Từ chủ nghĩa Marx đến chủ nghĩa hậu hiện đại: Một số vấn đề học thuật hậu huyền thoại Bakhtin

Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Nghiên cứu Nước ngoài, Tập 32, Số 1 (2016) 1-8 
 1 
NGHIÊN CỨU/RESEARCH 
Từ chủ nghĩa Marx đến chủ nghĩa hậu hiện đại: 
Một số vấn đề học thuật hậu huyền thoại Bakhtin 
Ngô Tự Lập* 
Đại học Quốc gia Hà Nội, 144 Xuân Thủy, Cầu Giấy, Hà Nội, Việt Nam 
Nhận bài ngày 23 tháng 02 năm 2016; Chấp nhận đăng ngày 04 tháng 03 năm 2016 
Tóm tắt: Cuốn sách Bakhtine démasqué – Histoire d’un menteur, d’une escroquerie et d’un délire 
collectif (Lột mặt nạ Bakhtin, câu chuyện về một kẻ lừa dối, một chuyện bịp bợm và một cơn mê 
sảng tập thể) của Jean - Paul Bronckart và Cristian Bota [1] không chỉ khôi phục cho Voloshinov 
và Medvedev, hai nhà nghiên cứu Marxist, tác quyền của những kiệt tác họ xuất bản trong thập 
niên 1920 tại Liên Xô, mà còn buộc chúng ta phải nhận thức lại nhiều vấn đề học thuật, trong đó 
đặc biệt quan trọng là về 1) những mâu thuẫn nội tại trong “Lý thuyết của Bakhtin”; 2) các hình 
thái của chủ nghĩa Marx và đóng góp của chúng cho khoa học xã hội và nhân văn thế kỷ XX; và 3) 
nguồn gốc và sự diễn giải các lý thuyết hậu hiện đại. Đó là luận điểm chúng tôi muốn chứng minh 
qua bài viết này1. 
Từ khóa: Nhóm Bakhtin, Bakhtin, Voloshinov, Chủ nghĩa Marx, Hậu hiện đại. 
1. Mở đầu: Đôi điều về một vụ đạo văn vô 
tiền khoáng hậu∗1 
Ngày nay có lẽ không một nhà nghiên cứu 
nào trong lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn 
lại không biết ba công trình kiệt xuất Học 
thuyết Freud: một phác thảo phê phán (1927) 
[2], Chủ nghĩa Marx và triết học ngôn ngữ 
(1929) [3] và Phương pháp hình thức trong 
nghiên cứu văn học (1928) [4]. Hầu như tất cả 
các ý tưởng trung tâm của Chủ nghĩa hậu hiện 
đại nói riêng, của các khoa học xã hội nhân văn 
_______ 
∗
 ĐT.: 84-903421087 
 Email: ngotulap@yahoo.com 
1
 Bài viết được thực hiện trong khuôn khổ Đề tài nghiên 
cứu do quỹ Nafosted tài trợ 
thế kỷ 20 nói chung, đều xuất hiện hay có mầm 
mống từ ba cuốn sách này. 
Tác giả hai cuốn đầu là V.N. Voloshinov, 
còn tác giả cuốn thứ ba là P.N. Medvedev. Cả 
hai là những giáo sư và học giả Marxist, khi đó 
làm việc tại những trường đại học và viện 
nghiên cứu hàng đầu Liên Xô. Những tư tưởng 
vượt trước thời đại quá xa của các cuốn sách đã 
khiến cho tác giả của chúng trở thành đối tượng 
phê phán dữ dội của những người theo phái 
Marxist giáo điều hồi đầu thập niên 1930, đồng 
thời cũng là lý do khiến các cuốn sách và tác 
giả của chúng bị lãng quên trong mấy chục năm 
sau khi Voloshinov chết vì lao phổi (năm 1936) 
và Medvedev, người mà Phadeev, tác giả của 
Đội cận vệ thanh niên, gọi là “kẻ hủy diệt nghệ 
thuật vô sản”, bị chính quyền Stalin xử bắn 
N.T. Lập/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Nghiên cứu Nước ngoài, Tập 32, Số 1 (2016) 1-8 
2 
(năm 1938). Mãi đến cuối thập niên 1960, đầu 
thập niên 1970, các công trình kiệt xuất này 
mới được giới thiệu và dịch ra các thứ tiếng 
phương Tây. Ngay lập tức, chúng có ảnh hưởng 
cực kỳ to lớn, và ngày càng to lớn hơn, đối với 
các ngành khoa học xã hội và nhân văn. 
Nhưng cũng trong thập niên đó, M.M. 
Bakhtin, một người bạn của Medvedev và 
Voloshinov, tác giả của hai cuốn sách Những 
vấn đề sáng tác của Dostoievski, xuất bản năm 
1929, có sự đóng góp của Medvedev và 
Voloshinov [5] (Chúng ta không biết mức độ 
đóng góp, tuy nhiên, về sau, trong một cuộc nói 
chuyện với Ivanov, Bakhtin gọi những đóng 
góp đó là “khó chịu”: я ведь думал, что 
напишу еще свои книги, и без этих 
неприятных добавлений) [6] và Sáng tác 
của François Rabelais và văn hóa dân gian thời 
Trung cổ và Phục hưng (1965) [7], với sự trợ 
giúp của học trò, bắt đầu tự nhận là tác giả đích 
thực của ba cuốn sách nói trên cùng tất cả 
những bài báo quan trọng khác của Voloshinov 
và Medvedev, mặc dù không hề có bất cứ bằng 
chứng nào. Giới học giả khắp thế giới, chỉ trừ 
một số rất ít, nhanh chóng tin tưởng vào câu 
chuyện bịa đặt đó. Todorov, trong Mikhail 
Bakhtine, le principe dialogique (Mikhail 
Bakhtin, nguyên lý đối thoại, 1981) [8], lắp 
ghép một cách khiên cưỡng các công trình kiệt 
xuất của Voloshinov và Medvedev vào sự 
nghiệp của Bakhtin, biến Bakhtin thành nhà tư 
tưởng vĩ đại bậc nhất của thế giới thế kỷ XX. 
Còn Clark và Holquist, trong cuốn tiểu sử 
Mikhail Bakhtin (1984) [9], dựa trên những 
thông tin dối trá của Bakhtin và học trò, vẽ nên 
chân dung một Bakhtin vĩ đại và cao thượng, 
đồng thời hạ thấp Voloshinov và Medvedev 
thành những kẻ tầm thường, dốt nát, thậm chí là 
vô liêm sỉ. Tuy nhiên, vô số những điều khó tin, 
những mâu thuẫn không thể vượt qua, cả trong 
tác phẩm lẫn trong hồ sơ của Bakhtin, khiến 
người ta ngày càng nghi ngờ những lời tuyên bố 
của ông. 
Rất nhiều nghiên cứu được thực hiện trong 
hai thập niên sau khi Liên Xô sụp đổ dần dần 
cho ta thấy sự thật. Năm 2011, trong cuốn sách 
công phu dày 630 trang, Bakhtine démasqué – 
Histoire d’un menteur, d’une escroquerie et 
d’un délire collectif (Lột mặt nạ Bakhtin, câu 
chuyện về một kẻ lừa dối, một chuyện bịp bợm 
và một cơn mê sảng tập thể) [1], hai tác giả 
Thụy Sĩ, Jean - Paul Bronckart và Cristian 
Bota, dựa trên các nghiên cứu trước đó, với 
những bằng chứng không thể chối cãi, đã chứng 
minh rằng Bakhtin không chỉ khai man lý lịch, 
đạo văn, ngụy tạo thời điểm viết các tác phẩm 
được coi là “tái phát hiện”, mà còn nói xấu về 
tài năng và nhân cách của Voloshinov và 
Medvedev - hai người bạn, mà thực ra là thầy, 
và cũng là hai ân nhân của Bakhtin, nhằm 
chiếm đoạt tác phẩm của họ. Họ cũng chứng 
minh rằng sự tồn tại của “Nhóm Bakhtin” chỉ là 
một huyền thoại. 
Sau khi chúng tôi [10] công bố bài báo 
điểm cuốn sách của hai tác giả Thụy Sĩ, một 
cuộc tranh luận nho nhỏ đã nổ ra. Tuy nhỏ, 
nhưng cuộc tranh luận đã thu hút khá nhiều sự 
quan tâm của giới nghiên cứu, một phần vì 
những người phản bác - Trần Đình Sử, Lã 
Nguyên và Trần Nho Thìn – đều là những học 
giả có uy tín hàng đầu ở Việt Nam về khoa học 
xã hội và nhân văn nói chung, về nghiên cứu 
Bakhtin nói riêng. 
Nhưng sức cuốn hút của cuộc tranh luận 
chủ yếu là vì chủ đề của nó. Cuốn sách của Jean 
- Paul Bronckart và Cristian Bota không chỉ đặt 
ra vấn đề tác quyền mà còn buộc chúng ta phải 
nhìn nhận lại một loạt vấn đề lý luận quan trọng 
hơn nhiều. 
Bài viết này không đặt trọng tâm vào vấn đề 
tác quyền, và đó dĩ nhiên không phải là vấn đề 
quan trọng nhất, tuy không thể nói là không 
quan trọng, đặc biệt đối với lịch sử khoa học. 
Thêm nữa, thực ra vấn đề đã được giải quyết về 
cơ bản trước khi cuốn sách của Bronckart và 
Bota ra đời. Sau một thời gian đầy phấn khích 
trong việc tước đoạt tác phẩm của Voloshinov 
và Medvedev để gán cho Bakhtin, trước những 
bằng chứng không thể chối cãi, những người 
sùng bái Bakhtin cuối cùng đã phải trả lại cho 
hai nhà nghiên cứu Marxist những kiệt tác của 
họ. Tại Nga, người ta đã buộc phải từ bỏ ý định 
gộp chúng vào Toàn tập Bakhtin theo dự kiến 
ban đầu. Ở nước ngoài, các tác phẩm này bây 
N.T. Lập/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Nghiên cứu Nước ngoài, Tập 32, Số 1 (2016) 1-8 3 
giờ được dịch, xuất bản và trích dẫn với tên tác 
giả đích thực của chúng là Voloshinov và 
Medvedev (mặc dù vậy, ở Việt Nam, một số 
người mù quáng bênh vực Bakhtin vẫn cố tình 
mập mờ rằng vấn đề này còn “tồn nghi”). 
Tuy nhiên, ở đây vẫn có sự không sòng 
phẳng, như Lucien Sève [11] nhận xét: “Một 
điều đáng lưu ý: các tổ chức truyền thông lớn 
đã hào hứng chừng nào khi đóng góp vào vinh 
quang đang lên của Bakhtin, thì đến nay, họ lại 
nín thinh chừng ấy về sự bùng vỡ của quả bong 
bóng đầu cơ văn hóa này”. Quả vậy, trong thập 
niên 1980, khi huyền thoại về Bakhtin đang ở 
đỉnh điểm, những người sùng bái Bakhtin đã 
bịa ra đủ lý do khó tin để tô vẽ cho thiên tài và 
đức tính “khiêm tốn” của Bakhtin, đồng thời 
bôi nhọ tài năng nhân cách và tài năng của 
Voloshinov và Medvedev. Nhưng, khi cuối 
cùng sự thật được tìm thấy, họ lảng tránh một 
cách vô trách nhiệm. 
Một số khác thì lập luận: “Quan trọng là 
anh hiểu cái hệ thống lí thuyết đó đến đâu, nó 
giúp anh nhìn các vấn đề như thế nào, chứ mấy 
cái tranh luận ai là tác giả thực thì cũng chả cần 
phải sa đà quá nhiều” (Một độc giả của trang 
Phebinhvanhoc.com.vn), hay “Nghiên cứu tác 
quyền vẫn cứ tiếp tục, nhưng không vì lí do nào 
mà không tiếp tục nghiên cứu di sản lí thuyết 
của Bakhtin. Và đó mới là điều quan trọng. Mọi 
cuộc tranh luận về tác quyền đều không đụng 
chạm được tới thực chất của bản thân lí thuyết” 
(Trần Đình Sử - Lã Nguyên [12]). 
Thật vậy sao? Nếu tác quyền không quan 
trọng, tại sao hai giáo sư Đại học Sư phạm Hà 
Nội (giống hệt Medvedev và Voloshinov là hai 
giáo sư Đại học Sư phạm Leningrad) cứ khăng 
khăng rằng Bakhtin là tác giả những công trình 
ký tên Voloshinov và Medvedev? Giả sử có 
một gã kế toán chưa tốt nghiệp phổ thông nào 
đó (giống như Bakhtin) tuyên bố một cách vô 
căn cứ rằng tất cả các tác phẩm của hai giáo sư 
đều do anh ta viết thì các giáo sư có chấp nhận 
được không? Và khi đã có bằng chứng chứng tỏ 
rằng tuyên bố của anh chàng kế toán là lừa đảo, 
liệu hai giáo sư có tiếp tục cho rằng vẫn cứ nên 
để anh ta đứng tên tác phẩm của mình, vì “Mọi 
cuộc tranh luận về tác quyền đều không đụng 
chạm được tới thực chất của bản thân lí thuyết” 
hay không? Thêm nữa, không ai phủ nhận 
những ý tưởng tuyệt vời của Voloshinov và 
Medvedev và không ai phản đối việc nghiên 
cứu chúng. Chúng ta chỉ phản đối việc tiếp tay 
cho sự ăn cắp mà thôi. 
Vì vậy, chúng tôi cho rằng, tuy cuốn sách 
của Bronckart và Bota chỉ hệ thống hóa kết quả 
nghiên cứu của nhiều người khác, nó đã làm 
một điều cực kỳ quan trọng cả về khoa học lẫn 
về đạo đức: khẳng định một cách công khai và 
dứt khoát tác quyền của Voloshinov và 
Medvedev, qua đó khôi phục danh dự cho họ, 
đồng thời giúp ta có thái độ công bằng đối với 
tài năng, đóng góp và nhân cách của Bakhtin, 
Voloshinov, và Medvedev. Đây cũng là một bài 
học lớn cho những người làm nghề nghiên cứu. 
Nhưng cuốn sách của Bronckart và Bota 
còn quan trọng hơn nhiều vì một lẽ khác: nó 
buộc chúng ta phải thay đổi nhận thức, nói đúng 
hơn là sự nhận thức lại, ba bình diện học thuật 
có liên quan chặt chẽ với nhau: 1) Về những 
mâu thuẫn nội tại trong cái từng được gọi là 
“Lý thuyết của Bakhtin; 2) Về các hình thái và 
đóng góp của chủ nghĩa Marx; và 3) Về nguồn 
gốc và sự diễn giải các lý thuyết hậu hiện đại. 
2. Về “Nhóm Bakhtin” và “Học thuyết 
Bakhtin” 
Việc chấp nhận giả thuyết về sự tồn tại của 
“Nhóm Bakhtin”, cũng như sự tích hợp tất cả 
các tác phẩm quan trọng của Voloshinov và 
Medvedev vào trước tác của Bakhtin, là nền 
tảng của cái từng được gọi là “Học thuyết 
Bakhtin”, theo đó, qua cách trình bày của 
những học giả như Ivanov, Tororov hay Clark 
và Holquist, Bakhtin đã khởi đầu hoặc dự đoán 
– chủ yếu trong những công trình ký tên 
Voloshinov và Medvedev – hầu như tất cả các 
xu hướng nghiên cứu trong khoa học xã hội và 
nhân văn của thế kỷ XX. Nhưng ngay từ đầu, 
giả thuyết này đồng thời cũng tạo nên những 
thách thức hầu như không thể vượt qua đối với 
sự tiếp nhận học thuyết ấy. Những thách thức 
N.T. Lập/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Nghiên cứu Nước ngoài, Tập 32, Số 1 (2016) 1-8 
4 
này liên quan đến những khác biệt sâu sắc giữa 
các tác phẩm trong trước tác của Bakhtin – nếu 
quả thực các công trình ký tên Voloshinov và 
Medvedev đều thuộc về trước tác của ông. Về 
phong cách, các tác phẩm ký tên Voloshinov và 
Medvedev rất trong sáng, mạch lạc và thống 
nhất, trong khi các tác phẩm ký tên Bakhtin đều 
có đặc điểm là tối nghĩa, rối rắm và tự mâu 
thuẫn. Về xu hướng tư tưởng, Voloshinov và 
Medvedev là những nhà Marxist sáng tạo, còn 
Bakhtin chống Marx. Còn về phương pháp 
luận, các tác phẩm ký tên Voloshinov và 
Medvedev đề cao tính xã hội, đối thoại, biện 
chứng, tương đối luận, trong khi các tác phẩm 
cùng thời của Bakhtin đề cao ý chí của Thượng 
đế, thường xuyên rơi vào độc thoại, siêu hình 
và tuyệt đối luận. Ngay cả những học giả tuyệt 
đối tin tưởng vào huyền thoại Bakhtin, như 
Ivanov, Todorov – những người đóng vai trò 
quyết định trong sự truyền bá huyền thoại 
Bakhtin – cũng phải ngạc nhiên vì hầu như tất 
cả những ý tưởng và luận điểm được cho là của 
Bakhtin lại được phát triển một cách hệ thống 
và rất chặt chẽ trong các tác phẩm của 
Voloshinov và Medvedev, chứ không phải 
trong các tác phẩm ký tên Bakhtin. Cũng cần 
phải lưu ý rằng nếu không tính những tác phẩm 
ký tên Voloshinov và Medvedev, trên thực tế, 
Bakhtin chưa từng viết hoàn chỉnh một cuốn 
sách nào. Ngay cả cuốn sách về Rabelais - bị 
phát hiện chứa rất nhiều đoạn đạo văn - cũng do 
các học trò của Bakhtin chỉnh trang từ luận án 
Phó tiến sĩ của ông để đem in. 
Để lý giải những mâu thuẫn này, người ta 
đã sáng tạo ra đủ loại ngụ ngôn và giai thoại về 
Bakhtin, mà Jenny Laurent gọi là “những diễn 
giải tự suy diễn”. Jenny Laurent viết trong bài 
Bakhtin tên tuổi ấy thuộc về ai [13]: “Thế nên, 
Todorov mới đề xuất xem xét tên của các tác 
giả Medvedev và Voloshinov như là tên của 
những đối tượng hướng đến của các công trình 
do Bakhtine viết dưới góc độ đối thoại, qua đó 
giải thích sự thay đổi văn phong rất lớn ta thấy 
từ bài này sang bài khác: hẳn là Bakhtin khi nói 
với ai thì bằng ngôn ngữ của người ấy – rõ 
ràng và chính xác khi nói với Medvedev, giáo 
điều khi nói với Voloshinov, và tối nghĩa, tự 
trùng lặp khi viết cho chính mình Về phần 
mình, Clark và Holquist thấy trong tính dị chất 
của diễn ngôn Bakhtin sự báo hiệu một cơ chế 
tư duy mới, vượt qua những định kiến duy lý 
chủ nghĩa trong văn hóa Châu Âu hiện đại và 
nguyên tắc phi mâu thuẫn hẹp hòi: “Bakhtin đã 
thực hiện một cú nhảy rất xa từ tư duy biện 
chứng, phiến diện, vẫn còn được xem như 
chuẩn mực chung, đến tư duy đối thoại hay còn 
gọi là tư duy quan hệ” (Lột mặt nạ Bakhtin, tr. 
141) [1]. Dù vậy, cành nguyệt quế của những 
cách đọc tự suy diễn thuộc về A. J. Wehrle, 
trong lời giới thiệu bản dịch sang tiếng Mỹ 
cuốn Phương pháp hình thức trong nghiên cứu 
văn học (1978) [14]: tiếp tục những gợi ý từ 
cuốn tiểu sử do Kojinov và Konkine viết 
(1973), theo đó Bakhtin dường như rất ‘ưa thích 
những hình tượng ‘carnaval’, Wehrle đưa ra giả 
thuyết rằng chính Nhóm Bakhtin có lẽ đã cố ý 
tráo đổi danh tính trong một “không khí 
carnaval”, và bằng cách đó biện minh cái vũ 
điệu tên giữa Bakhtine, Voloshinov và 
Medvedev” [13] 
Tất cả các lý giải này đều dẫn đến sự bế tắc. 
Chẳng hạn, nếu một tác giả viết hai cuốn sách 
khoa học với quan điểm hoàn toàn trái ngược 
thì ông ta có là tác giả của chúng không? Hay 
chỉ là tác giả của một trong hai cuốn? Hay 
không là tác giả của cuốn nào? Hay chúng ta 
cần phải thay đổi quan niệm về tác giả và tác 
phẩm – tác giả chỉ là một kẻ đóng kịch, viết ra 
những văn bản để thể hiện quan điểm, phong 
cách và tư tưởng của những “đối tượng hướng 
đến”. Nhưng liệu có thể coi những gì tác giả 
viết chính là quan điểm, phong cách và tư 
tưởng của đối tượng hướng đến? Và nếu có thể 
coi như vậy, tại sao khi đối tượng hướng đến là 
Bakhtin thì quan điểm, phong cách và tư tưởng 
lại luẩn quẩn, tối nghĩa và mâu thuẫn? Như vậy, 
phải chăng Bakhtin có quan điểm, phong cách 
và tư tưởng luẩn quẩn, tối nghĩa và mâu 
thuẫn?... 
Những người thực sự đọc trước tác của 
Voloshinov, Medvedev và Bakhtin còn phát 
hiện ra rất nhiều điều “khó hiểu” khác. Chẳng 
hạn, Bakhtin tuyên bố rằng ông biết rõ, và thậm 
chí là tác giả chủ yếu của các công trình ký tên 
N.T. Lập/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Nghiên cứu Nước ngoài, Tập 32, Số 1 (2016) 1-8 5 
Voloshinov, trong đó khảo sát rất kỹ vấn đề thể 
loại lời nói. Vậy mà 30 năm sau, trong công 
trình Vấn đề thể loại lời nói [15], gần như lặp 
lại toàn bộ các ý tưởng của Voloshinov, 
Bakhtin lại viết rằng “vấn đề thể loại lời nói 
chưa bao giờ được đặt ra một cách chính thức” 
(sic). Kỳ lạ hơn, trong các tác phẩm của mình, 
Voloshinov không chỉ trích dẫn mà còn phê 
phán tác phẩm của Medvedev, trong khi 
Bakhtin và học trò tuyên bố rằng các tác 
phẩm của Voloshinov và Medvedev đều do 
ông viết (!). 
Nhờ cuốn sách của Bronckart và Bota, mọi 
chuyện trở nên sáng rõ, khiến cho “những diễn 
giải tự suy diễn” kia trở nên nực cười đến thảm 
hại. Vì thế, cuốn sách của Bronckart và Bota 
không chỉ khép lại câu chuyện liên quan đến 
những vấn đề pháp lý và đạo đức đã nói ở trên, 
mà còn giúp giải quyết triệt để những vấn đề 
học thuật không thể bỏ qua trong một trong 
những di sản học thuật độc đáo nhất của nhân 
loại từng được gán trọn vẹn cho Bakhtin: khi 
buộc phải từ bỏ huyền thoại về “Nhóm 
Bakhtin”, chúng ta đồng thời cũng buộc phải từ 
bỏ những diễn giải tự suy diễn về các khía cạnh 
khác nhau trong trước tác của Bakhtin. 
3. Về các hình thái và đóng góp của chủ 
nghĩa Marx 
Trong một bài viết [16], chúng tôi cho rằng 
một trong những nhân tố quan trọng dẫn đến sự 
thần thánh hóa Bakhtin là bầu không khí tư 
tưởng của thời Chiến tranh lạnh, khi những gì 
“ngoài luồng”, hay thuộc “lề trái” như cách nói 
ngày nay, ở Liên Xô rất dễ được tung hô. Theo 
nhà triết học Pháp Lucien Sève, huyền thoại 
Bakhtin còn liên quan đến một vấn đề quan 
trọng khác bao trùm gần như suốt thế kỷ XX, 
mà ông đặt ra trong bài Từ vụ Bakhtin đến 
trường hợp Vưgotski: Marx, nhà tư tưởng về cá 
tính con người: vấn đề các hình thái của chủ 
nghĩa Marx và vai trò của nó đối với khoa học 
xã hội và nhân văn [11]. 
Lucien Sève chỉ ra rằng, đầu thế kỷ XX, ở 
Liên Xô có hai thứ chủ nghĩa Marx, một là chủ 
nghĩa Marx sáng tạo, đầy sức sống của những 
tên tuổi như Medvedev, Voloshinov, Eisenstein, 
Vưgotski và một thứ chủ nghĩa Marx giáo 
điều, bị Stalin hóa. Ông viết: “Người ta đã nói 
đủ điều về quy mô những tội ác của Stalin, 
cũng như về sự nghèo nàn lý luận của thứ chủ 
nghĩa Marx bị Stalin hóa. Nhưng chắc chắn, 
người ta vẫn chưa tổng kết được di sản khổng 
lồ của lý luận Marxist ở Liên Xô thập niên 
1920, đã được báo trước ngay từ trong cơn 
bùng nổ tri thức đầu thế kỷ, thời điểm Cách 
mạng 1905. Và theo tôi, chúng ta vẫn còn chưa 
đánh giá đúng mức sự nở rộ phi thường của 
những ý tưởng mới mẻ được khơi dậy bởi cuộc 
Cách mạng Tháng Mười 1917 mà không lâu 
nữa chúng ta sẽ kỷ niệm một trăm năm. Nếu 
thử đánh giá sơ bộ về những gì đã phôi thai ở 
Nga trong phần ba đầu tiên của thế kỷ XX – từ 
các khoa học nhân văn đến sáng tạo thi ca, văn 
học, sân khấu, hội họa, âm nhạc hay điện ảnh, 
từ các sơ sở của khoa học vũ trụ và các lý 
thuyết phi tuyến tính đến khoa học giáo dục – 
người ta sẽ không thể không có một ấn tượng 
mãnh liệt. Xuyên qua những biến động xã hội 
chưa từng có và một cuộc nội chiến đẫm máu 
bậc nhất, động lực tuyệt vời của ý tưởng ‘cải 
biến thế giới’ đã nâng tinh thần biết bao người 
vượt lên chính mình và thúc đẩy họ đến tận 
cùng sáng tạo. Khi đánh giá những gì chủ nghĩa 
Stalin đã phá hủy, cần phải dùng thước đo này: 
một trong những thời kỳ sáng tạo văn hóa rực 
rõ nhất của lịch sử hiện đại, và ở trung tâm của 
toàn bộ tính sáng tạo ấy có cảm hứng từ Marx”. 
Theo Lucien Sève, khi Chủ nghĩa Marx 
sáng tạo bị tiêu diệt, cũng là lúc lên ngôi của 
Chủ nghĩa Marx giáo điều. Thật đáng buồn, 
chính thứ chủ nghĩa Stalin này đã được giảng 
dạy, truyền bá khắp thế giới, trong đó có Việt 
Nam, và được đồng nhất với Chủ nghĩa Marx. 
Giống như là một ví dụ điển hình, huyền thoại 
về Bakhtin, dựa trên một thứ logic đơn giản 
nhưng khá phổ biến như sau: Chủ nghĩa Marx 
là chủ nghĩa Stalin. Chủ nghĩa Stalin là máy 
móc, giáo điều. Những tác phẩm ký tên 
Voloshinov và Medvedev không những không 
N.T. Lập/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Nghiên cứu Nước ngoài, Tập 32, Số 1 (2016) 1-8 
6 
máy móc, giáo điều, mà còn cực kỳ sáng tạo, 
vậy chúng không thể là tác phẩm Marxist, mà 
phải do một người khác, chống Marx viết ra. 
Người đó là Bakhtin, vì Bakhtin chống Marx. 
Về cơ bản đồng ý với Lucien Sève, chúng 
tôi cho rằng việc nhìn nhận lại vụ Bakhtin giúp 
chúng ta đánh giá lại về tầm quan trọng của 
Chủ nghĩa Marx. Theo chúng tôi, trong quá 
khứ, những đóng góp của Chủ nghĩa Marx cho 
kinh tế học cùng những hệ quả chính trị - xã hội 
của nó, như lý thuyết về giá trị thặng dư, về bóc 
lột và đấu tranh giai cấp, được đề cao hơn, 
che mờ những đóng góp của Chủ nghĩa Marx 
trong lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn. 
Tuy nhiên, gần đây, bức tranh dường như đã 
đảo ngược: những đóng góp của Chủ nghĩa 
Marx trong lĩnh vực khoa học xã hội và nhân 
văn đang ngày càng được đánh giá cao hơn, và 
điều đó được thể hiện rõ nhất qua ảnh hưởng 
của nó đối với chủ nghĩa hậu hiện đại. 
4. Về nguồn gốc và sự diễn giải các lý thuyết 
hậu hiện đại 
Trước đây đã có nhiều tác giả nhận thấy sự 
gần gũi giữa những ý tưởng trung tâm của chủ 
nghĩa hậu hiện đại với những ý tưởng cách 
mạng trong các tác phẩm của “Nhóm Bakhtin”. 
Terry Eagleton gọi Bakhtin “ngôi sao của 
Phương Tây hậu hiện đại” và viết: “Bởi lẽ hầu 
như không có chủ đề hậu hiện đại thời thượng 
nào mà chưa Bakhtin dự cảm trước. Diễn ngôn, 
tính lai, tính khác, tình dục, nổi loạn, biến thái, 
đa hợp, văn hóa đại chúng, thân xác, cái tôi phi 
trung tâm, tính vật chất của ký hiệu, chủ nghĩa 
lịch sử, đời thường: nhà tư tưởng hậu cấu trúc 
sớm này, như cách gọi của Graham Pechey, đã 
hình dung trước quá nhiều điều về thời đại của 
chúng ta, đến mức sẽ đáng ngạc nhiên nếu như 
trong tác phẩm của ông chúng ta không thấy đề 
cập đến Posh và Becks” [17]. 
Khi viết những dòng trên, Eagleton vẫn còn 
tin vào huyền thoại Bakhtin và sự tồn tại của 
“Nhóm Bakhtin”. Còn bây giờ, với những nhận 
thức mới, có lẽ những nhận định của ông sẽ 
đúng hơn nếu dùng để nói về cả nhóm bạn, 
nhưng trước hết là về Voloshinov và 
Medvedev. Họ đích thực là những vị tiền bối 
của chủ nghĩa hậu hiện đại. 
Nhưng điều này lại có một hệ quả nhận thức 
cực kỳ quan trọng khác: đó là vai trò của chủ 
nghĩa Marx đối với sự hình thành của các lý 
thuyết hậu hiện đại. Khi còn tin rằng các công 
trình ký tên Voloshinov và Medvedev (những 
nhà Marxist) thật ra là tác phẩm của Bakhtin 
(một người chống Marx), người ta đã buộc phải 
cố gắng chứng minh – dù chưa bao giờ thành 
công – rằng diễn ngôn Marxist trong các tác 
phẩm của Voloshinov và Medvedev (xin lưu ý 
rằng “diễn ngôn” chính là thuật ngữ lấy cảm 
hứng từ cuốn Chủ nghĩa Marx và triết học ngôn 
ngữ của Voloshinov [3]) chỉ là cái áo khoác 
được sử dụng để che giấu những ý tưởng mới 
mẻ của Bakhtin. 
Nhưng bây giờ, một khi có đầy đủ bằng 
chứng để khẳng định tác quyền của Medvedev 
và Voloshinov, sự diễn giải trên đây sẽ không 
còn khả tín. Mọi chuyện sẽ đột nhiên trở nên 
cực kỳ sáng rõ: chủ nghĩa hậu hiện đại không 
những đã hình thành dưới ảnh hưởng sâu sắc và 
trực tiếp của chủ nghĩa Marx, mà thậm chí có 
thể nói không quá lời, rằng Chủ nghĩa Hậu hiện 
đại về căn bản là Chủ nghĩa Marx Mới (Neo-
Marxism). Khái niệm “Giải kiến tạo” 
(Déconstruction) là một ví dụ. Là khái niệm 
trung tâm trong toàn bộ tư tưởng và sự nghiệp 
của Jacques Derrida, đồng thời cũng là một 
trong những khái niệm quan trọng nhất của trào 
lưu tư tưởng hậu hiện đại, "Déconstruction" 
được hình thành từ khái niệm "social construct" 
(Kiến tạo xã hội), một khái niệm thực ra đã thấy 
có ở Marx trong câu nói nổi tiếng “Con người 
là tổng hòa các quan hệ xã hội”. Các nhà triết 
học Pháp hậu 1968 như Jacques Lacan, Luis 
Althusser, Roland Barthes, Michel Foucault, 
và chính Derrida, đã phát triển khái niệm này. 
Họ lập luận rằng toàn bộ đời sống tinh thần của 
xã hội, bao gồm không chỉ triết học, luật pháp, 
khoa học... mà cả chủng tộc, giới tính và thậm 
chí ham muốn của con người, nói tóm lại, toàn 
bộ xã hội loài người, chỉ là tập hợp các kiến 
tạo xã hội, hoặc đôi khi cũng được gọi là kiến 
N.T. Lập/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Nghiên cứu Nước ngoài, Tập 32, Số 1 (2016) 1-8 7 
tạo văn hoá (cultural constructs). Cái mà 
chúng ta đang được chứng kiến là một quá 
trình ngược lại đang diễn ra một cách tự thân. 
Derrida viết trong Thư gửi một người bạn 
Nhật: “Giải kiến tạo diễn ra, đó là thứ sự kiện 
không chờ nghị quyết, ý thức, sự tổ chức của 
chủ thể, hay thậm chí của thời hiện đại. Giải 
kiến tạo tự nó diễn ra. Tự thân giải kiến tạo. 
[Ça se déconstruit.] [18]. 
Vậy trước tác của Bakhtin còn lại gì? Đó là 
những tác phẩm in trong Toàn tập Bakhtin, đã 
hoàn thành, trong đó cuốn sách Những vấn đề 
sáng tác của Dostoievski [5] – có sự đóng góp 
của Voloshinov và Medvedev, theo chính lời 
Bakhtin. Cũng cần phải nói rằng một số công 
trình sau này của Bakhtin, như Vấn đề thể loại 
lời nói [15], thực chất là nhắc lại với ít nhiều 
phát triển các ý tưởng của Voloshinov. Với 
công trình Sáng tác của François Rabelais và 
nền văn hóa dân gian thời Trung cổ - Phục 
hưng [7], ở đây chúng ta sẽ không bàn đến sự 
vay mượn ý tưởng, hay thậm chí là đạo văn, mà 
nhiều học giả đã chỉ ra. 
Vậy trong lý thuyết của Bakhtin còn lại gì? 
Bây giờ, khi đã có thể khẳng định, như đã nói ở 
trên, rằng hầu hết các ý tưởng cách mạng từng 
được coi là của Bakhtin như nguyên lý đối 
thoại, thể loại lời nói, tiểu thuyết phức điệu, liên 
văn bản, tính liên chủ thể của ký hiệu, bản chất 
ký hiệu của tư tưởng, kiến tạo xã hội đều 
phải trả lại cho Voloshinov và Medvedev, thì 
phần đóng góp chính của Bakhtin có lẽ là lý 
luận văn học và văn hóa học, nhất là lý luận tiểu 
thuyết và nghệ thuật trào tiếu dân gian. 
Chấp nhận kết luận này có thể là một việc 
khó khăn đối với những ai từng sùng bái 
Bakhtin. Laurent Jenny (Pháp) viết về vấn đề 
này trong Bakhtin, tên tuổi ấy thuộc về ai? [13]: 
“Không dễ dàng, cũng không dễ chịu, khi phải 
từ bỏ sự ngưỡng mộ từng được chia sẻ bởi cả 
một thế hệ, nhất là khi rất nhiều tên tuổi lớn đã 
tham gia vào việc xây dựng nên sự ngưỡng mộ 
ấy, và khi sự ngưỡng mộ đó đã tạo cảm hứng 
cho biết bao nhiêu công trình. Tuy nhiên, các 
thông tin tích lũy được mà ngày nay chúng ta có 
đang buộc chúng ta từ bỏ, vì sự trung thực trí thức 
và vì sự thật”. 
Tài liệu tham khảo 
[1] Bronckart J-P và Bota C., “Bakhtine démasqué – 
Histoire d’un menteur, d’une escroquerie et d’un 
délire collectif”, Droz, Genève, 2011. 
[2] Voloshinov, V.N. “Học thuyết Freud: một phác 
thảo phê phán: In lần đầu tiên năm 1927, Nhà xuất 
bản Quốc gia (M-L), Liên Xô. 
[3] Voloshinov, V.N. “Chủ nghĩa Marx và triết học 
ngôn ngữ. Những vấn đề cơ bản của phương pháp 
xã hội học trong nghiên cứu ngôn ngữ”: In lần đầu 
tiên năm 1929, Nhà xuất bản Priboi, Leningrad. 
[4] Medvedev, P.N. “Phương pháp hình thức trong 
nghiên cứu văn học. Nhập môn phê bình thi pháp 
xã hội học”: In lần đầu tiên năm 1928, Nhà xuất 
bản Priboi, Leningrad. 
[5] Bakhtin, M.M. “Những vấn đề sáng tác của 
Dostoievski”: In lần đầu tiên năm 1929, Nhà xuất 
bản Priboi, Leningrad. 
[6] ВАСИЛЬЕВ, Н. Л., “История вопроса об 
авторстве ‘спорных текстов’, приписываемых 
М. М. Бахтину”, trong Орехова Б. В. (ред), 
“Хронотоп и окрестности”, Уфа: Вагант, 2011, 
tr. 68-106. 
[7] Bakhtin, M.M. “Sáng tác của François Rabelais và 
văn hóa dân gian thời Trung cổ và Phục hưng”, 
Văn hóa nghệ thuật, M, 1965 
[8] Todorov, T. “Mikhail Bakhtin, nguyên lý đối 
thoại”, Đại học quốc gia Tp. Hồ Chí Minh, 1981. 
[9] Clark, K. and Holquist M. “Mikhail Bakhtin”, The 
Belknap Press of Harvard UP, 1986. 
[10] Ngô Tự Lập, “Đọc sách ‘Lột mặt nạ Bakhtin – câu 
chuyện về một kẻ lừa dối, một chuyện bịp bợm và 
một cơn mê sảng tập thể’”, Tạp chí Khoa học 
ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 
30, Số 1 (2014) 62-71). 
[11] Sève, Lucien. “De l'affaire Bakhtine au cas 
Vygotski. Marx penseur de l'individualité 
humaine”, Entretemps, 24/11/2013 
[12] Trần Đình Sử - Lã Nguyên, “Mấy suy nghĩ về 
việc nghiên cứu M.M. Bakhtin”, “Văn hóa Nghệ 
An”, Thứ sáu, 20/06/2014. 
[13] Jenny Laurent, “De qui Bakhtine est-il le nom?” 
Critique, Editions de Minuit, 1012/3- No 778, tr. 
196-207. Nguyễn Duy Bình dịch từ tiếng Pháp 
N.T. Lập/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Nghiên cứu Nước ngoài, Tập 32, Số 1 (2016) 1-8 
8 
[14] Medvedev and Bakhtin. "The Formal Method in 
Literary Scholarship." Trans. A. J. Wehrle, Johns 
Hopkins University Press, 1978. 
[15] Bakhtin, M.M. “Vấn đề thể loại lời nói”, trong 
“Mỹ học sáng tạo ngôn từ”, Bochrov biên soạn, 
Averintsev và Bocharov chú giải, Nhà xuất bản 
Nghệ thuật, Moskva,1979. 
[16] Ngô Tự Lập, "Bakhtin, Voloshinov và Medvedev: 
vấn đề tác quyền và những lý do lịch sử của một 
huyền thoại", Ngô Tự Lập, Tạp chí “Lý luận phê 
bình văn học, nghệ thuật”, số 33, 5-2015. 
[17] Terry Eagleton, “I Contain Multitudes”, 
<
contain-multitudes> 
[18] Derrida, “Thư gửi một người bạn Nhật”, Ngô Tự 
Lập dịch, <
mot-nguoi-ban-nhat/> 
From Marxism to Postmodernism: 
Demythologising Bakhtin and some Theoretical Consequences 
Ngô Tự Lập 
Vietnam National University, Hanoi, 144 Xuân Thủy, Cầu Giấy, Hanoi, Vietnam 
Abstract: The book Bakhtine démasqué – Histoire d’un menteur, d’une escroquerie et d’un délire 
collectif by Jean - Paul Bronckart and Cristian Bota [1] not only returns to the two Marxist thinkers, 
Voloshinov and Medvedev, the authorship of their masterpieces published in the 1920s in the Soviet 
Union, but also requires a rethinking of a number of academic issues, of which the most important are: 
1) the internal contradictions of the so-called “Bakhtinism”; 2) different forms of Marxism and their 
contributions to the 20th century social sciences and humanities; and 3) the origin and interpretation of 
postmodern theories. This is what this paper aims to prove. 
Keywords: Bakhtin Circle, Bakhtin, Voloshinov, Marxism, Postmodernism.