Tư tưởng tự do và sáng tạo của Nikolai Berdyaev: Quan niệm và tiếp nhận

Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 3(76) - 2014 
 102 
TƯ TƯỞNG TỰ DO VÀ SÁNG TẠO 
CỦA NIKOLAI BERDYAEV: QUAN NIỆM VÀ TIẾP NHẬN* 
VIKTORIYA MUSYUCHUK ** 
Tóm tắt: Bài viết phân tích tư tưởng tự do và sáng tạo của N.Berdyaev, nhà 
triết học người Nga. Theo tác giả bài viết, triết học của N.Berdyaev là một biến 
thể của triết học hiện sinh, với chủ đề cơ bản, xuyên suốt là cá nhân con người 
tự do và sáng tạo. N.Berdyaev luôn gắn những kiến giải về vấn đề này với 
Kyto giáo. Con người chỉ thể hiện bản chất tự do và sáng tạo trong quan hệ với 
Chúa: sáng tạo là yêu cầu của Chúa đối với con người, là sự hưởng ứng của 
con người đối với hành động sáng tạo của Chúa, đồng thời cũng là bước đột 
phá vào một tồn tại khác; thế giới được tạo nên không chỉ bởi Chúa, mà còn 
bởi Con Người, là sự nghiệp của Chúa - Nhân. Sáng tạo gắn liền với Tự do. Tự 
do là điều kiện tiên quyết của Sáng tạo; Sáng tạo là hiện thực hóa Tự do, là 
cách thức đạt tới “Vương quốc Tinh thần” mang những giá trị thiêng liêng, cao 
cả Chân, Thiện, Mỹ. 
Từ khóa: Chủ nghĩa nhân vị, cá nhân, tự do, sáng tạo, tinh thần, Kyto giáo, 
Chúa - Nhân, tư tưởng Nga, tâm hồn Nga. 
1. Dẫn nhập 
Thế kỷ Bạc của nền văn hóa Nga đã 
ban tặng cho thế giới nhiều văn nghệ sĩ 
và triết gia tài năng, trong đó có Nikolai 
Aleksandrovich Berdyaev (1874-1948) - 
nhà triết học, nhà văn, cây bút chính 
luận, nhà hoạt động xã hội. Là một trong 
những nhà tư tưởng lớn của thế kỷ XX, 
N.Berdyaev không chỉ chứng kiến mà 
còn tham gia tích cực vào những sự kiện 
trọng đại trong lịch sử nước Nga và thế 
giới: cách mạng, nội chiến, hai cuộc 
chiến tranh thế giới. 
N.Berdyaev đã say mê nghiên cứu 
triết học Đức và F.Dostoevsky, L.Tolstoy 
ngay từ khi học Đại học Tổng hợp Kiev. 
Năm 1889, ông đã công bố công trình 
nghiên cứu đầu tiên trên tạp chí Thế giới 
của Chúa - bài F.A.Lang và triết học 
phê phán dung chứa những tiền đề cho 
sự phát triển tư tưởng của ông từ chủ 
nghĩa Mác sang chủ nghĩa duy tâm với 
nhận thức mới về Kyto giáo.(*) 
Sau khi công bố các cuốn Triết học 
của sự bất bình đẳng. Thư gửi kẻ thù 
triết học xã hội, Thế giới quan của 
(*) Nguyên văn bài viết bằng tiếng Nga, (Phạm 
Gia Lâm chuyển ngữ). 
(**) Tiến sĩ, Viện Đông Phương học, Viện Hàn 
lâm Khoa học quốc gia Ukraina. 
Tư tưởng tự do và sáng tạo của Nikolai Berdyaev... 
 103 
Dostoevsky và hơn 40 bài chính luận về 
các sự kiện cách mạng, năm 1922, ông 
bị kết tội mang tư tưởng bài xô - viết và 
bị trục xuất ra nước ngoài, ban đầu sống 
ở Berlin, sau đó ở Paris. Tại những nơi 
này, ngoài việc viết sách, ông còn tham 
gia những hoạt động giảng dạy và khai 
sáng văn hóa như thành lập Học viện 
Triết học - Tôn giáo và Liên đoàn Văn 
hóa Chính thống giáo, giảng bài và làm 
biên tập viên cho Tạp chí Con đường và 
Nhà xuất bản YMCA-Press(1). 
Thuộc số những học giả nổi tiếng của 
thế kỷ XX, N.Berdyaev là tác giả của 
khoảng 40 cuốn sách và 500 bài báo. 
Nổi bật trong số những trước tác của 
ông là công trình Triết học tự do (1927, 
được trao giải thưởng của Viện Hàn lâm 
Khoa học Tâm linh Pháp), mở đầu cho 
việc xem xét lại những vấn đề cơ bản 
của Kyto giáo trong hoạt động sáng tạo 
của ông. Những công trình nổi tiếng tiếp 
theo gồm: Về thiên chức của con người 
(1931), Số phận con người trong thế 
giới hiện đại (1934), Tinh thần và hiện 
thực (1935), Nguồn gốc và ý nghĩa của 
chủ nghĩa cộng sản Nga (1938), Về sự 
nô lệ và tự do của con người (1939), Tự 
ý thức (1940), Tư tưởng Nga (1946),... 
Các công trình của ông đã được dịch ra 
hơn một chục thứ tiếng và là đối tượng 
nghiên cứu của nhiều sách chuyên khảo. 
Theo nhà nghiên cứu D.Lowrie, trước 
tác của N.Berdyaev là sự kết nối giữa 
phương Đông và phương Tây, giữa 
Kyto hữu và phi Kyto hữu, giữa các 
quốc gia, giữa quá khứ và tương lai, 
giữa triết học và thần học, giữa cái hữu 
hình và cái vô hình; ông là một trong 
những triết gia và nhà tiên tri vĩ đại nhất 
của thời đại chúng ta, sánh ngang với 
Nietzsche, Hegel, và thậm chí cả Aristotle(2). 
2. Những quan điểm cơ bản của 
triết học về tự do và sáng tạo 
Viết về nhiều đề tài khác nhau, nhưng 
tư tưởng về tự do và sáng tạo xuyên suốt 
toàn bộ trước tác của ông. “Triết học 
của tôi, - ông đã tự xác nhận, là triết học 
tinh thần. Mà tinh thần đối với tôi là tự 
do, là hành động sáng tạo, nhân cách, là 
sự hiệp thông của tình yêu.(...). Tôi coi 
Boehme và Kant, Main de Brian và dĩ 
nhiên cả Dostoevsky là những người đi 
trước triết học tự do của mình”(3). 
Trong các công trình của mình, 
Berdyaev đã bao quát và đối chiếu nhiều 
khuynh hướng và học thuyết tôn giáo, 
triết học trên thế giới như triết học Nga, 
triết học Hy Lạp, triết học Ấn Độ, Phật 
giáo, chủ nghĩa Kant mới, Thần bí luận, 
Vũ trụ luận, Nhân triết học... Nhưng 
động cơ chính trong tư tưởng triết học 
của ông là Kyto giáo. Tuy mang đậm 
tính chất tôn giáo, nhưng triết học của 
ông vẫn hướng đến con người, đến việc 
nhận thức thiên chức của con người, 
(1) YMCA (Young Men's Christian Association) - 
Hội Thanh niên Kyto giáo. 
(2) Lowrie D.A. (1960), Nhà tiên tri nổi loạn: 
Cuộc đời của N.Berdyaev, NewYork, (tiếng Anh). 
(3) Berdyaev N.A. (2007), Tự nhận thức, Мoskva, 
(tiếng Nga). 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 3(76) - 2014 
 104 
hướng đến thuyết Chúa - Nhân (nhận 
thức về Chúa thông qua nhận thức con 
người). “Đã đến lúc phải viết về (...) 
Nhân triết học. (...). Cuốn sách của tôi là 
một thử nghiệm Nhân triết học thông 
qua sáng tạo”(4). Phát triển tư tưởng vũ 
trụ luận của nhà triết học tôn giáo 
Vladimir Solovev, Berdyaev khẳng định 
rằng con người phải nằm ở trung tâm 
của tồn tại; con người, cá nhân là bản 
nguyên và ngọn nguồn của vũ trụ. Trong 
Lời nói đầu cho cuốn Tôi và thế giới 
khách quan, ông nhấn mạnh: “Tư tưởng 
cơ bản trong cuộc sống của tôi là tư 
tưởng con người, tư tưởng về hình ảnh 
của nó, tự do sáng tạo và thiên chức 
sáng tạo của nó”(5). Ở Berdyaev, các 
khái niệm tự do và sáng tạo gắn bó mật 
thiết với nhau, được phản ánh trước hết 
trong các công trình Triết học tự 
do và Tư tưởng sáng tạo của ông. Theo 
ông, cơ chế sáng tạo thống nhất là tự do 
và để có tự do thì cần phải sáng tạo. 
Berdyaev thường xuyên quan tâm đến 
đề tài về mối tương tác giữa sáng tạo và 
đạo đức Kyto giáo. “Không phải bất kỳ 
sự sáng tạo nào cũng tốt đẹp. Có những 
sáng tạo xấu xa. Sáng tạo có thể nhân 
danh Chúa, nhưng cũng có thể nhân 
danh Quỷ. Chính vì thế không thể 
nhường sự sáng tạo cho Quỷ, cho kẻ lộn 
Chúa”(6). Berdyaev cho rằng, chỉ có thời 
đại sáng tạo của tôn giáo mới đem lại 
cho con người ý thức tích cực, chỉ có 
thông qua sáng tạo mới có thể thoát khỏi 
nô lệ để đến với tự do. Như vậy tự do và 
sáng tạo luôn gắn bó mật thiết với nhau, 
cái nọ tất yếu cần cho cái kia. 
Tư tưởng sáng tạo là một đặc điểm cơ 
bản trong quan niệm nhân đạo của 
Berdyaev bởi nó được xem như biểu 
hiện vĩ đại của con người. Gắn sáng tạo 
với sự sáng tạo nên thế giới, ông khẳng 
định rằng, thế giới được tạo nên không 
chỉ bởi Chúa Trời mà còn bởi con người, 
“nó là sự nghiệp của Chúa - Nhân”(7). 
N.Berdyaev không bao giờ quy cảm 
hứng đạo đức của sự sáng tạo vào 
những cải cách và cương lĩnh chính trị - 
xã hội cụ thể ngay cả khi ông bị lôi 
cuốn bởi chủ nghĩa Mác và chủ nghĩa 
xã hội. Tuy nhiên, trong nhiều tác phẩm 
của mình, ông không chỉ cho thấy sự 
hiểu biết sâu sắc về những vấn đề chính 
trị, mà còn dự cảm được những chấn 
động xã hội bao trùm lên nước Nga và 
toàn thế giới trong thế kỷ XX. Triết học 
của ông cũng như trước tác của nhiều 
triết gia, văn nghệ sĩ Nga khác trong 
Thế kỷ Bạc đã mang tính chất tiên 
tri. Suy xét về “ngọn nguồn vũ trụ sâu 
(4) Berdyaev N.A. (1916), Ý nghĩa của sáng tạo 
(Thử nghiệm biện giải con người) (tiếng Nga), 
Moskva. 
(5) Berdyaev N.A.(2011), Tôi và thế giới khách 
quan Moskva, (tiếng Nga), 
(6) Nikolai Aleksandrovich Berdyaev (2002), Sự 
cứu chuộc và sáng tạo (Hai cách hiểu về 
Kytogiáo), N.Berdyaev. Ý nghĩa của sáng tạo 
(tuyển tập), Moskva, (tiếng Nga). 
(7) Berdyaev N.A. (1995), Sáng tạo và khách 
quan hóa. Thử nghiệm siêu hình học mạt thế, 
Vương quốc của Chúa và vương quốc của 
Caesar Moskva, tr. 164, 286, (tiếng Nga). 
Tư tưởng tự do và sáng tạo của Nikolai Berdyaev... 
 105 
xa” của những sự kiện làm rung chuyển 
nước Nga và thế giới đầu thế kỷ XX, 
ông hiểu rằng, để có thể chạm tới những 
sức mạnh này, để hiểu được ảnh hưởng 
của chúng đối với nhân loại không thể 
bỏ qua những học thuyết truyền thống, 
“cần phải đào sâu vào không gian vũ trụ 
của ý thức”(8). Tiền đề tất yếu của triết 
học chính là việc con người hiểu về 
thiên chức vũ trụ của mình. 
Tuy theo tinh thần vũ trụ luận, nhưng 
N.Berdyaev vẫn rất chú ý nghiên cứu 
những đặc điểm của tâm thức, tính cách 
và lịch sử Nga. Trong Tư tưởng Nga, 
N.Berdyaev đã luận giải ba đặc điểm 
của lịch sử Nga là tính đứt đoạn, tính bi 
thương và tiềm năng. Nếu bỏ qua những 
đặc điểm này thì không thể giải đoán 
được bí ẩn lịch sử của nước Nga và bản 
chất sâu xa của tư tưởng Nga. Mặt khác, 
khi đặc biệt chú ý đến đặc điểm nghịch 
lý của dân tộc Nga, N.Berdyaev đã gọi 
dân tộc Nga là “dân tộc bị phân 
cực”. Đồng thời ông cũng gắn nghịch lý 
của dân tộc với nghịch lý của xã hội 
Nga. Trong Tâm hồn Nga (1918) khi chỉ 
ra bản sắc của tính cách Nga, ông cho 
rằng, “muốn giải đoán bí ẩn trong tâm 
hồn Nga có lẽ phải thừa nhận ngay tính 
chất nghịch lý của nước Nga”. Điều này 
hết sức quan trọng bởi lẽ nó “giải phóng 
bản sắc Nga thoát khỏi những quan 
điểm lý tưởng hóa hết sức sai lầm và 
ngụy tạo cũng như tình trạng nô lệ nước 
ngoài”(9). 
N.Berdyaev đã nêu bật ba nghịch của 
tâm hồn Nga. Nghịch lý thứ nhất nằm 
trong quan hệ với Nhà nước: “Nước 
Nga là một đất nước phi công dân nhất, 
vô chính phủ nhất trên thế giới. Không 
có giới hạn cho sự nhẫn nại chịu đựng 
của dân tộc Nga vốn có quá nhiều đau 
khổ”; đồng thời “Nước Nga là một đất 
nước công dân và quan liêu nhất trên thế 
giới; mọi thứ ở Nga đều biến thành công 
cụ chính trị”(10). Nghịch lý thứ hai nằm 
trong thái độ của nước Nga và ý thức 
Nga đối với dân tộc: “Nước Nga là một 
đất nước phi sô vanh nhất trên thế giới, 
người Nga hầu như xấu hổ vì họ là 
người Nga, họ xa lạ với niềm tự hào dân 
tộc và than ôi, thường xa lạ cả với phẩm 
giá dân tộc!”(11); nhưng “Nước Nga – đó 
cũng là đất nước dân tộc tính nhất trên 
thế giới, đất nước đề cao chủ nghĩa dân 
tộc cực đoan chưa từng thấy, đất nước 
đàn áp các dân tộc bị phụ thuộc bằng 
việc Nga hóa”(12). Còn về nghịch lý thứ 
ba thì N.Berdyaev xem nó như là mâu 
thuẫn giữa tự do tinh thần với thái độ 
vâng phục đến lạ kỳ, với tình trạng thiếu 
vắng quyền con người, tình trạng “Nhà 
nước nô dịch đời sống tôn giáo”(13). 
Theo logic kiến giải của Berdyaev, có 
sự thâm nhập lẫn nhau giữa xã hội Nga 
(8) Berdyaev N.A. (1990), Số phận của nước 
Nga, Moskva, tr. 148, (tiếng Nga). 
(9) Berdyaev N.A. (1990), Số phận của nước 
Nga, tr. 10. 
(10) Berdyaev.NA. (1990), sđd, tr. 11 - 13. 
(11) Sđd, tr. 14 - 15. 
(12) Sđd, tr. 16. 
(13) Sđd, tr. 21. 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 3(76) - 2014 
 106 
đầy mâu thuẫn và nhân dân Nga. Trong 
Tư tưởng Nga, N.Berdyaev đã viết về 
nghịch lý của dân tộc Nga như sau: 
“Dân tộc Nga là một dân tộc bị phân cực 
mạnh nhất, nó là tổng hòa của những 
mâu thuẫn. Nó có thể vừa hi vọng vừa 
thất vọng. Nó luôn khiến người ta bất 
ngờ, nó có thể hứng khởi bởi một tình 
yêu mãnh liệt và một lòng hận thù sâu 
sắc”(14). Ông gọi tính chất phân cực này 
là “bản tính người Nga”: một mặt, chịu 
đựng, bỏ qua, mặt khác nổi loạn đòi 
công bằng; một mặt cảm thông, bao 
dung, mặt khác có thể tàn bạo; một mặt 
yêu tự do, mặt khác có thiên hướng nô 
lệ; trong con người Nga có sự hòa trộn 
giữa đức khiêm cung và thói kiêu ngạo, 
giữa thái độ nô lệ và nổi loạn. Nguyên 
nhân những mâu thuẫn đó, theo ông, 
nằm ở sự xung đột và tương tác giữa các 
mô hình lịch sử phương Đông và 
phương Tây, sự thống nhất giữa bản 
nguyên nữ và bản nguyên nam trong 
tính cách dân tộc Nga. 
3. Triết học sáng tạo và phê bình 
văn học 
Văn học Nga là một thứ lớn hơn văn 
học. Nó vượt ra ngoài khuôn khổ của 
mình và bao quát nhiều phương diện của 
văn hóa dân tộc. Văn học Nga gắn bó 
mật thiết với triết học, lịch sử và tôn 
giáo Nga. Vì thế không có gì ngạc nhiên 
khi N.Berdyaev đã dành nhiều công 
trình của mình cho phê bình văn học. 
Nhưng phê bình văn học của ông chủ 
yếu vẫn là phân tích triết học về sáng tác 
hoặc thế giới quan của nhà văn. 
Trong số các nhà văn Nga, N.Berdyaev 
tôn sùng F.Dostoevsky nhất. Qua các tác 
phẩm của Dostoevsky, Berdyaev thường 
tìm thấy biểu hiện quan điểm về tự do 
và sáng tạo của ông, đồng thời ông cũng 
coi mình là đứa con của nhà văn trên 
bình diện tư tưởng. Đối với Berdyaev, 
Dostoevsky không đơn thuần là đối 
tượng nghiên cứu, mà còn là một người 
thầy giải đáp cho những những vấn đề 
phức tạp của tồn tại. Ông miêu tả toàn 
bộ thế giới quan của Dostoevsky bằng 
con đường “đưa trực giác vào thế giới tư 
tưởng năng động của ông”, cố tránh 
những sơ đồ và định thức cứng nhắc. 
Trong công trình Thế giới quan của 
Dostoevsky (1923), N.Berdyaev đã giải 
thích nguyên nhân khiến cả thế giới kính 
phục sáng tác của nhà văn vĩ đại này 
như sau: “Dostoevsky phản ánh toàn bộ 
mâu thuẫn của tinh thần Nga, toàn bộ 
tính chất nghịch lý của nó. Có thể 
nghiên cứu cơ chế tinh thần độc đáo của 
chúng ta theo cách của Dostoevsky”(15). 
Ông nhấn mạnh rằng ở Dostoevsky, 
sáng tạo nghệ thuật mang tính chất khải 
huyền và chính vì thế ông là thiên tài 
của dân tộc Nga... Dostoevsky trước hết 
là một nhà tâm lý và nhà siêu hình 
(14) Nhiều tác giả (1990), Về nước Nga và văn 
hóa triết học Nga Moskva, tr. 43 - 44, (tiếng Nga). 
(15), (16) Berdyaev N.(1923), Thế giới quan của 
Dostoevsky, Pгaha, (tiếng Nga). 
Tư tưởng tự do và sáng tạo của Nikolai Berdyaev... 
 107 
học vĩ đại. Toàn bộ sáng tạo của ông là 
một sự khám phá về con người, khám 
phá không chỉ chiều sâu tâm hồn, mà cả 
chiều sâu tâm linh. Xét về sức mạnh và 
sự mẫn tiệp của trí tuệ, thì trong số các 
nhà văn vĩ đại chỉ Shakespeare mới có 
thể sánh ngang được với Dostoevsky(16). 
Theo N.Berdyaev, Dostoevsky không 
tuyệt đối hóa cái Ác mà xếp nó “ngang 
bằng” với cái Thiện và Tình yêu. Chìa 
khóa để ông nghiên cứu các cuốn tiểu 
thuyết nổi tiếng của Dostoevsky là 
“cân” cái Thiện và cái Ác trên cái cân 
Tự do. Đấy chính là nơi bộc lộ bản chất 
của con người. Do vậy, các cuốn tiểu 
thuyết Chàng ngốc, Tội ác và hình 
phạt dưới góc nhìn triết học nhân vị của 
Berdyaev là “những khảo nghiệm thiên 
tài đối với bản chất con người”, “gợi 
nhắc đến sự thử nghiệm của một ngành 
khoa học mới về con người”(17). 
Dostoevsky là nhà văn Kyto giáo nhất 
bởi trung tâm chú ý của ông là con 
người, tình yêu của con người và sự mặc 
khải của tâm hồn con người”(18). 
Nhà văn Nga thứ hai mà N.Berdyaev 
quan tâm nghiên cứu là N.Gogol. Trong 
công trình Tư tưởng Nga, khi giới thiệu 
chân dung của Gogol giữa nhiều chân 
dung khác. N.Berdyaev đã đưa ra một 
cách nhìn mới đối với sáng tác của 
Gogol chứ không thể chỉ khuôn nó vào 
phạm trù chủ nghĩa hiện thực. Với ông, 
sáng tác của Gogol là “sự mặc khải bằng 
nghệ thuật cái ác với tư cách là bản 
nguyên siêu hình và sâu xa”, qua đó có 
sự song chiếu với Picasso. “Ở ông cũng 
có những cách tri nhận hiện thực theo xu 
hướng lập thể. Gogol nhìn thấy những 
quái vật mà sau này Picasso cũng nhìn 
thấy bằng hội họa”. 
N.Berdyaev còn quan tâm đến một 
nhà văn Nga vĩ đại khác là L.Tolstoy. 
Tuy rất kính trọng sáng tạo văn học của 
Tolstoy, nhưng Berdyaev lại phê phán 
gay gắt niềm tin tôn giáo của nhà văn. 
Khi so sánh Tolstoy và Dostoevsky, ông 
nhấn mạnh: “Dostoevsky tham dự vào 
tinh thần và từ đó ông nhận biết tất 
cả. Tolstoy tham dự vào bề nổi tâm hồn, 
nên không thể nhận biết những gì diễn 
ra trong chính đáy sâu, không thấy được 
hậu quả của quá trình cách mạng. Nghệ 
thuật của Tolstoy có thể hoàn hảo hơn 
nghệ thuật của Dostoevsky, các cuốn 
tiểu thuyết của ông là những tiểu thuyết 
tốt nhất trên thế giới. Ông là nghệ 
sĩ vĩ đại của cái đã hoàn kết. Còn 
Dostoevsky thì hướng đến cái đang hình 
thành”(19). 
4. Tiếp nhận và đánh giá di sản của 
N.Berdyaev 
Học thuyết của Berdyaev luôn gây 
tranh luận, có nhiều người hâm mộ và 
(17) Berdyaev N. (1918), Mặc khải về con người 
trong sáng tác của Dostoevsky”, Tư tưởng Nga 
(tái bản 1989), tr.68, 98, (tiếng Nga). 
(18) Berdyaev N. (1918), sđd, tr. 68 - 98. 
(19) Berdyaev N. (1923), Thế giới quan của 
Dostoevsky Praha, (tiếng Nga). 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 3(76) - 2014 
 108 
kế tục, nhưng cũng không ít người phê 
phán gay gắt, nhất là trong giới triết học 
Nga cùng thời với ông. 
Nhưng các nhà nghiên cứu trước tác 
của Berdyaev thường không thể xác 
định được dòng mạch chính trong các 
quan điểm triết học của ông. N.Poltoratsky 
cho rằng, “không thể đổ dung nham tư 
tưởng của Berdyaev vào bất kỳ một 
khuôn mẫu, giai đoạn, thời kỳ nào. Dẫu 
không thể gọi triết học của Berdyaev là 
triết học thế tục, nhưng trong đó đề tài xã 
hội vẫn chiếm vị trí to lớn”(20). Còn 
A.Belyi thì thấy, “thấy thế giới quan của 
Berdyaev giống như một nhà ga hàng 
ngày có nhiều chuyến tàu từ các ngả đổ 
về(21). Chúng tôi cho rằng, tính chất vô 
thường và sự kiếm tìm bất tận đó là nét 
đặc trưng cho toàn bộ Thể kỷ Bạc của 
văn hóa Nga, gắn với những biến đổi 
chính trị và tinh thần to lớn ở trong nước. 
N.Berdyaev là triết gia Nga được đọc 
nhiều nhất hiện nay. Phổ biến nhất ở 
phương Tây là những cuốn sách của ông 
liên quan đến cách hiểu lịch sử, văn hóa 
Nga và chủ nghĩa Mác ở Nga. Ở nước 
Nga hiện nay, những suy ngẫm của ông 
về tính cách Nga và số phận của nước 
Nga, về Kyto giáo cũng rất nổi tiếng. 
Những tác phẩm của ông thường được 
coi là mang tính chất tiên tri. Con người 
luôn kiếm tìm ý nghĩa cuộc sống, 
nguyên nhân sâu xa của tất cả những gì 
đang diễn ra, con người có suy nghĩ sâu 
sắc, có học vấn, lại từng trải qua nhiều 
thử thách trong đời - chiến tranh, cách 
mạng, tù đày, lưu vong, được thừa nhận 
và bị chối từ - tất cả những điều đó là cơ 
sở cho sự sáng tạo phong phú và đa 
dạng của ông. 
Nếu nói đến sự tiếp nhận của nước 
ngoài thì người ta thường coi Berdyaev 
như là triết gia - thần học hoặc là nhà tư 
tưởng không tưởng (Đại học Cambridge 
đã trao bằng tiến sĩ danh dự về thần học 
cho ông). Nhưng hầu hết các học giả 
vẫn coi ông là nhà triết học.(20) 
Sự nổi tiếng ở phương Tây đã tạo 
điều kiện thuận lợi để ông hoạt động 
trong giới Nga kiều. Sống lưu vong ở 
nước ngoài, nhưng ông luôn nhớ về Tổ 
quốc, viết nhiều về nước Nga, bằng cả 
tiếng Nga lẫn bằng tiếng nước ngoài; tác 
phẩm của ông được dịch và tái bản 
nhiều lần ngay từ khi ông còn sống. 
Sống xa Tổ quốc, N.Berdyaev luôn tìm 
điểm kết nối giữa văn hóa và truyền 
thống triết học Nga và Tây Âu. Chính tư 
tưởng phổ quát về tinh thần của ông 
được phương Tây coi trọng nhất lại thể 
hiện bản chất Nga. Dẫu được thừa nhận 
(20) N.Poltoratsky chia ra 4 giai đoạn sáng tạo 
của Berdyaev: 1) xã hội học (trước 1905); 2) sử 
học hay vũ trụ luận (trước năm 1925); 3) đạo 
đức học hay nhân vị học (trước năm 1935); 4) 
mạt thế luận (trước khi qua đời). Xem: 
Poltoratsky N.(1987), Berdyaev và nước Nga 
(Triết học về lịch sử Nga của N.A.Berdyaev) 
New York, tr. 11, (tiếng Nga). 
(21) Belyi A. (1990), Giữa hai cuộc cách mạng, 
Moskva, (tiếng Nga). 
Tư tưởng tự do và sáng tạo của Nikolai Berdyaev... 
 109 
ở phương Tây, nhưng ở ngay nước Nga 
xô viết trước đây ông hầu như bị quên 
lãng. Chính quyền xô - viết tỏ thái độ 
với Berdyaev theo những cách rất khác 
nhau. Một mặt, họ kết tội và tống ông 
vào tù. Mặt khác, ông lại nằm trong 
danh sách 12 nhà hoạt động văn hóa nổi 
tiếng được chính phủ cấp khẩu phần đặc 
biệt(22). Mặc dầu có những cấm đoán về 
tư tưởng, nhưng người ta vẫn chuyền tay 
nhau đọc các công trình của ông. 
Nét đặc trưng trong cách tiếp nhận 
Berdyaev hiện nay là các nhà nghiên 
cứu ở Nga và các nước cộng hòa thuộc 
Liên Xô cũ tìm thấy trong sáng tác của 
ông nhiều câu trả lời cho những vấn đề 
cấp thiết, liên quan đến toàn cầu hóa, 
hội nhập quốc tế, chủ nghĩa thế giới và 
giữ gìn bản sắc dân tộc. 
Những thay đổi chế độ xã hội ở các 
nước sau khi Liên Xô tan rã dẫn đến nhu 
cầu tất yếu nghiên cứu những hệ hình 
thế giới quan mới. Do vậy, di sản của 
các nhà tư tưởng thuộc Thế kỷ Bạc, 
trong đó có N.Berdyaev, đã được nghiên 
cứu và phổ biến rộng rãi. Nhưng thiếu 
sự tri nhận tổng thể tư tưởng của 
Berdyaev sẽ khiến việc thử nghiệm xây 
dựng những hệ hình thế giới quan mới 
trên cơ sở của nó không thể đạt được kết 
quả, và rồi thì mode thời thượng nghiên 
cứu về Berdyaev (cũng như về các triết 
gia khác của Thế kỷ Bạc) sẽ qua đi. 
Hiện nay, N.Berdyaev được quan tâm 
đến ở phương Tây cũng như ở Nga 
chính do ông tập trung hướng vào thuyết 
duy nhân trung tâm (anthropocentrism) 
như là một khuynh hướng tổng hợp giữa 
triết học và nhân học của chủ nghĩa hậu 
công nghiệp. Sáng tác của N.Berdyaev 
đã phát triển một trong những truyền 
thống đặc trưng của tư tưởng triết học 
Nga là gắn sự tiến bộ của nhân loại 
trước hết với những biến đổi về chất 
trong thế giới đạo đức - tinh thần của 
con người. N.Berdyaev phản đối mọi sự 
chính thống một khi nó xâm phạm tự do 
cá nhân, tư tưởng và lương tâm. Ông 
kiên trì tư tưởng cho rằng, chỉ có thể 
thực hiện chân lý, lẽ công bằng và sự 
hoàn thiện trong tự do và thông qua tự 
do. Không thể dùng bạo lực để giải 
phóng, để đạt đến sự hoàn thiện – tư 
tưởng ông luôn ấp ủ đó có lẽ chỉ đến bây 
giờ nhân loại mới bắt đầu hiểu.(22) 
N.Berdyaev hết sức ác cảm với 
những hình thức của chủ nghĩa dân 
tộc. Vượt trước thời đại mình, ông chủ 
trương một học thuyết Phổ độ căn bản 
và hữu sinh mà cũng như học thuyết 
Nhân vị cấp tiến của ông, nó không 
giống với tinh thần và quan niệm hiện 
hành của thời đại. Berdyaev đã gắn 
tương lai của nhân loại với thế giới quan 
phổ độ từ bỏ sự biệt lập và tự khép kín, 
thừa nhận sự tiếp xúc giữa tất cả các 
quốc gia, dân tộc để làm cho nhau giàu 
có thêm lên. 
(22) Shevchuk S., sđd. 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 3(76) - 2014 
 110 
Trong triết học nhân vị - hiện sinh 
của N.Berdyaev, sự khẳng định đầy đủ 
và toàn vẹn cá nhân con người được 
mặc định là sự thống nhất hữu cơ, tràn 
đầy thương yêu với mọi người, với thiên 
nhiên, vũ trụ, là trung thành với những ý 
nghĩa và giá trị cao quý. Berdyaev tìm 
thấy chủ nghĩa nhân vị sâu sắc và nhất 
quán trong học thuyết Kyto giáo. Nhưng 
không thể coi chủ nghĩa nhân văn tôn 
giáo và nhân học Chúa - Nhân của 
Berdyaev là đại diện cho Kyto giáo 
Chính thống và tư tưởng Giáo hội Chính 
thống. Thái độ phê phán Kyto giáo cổ 
xưa và lịch sử quan hệ của ông với giới 
nhà thờ Nga và phương Tây là hết sức 
quan trọng đối với những tìm kiếm về 
tinh thần hiện nay, nhất là khi nổi lên 
những mưu toan coi Kyto giáo truyền 
thống là tâm điểm của nhân loại. Có 
một điều rõ ràng là giới tôn giáo bảo 
thủ đều nhất tề tỏ thái độ thù địch đối 
với tư tưởng tôn giáo hiện đại của 
Berdyaev muốn tuyên xưng Kyto giáo 
như là tôn giáo về tự do và sáng tạo của 
cá nhân, tôn giáo của tình yêu và vị tha 
chứ không phải tôn giáo của quyền lực 
và truyền thống, của hù dọa và gây 
khiếp sợ. 
Sự luận chiến của Berdyaev với 
những khuynh hướng xã hội - chính trị, 
triết học và tôn giáo hàng đầu của thời 
đại, với những tâm trạng và tín ngưỡng 
đang thống ngự đã bộc lộ cốt lõi ý 
nghĩa thế giới quan hết sức sâu xa của 
ông, bộc lộ những tư tưởng đoán trước 
sẽ có sự đánh giá lại toàn bộ những giá 
trị diễn ra ở thế kỷ XXI trên quy mô 
toàn thế giới. Lấy một đề tài hết sức 
quan thiết hiện nay làm ví dụ: đề tài “số 
phận của nước Nga”, “số phận của chủ 
nghĩa cộng sản Nga” và của chủ nghĩa 
xã hội nói chung trong mối tương liên 
của chúng với số phận của nhân loại và 
lịch sử thế giới. Trong dòng chảy những 
ấn phẩm gần đây về chủ đề này chứa 
đựng những ý kiến không chỉ nghiêm 
túc, thận trọng mà cả hân hoan ác độc 
về “sai lầm nghiêm trọng của cuộc 
Cách mạng tháng Mười năm 1917”, sự 
phê phán chủ nghĩa Mác của Berdyaev 
vẫn chừng mực và công bằng hơn(23). 
Berdyaev khẳng định “có chân lý vĩ đại 
của chủ nghĩa xã hội khi đối mặt với xã 
hội tư sản”, “tất cả những lập luận 
chống lại chủ nghĩa xã hội đều giả dối 
và ác độc”. Còn nói về song đề “chủ 
nghĩa tư bản hay chủ nghĩa xã hội”, 
khi hiện nay nhiều ý kiến cho rằng, sự 
cứu chuộc duy nhất cho đất nước là 
nhanh chóng “hội nhập” chủ nghĩa tư 
bản thì đối với Berdyaev, song đề đó 
không tồn tại. 
Bằng trải nghiệm sâu sắc số phận cá 
nhân con người và số phận toàn nhân 
loại, Baerdyaev không cho phép có bất 
cứ thái độ nào coi thường các thời đại 
(23) Kosheleva V. (1991), “Đã đến thời của 
Berdyaev?”, Khoa học xã hội và thời đại hiện 
nay, №3, tr. 132 – 139, (tiếng Nga). 
Tư tưởng tự do và sáng tạo của Nikolai Berdyaev... 
 111 
lịch sử và các tiền nhân. Ông đã nhiều 
lần viết rằng, không có gì đáng thương 
và gây nhiễu loạn lương tâm con người 
hơn là sự trông đợi vào phúc lạc và sự 
viên mãn của các thế hệ tương lai. 
N.Berdyaev cho rằng, tình trạng suy 
kiệt nền tảng đạo đức và tinh thần trong 
cuộc sống con người sẽ hủy diệt cái điều 
chủ yếu nhất: đó là cá nhân, cá tính, 
nhân tính. Sự khẳng định tự do khởi 
thủy và sáng tạo tích cực, qua đó hình 
ảnh con người được khôi phục, bản chất 
phổ quát của con người được bộc lộ, 
đồng thời sự biến đổi cuộc sống về mặt 
bản thể và đạo đức tinh thần chứ không 
phải về mặt biểu tượng và kỹ thuật được 
thực hiện – đó là đề tài trân quý nhất 
trong siêu hình học hiện sinh của 
Berdyaev và những phóng chiếu xã hội 
tiếp theo của nó. 
Nhân loại ngày nay đang vấp phải 
những khó khăn nghiêm trọng trong 
sáng tạo tích cực gắn với việc khôi phục 
sự cân bằng sinh thái và mối tương tác 
hài hòa giữa con người và xã hội; đang 
chịu khủng hoảng không chỉ bởi những 
quan niệm về khoa học và kỹ thuật, mà 
còn bởi những quan niệm và dạng thức 
hoạt động của khoa học xã hội và nhân 
văn. Những vấn đề sinh thái văn hóa 
đang đặt ra trước nhân loại hiện nay 
không kém phần gay gắt so với những 
vấn đề sinh thái tự nhiên. Nói đúng ra, 
về bản chất những vấn đề toàn cầu hiện 
nay không thể giải quyết được bằng việc 
thay thế các phương tiện lao động, kỹ 
thuật, tổ chức xã hội, nếu như vẫn giữ 
nguyên hệ thống những giá trị, thái độ 
và ưu tiên cũ; (những giá trị, thái độ và 
ưu tiên cũ này được Berdyaev xác định 
bằng thuật ngữ “chất tư sản”). Để giải 
quyết những mâu thuẫn nêu trên, nhân 
loại cần hướng tới sáng tạo ra những 
hình thức văn hóa mới. Một sự sáng tạo 
chỉ có thể được thực hiện trong điều 
kiện con người tự thay đổi bản thân 
thông qua khẳng định một thang giá trị 
mới và động lực mới trong mọi hình 
thức hoạt động. N.Berdyaev gọi việc đề 
cao con người về phương diện đạo đức 
và tinh thần, thái độ tiết chế tự do và kỷ 
luật tự giác là một cuộc cách mạng đạo 
đức, tinh thần, nhân vị - một cuộc cách 
mạng phức tạp nhất, quy mô và sâu sắc 
nhất trong số những cuộc cách mạng 
nhân loại từng biết đến. Dĩ nhiên, những 
tư tưởng triết học của Berdyaev có ý 
nghĩa to lớn chính là ở phương diện hoạt 
động thực tiễn mang tính chất cải tạo tư 
tưởng nhằm phóng chiếu một hệ thống 
những lý tưởng, giá trị, ý nghĩa. 
Khi xem xét bản chất của các quá 
trình đó thì không thể không thừa nhận 
rằng với niềm đam mê suy ngẫm về 
thiên chức đích thực của con người, về ý 
nghĩa của lịch sử và số phận của nhân 
loại, nhà triết học Nga N.Berdyaev đã 
đoán trước sẽ có sự đánh giá lại trên quy 
mô toàn cầu những giá trị và các ưu tiên 
mà nhân loại giờ đây đang đối diện. 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 3(76) - 2014 
 112