in 20 Minutes a Day, Learning Express, 
New York, p. vii.“Tư duy phản biện (Critical Thinking)”, [Online Accessed Nov. 20, 2017], http://
dantri.com.vn/talk-2-language-link/tu-duy-phan-bien-critical-thinking-ky-nang-trong-tieng-anh-
hoc-thuat-1375205457.htm.
[17] Vô Danh, “Tư duy phản biện (Critical Thinking) – kỹ năng trong tiếng Anh học thuật”, [Online 
Accessed Nov. 20, 2017], 
thinking-ky-nang-trong-tieng-anh-hoc-thuat-1375205457.htm.