Thể tài tống biệt trong thơ Việt Nam thế kỉ XVIII – XIX

34 
HNUE JOURNAL OF SCIENCE DOI: 10.18173/2354-1067.2020-0005 
Social Sciences, 2020, Volume 65, Issue 2, pp. 34-42 
This paper is available online at  
THỂ TÀI TỐNG BIỆT TRONG THƠ VIỆT NAM THẾ KỈ XVIII – XIX 
 Hán Thị Thu Hiền 
Khoa Khoa học Xã hội & Văn Hóa - Du lịch, Trường Đại học Hùng Vương 
Tóm tắt. Thể tài thơ tống biệt gồm những tác phẩm mà chủ thể sáng tác là người ở lại viết 
để tiễn biệt một ai đó khi họ dịch chuyển không gian sống từ một nơi này đến một nơi khác. 
Trong thơ thế kỉ XVIII-XIX, thể tài này ghi nhận những đặc trưng ở cả nội dung và nghệ 
thuật. Nội dung cảm xúc gắn với những cuộc tống tiễn nổi bật ở ba khía cạnh: (1) tinh thần 
yêu nước, (2) tình yêu quê hương, gia đình và (3) tình cảm bè bạn, bằng hữu. Thơ tống biệt 
đã tái hiện lại hiện thực giai đoạn này trên các khía cạnh tiêu biểu: li tán, loạn lạc, đời sống 
đói khổ của nhân dân, công cuộc bảo vệ biên cương cả phía Bắc, phía Nam, quá trình đấu 
tranh của nhà Nguyễn đối với cuộc xâm lược của thực dân Pháp. Có hai kiểu thời gian 
nghệ thuật nổi bật của thể tài này là thời gian khoảnh khắc và thời gian đan xen quá khứ - 
hiện tại – tương lai. Không gian sông nước là không gian tống biệt xuất hiện nhiều hơn cả. 
Các điển cố và thi liệu Hán học, các hình tượng nghệ thuật như liễu, li bôi được sử dụng 
đều biểu trưng cho sự chia li, chia tay, tiễn biệt... Nghiên cứu này góp phần làm sáng tỏ 
khái niệm và những đặc trưng nổi bật về nội dung và nghệ thuật của thể tài tống biệt trong 
thơ Việt Nam thế kỉ XVIII-XIX. 
Từ khóa: Thể tài tống biệt, thế kỉ XVIII-XIX, nội dung, nghệ thuật. 
1. Mở đầu 
Nghiên cứu về văn học trung đại Việt Nam, Lê Trí Viễn nhắc tới một loại thơ tức tịch, tẩu 
bút, trong những dịp đưa tiễn:... “Thường nó nằm trong một phong thái thanh nhã phương Đông 
là gặp dịp vui mừng, tiễn đưa, đón rước, cả lúc chia buồn, thương cảm, gặp rồi chia tay... 
thường có thơ trao tặng, kẻ đưa người đáp, trong đó không phải không có lời hay” [1; tr 148]. 
Ông cũng khẳng định thơ trung đại thường xoay quanh các đề: “cảm, thuật, hoài, tặng, đề, tán, 
tiễn, tống, biệt, hứng, vịnh, ngâm, tức, điếu, văn” [1; tr 230]. Như vậy, tống biệt vừa là một 
đề tài tiêu biểu của văn học trung đại, vừa là một kiểu loại thơ. Đã có một số nghiên cứu về văn 
học Trung Quốc và một số quốc gia Đông Á phân tích thể tài tống biệt [2]. Đặc biệt, nhiều 
nghiên cứu về thể tài này đã được công bố khi nghiên cứu các phương diện nội dung, nghệ thuật 
trong thơ tống biệt của các tác gia văn học trung đại Trung Quốc như Lý Bạch [3], hoặc các tác 
giả đời Đường [4], đời Tống [5]. Ở Việt Nam, Hán Thị Thu Hiền đã báo cáo kết quả nghiên cứu 
những tiền đề của sự hình thành dòng thơ tống biệt trong văn học trung đại Việt Nam [6]. Tuy 
nhiên, những nghiên cứu về thể tài này trong văn học Việt Nam còn rất mới và cần được thực 
hiện trên quy mô lớn hơn. Nghiên cứu này hướng tới việc phân tích nội dung và nghệ thuật thơ 
tống biệt trong văn học giai đoạn thế kỉ XVIII – XIX, góp phần làm sáng tỏ thể tài này trong 
dòng chảy văn học trung Đại Việt Nam. 
Ngày nhận bài: 1/1/2020. Ngày sửa bài: 17/1/2020. Ngày nhận đăng: 2/2/2020. 
Tác giả liên hệ: Hán Thị Thu Hiền. Địa chỉ e-mail: hanhiendhhv@gmail.com 
Thể tài tống biệt trong thơ Việt Nam thế kỉ XVIII – XIX 
35 
2. Nội dung nghiên cứu 
Trong các công bố khoa học trước đây, khái niệm thơ tống biệt còn chưa thực sự rõ ràng và 
thống nhất. Đầu tiên, thể thơ này có tên gọi là “tổ tiễn”, dùng để hát dâng lên thần linh cầu xin 
đi đường bình an, nghiêng về tôn giáo, tín ngưỡng, sau đó dần chuyển sang cảm xúc chia li [5]. 
Tuy nhiên, đến nay vẫn còn chưa thực sự phân tách rạch ròi giữa nội hàm thơ tống biệt – người 
tiễn viết và thơ lưu biệt – người đi viết [7, 8, 9]. Theo từ điển bách khoa toàn thư Baidu Baike 
(https://baike.baidu.com/) ở mục từ “tống biệt thi” được hiểu là thơ ca dùng để kể lại cảm xúc li 
biệt của thi nhân. Tác giả Nguyễn Khắc Phi cho rằng tên gọi đầy đủ của thơ tống biệt là tống 
hành tặng biệt, nghĩa là “thơ tiễn chân và thơ từ biệt” [10, tr 908]. Bản thân khái niệm tống biệt 
được hiểu là: Đưa người lên đường [11; tr. 309] hoặc tiễn nhau đi xa [12; tr.1406]. Trên các cơ 
sở lí luận đó, chúng tôi đề xuất thống nhất khái niệm thơ tống biệt là những tác phẩm thơ mà 
chủ thể sáng tác là người ở lại viết để tiễn biệt một ai đó khi họ dịch chuyển không gian sống từ 
một nơi này đến một nơi khác. Như vậy thơ tống biệt là một thể tài văn học, đa dạng trong loại 
hình sáng tác. Trong văn học trung đại Việt Nam, ngay từ những sáng tác của Trần Thái Tông, 
Trần Nhân Tông, Trần Minh Tông, Nguyễn Sưởng, Trần Nguyên Đán, Nguyễn Phi Khanh, 
Nguyễn Bảo... đã có những tác phẩm được viết theo thể tài tống biệt. Theo thống kê của Bùi Thị 
Kim Ánh, giai đoạn thế kỉ X – XVII ghi nhận 68 tác phẩm tiêu biểu thuộc thể tài này [8; 125 tr]. 
Sang đến giai đoạn thế kỉ XVIII – XIX, song hành cùng với sự phát triển nở rộ của các thể tài 
văn học, thể tài tống biệt cũng được mở rộng với số lượng tác phẩm lớn. Trong nghiên cứu 
trước đây [6], chúng tôi nhận thấy có những tác giả có tới hàng trăm bài thơ thuộc thể tài tống 
biệt như Nguyễn Văn Lý 110 bài [13, 14], Phạm Phú Thứ có 99 bài [15]... Bên cạnh đó có một 
số tác giả có số lượng thơ tống biệt ít hơn như Ngô Thì Nhậm [16], Cao Bá Quát [17, 18]. 
Không chỉ phong phú về số lượng, thể tài thơ tống biệt giai đoạn này còn có những đặc điểm 
nổi bật trên phương diện nội dung cũng như nghệ thuật thể hiện. 
2.1. Nhìn từ phương diện nội dung, các tác phẩm thuộc thể tài thơ tống biệt thế kỉ 
XVIII - XIX cho thấy những nội dung cảm xúc phong phú cũng như giá trị hiện 
thực - lịch sử rõ nét. 
2.1.1. Về nội dung cảm xúc 
Nội dung cảm xúc gắn với những cuộc tống tiễn trong thơ hai thế kỉ nhìn chung xúc động, 
chân thực, tuy nhiên, nổi bật ở ba khía cạnh: tinh thần yêu nước, tình yêu quê hương, gia đình, 
tình cảm bè bạn, bằng hữu. 
Tinh thần yêu nước trong các tác phẩm thơ thuộc thể tài này một mặt vẫn tiếp thu cảm 
hứng yêu nước truyền thống trong văn học như cảm hứng ngợi ca nhà vua, ngợi ca cuộc sống 
thái bình thịnh trị, ngợi ca các danh lam thắng cảnh của đất nước, sự tự ý thức đầy trách nhiệm 
của kẻ sĩ về bổn phận, nghĩa vụ... Tuy nhiên, trước yêu cầu của hoàn cảnh lịch sử mới các bài 
thơ tống biệt gắn với những cuộc tống tiễn người đi nhậm chức ở các vùng biên, đi dẹp giặc, 
dẹp loạn... còn thể hiện tinh thần yêu nước với những nội dung cảm xúc mang đậm dấu ấn thời 
đại. Trước hết là lòng căm thù giặc sâu sắc và nỗi niềm cảm khái trước cảnh nước nhà loạn li. 
Những tác phẩm trực tiếp thể hiện lòng căm thù giặc không quá nhiều nhưng cách thể hiện nội 
dung cảm xúc này rất sâu sắc, quyết liệt. Các tác giả đã bày tỏ nỗi niềm cảm khái, xót xa thương 
tiếc khi giang sơn bị chiếm đóng: Giang sơn căng tuấn bạt (Thương tiếc cho giang sơn hùng vĩ 
bị chiếm đóng) (Tống lại bộ Dương Lang Trung Quảng Nam án sát – Phạm Phú Thứ), hoặc tâm 
trạng “xấu hổ” khi chưa diệt hết được kẻ thù: Cừu địch vi vong do thị sỉ (Kẻ thù chưa bị diệt hết 
thì còn xấu hổ) (Tặng Nguyễn Hồng Lô Nguyễn Quân văn vĩ lãnh Cao Bằng án sát – Nguyễn 
Văn Siêu)... Một biểu hiện khác của tinh thần yêu nước trong buổi giao thời là ý chí quyết tâm 
tiêu diệt kẻ thù giữ vững độc lập, chủ quyền nước nhà. Nội dung cảm xúc này được thể hiện sâu 
sắc trong thơ Phạm Văn Nghị, Vũ Phạm Khải, Nguyễn Quang Bích, Đào Tấn... với những câu 
thơ tiêu biểu như: Tráng hoài bất vị phong sương biến (Chí khí cường tráng, chẳng vì gió sương 
Hán Thị Thu Hiền 
36 
mà biến đổi) (Tiễn Quảng Nam cố nhân, nguyên án sát đắc cữu, vãng Thái Nguyên – Phạm Văn 
Nghị), Cán tiêu bất nhẫn ưu quân phụ/ Quan kỹ hà kham loạn Hạ, Di (Ông đâu nỡ để vua cha 
phải lo lắng ngày đêm/ Là người đội mũ, đi giày, há chịu cho bọn mọi rợ làm loạn) (Tiễn Nghĩa 
Trai tiên sinh vãng Quảng Nam tiễu Tây – Vũ Phạm Khải)... 
Tình cảm với quê hương, gia đình thường được thể hiện rõ ở những bài thơ tiễn người về 
hưu, về quê hoặc những bài tiễn họ hàng, tiễn người cùng quê bất chợt gặp nơi đất khách quê 
người... Nội dung cảm xúc này được thể hiện chân thành, đằm thắm và mang giá trị nhân văn 
sâu sắc. Trước thế kỉ XVIII, thể tài thơ tống biệt có nói tới tình cảm quê hương nhưng nhìn 
chung khá mờ nhạt thì đến giai đoạn này, tình cảm quê hương được thể hiện trực diện, sâu sắc 
hơn. Đặc điểm chung nhất khi nói về nỗi nhớ quê hương chính là độ đậm, độ sâu của cảm xúc: 
Bắc vãng trường ngâm hữu sở tư (Ngâm nga bài thơ dài về Bắc có nỗi nhớ nhung) (Tống hữu - 
Nguyễn Văn Lý)... Nỗi nhớ luôn thường trực khiến con người càng khao khát trở về, khao khát 
muốn về: Hương quốc vọng quy thâm (Mong nhớ quê hương muốn về lắm rồi) (Trùng Dương 
nhật đắc Cù Tiên Công khách lai, túy trung phú tiễn - Tống quy nhân, cảm tác - Cao Bá Quát). 
Trước thể kỉ XVIII, thể tài thơ tống biệt dường như không xuất hiện tác phẩm tiễn người thân 
thì giai đoạn này ghi nhận những bài thơ tiễn vợ, tiễn em, tiễn con... Tiêu biểu như các bài: 
Tống nội tử Ngô Vũ Khanh nam quy của Nguyễn Thông, chùm năm bài Tống Tố Như đệ tự Phú 
Xuân Kinh Bắc Hoàn của Nguyễn Đề, bài Thu tống nữ từ hoàn gia ngẫu thành của Nguyễn Văn 
Lý. Tình cảm gia đình trong những cuộc tiễn biệt này đều toát lên được sự dung dị, chân thành 
mà không kém phần sâu sắc. Những cuộc tống tiễn trong thơ không đơn thuần mang tính chất 
công việc mà còn gắn liền với những cuộc chia li trong gia đình. 
Thể tài thơ tống biệt thế kỉ XVIII - XIX với số lượng lớn những bài thơ tiễn bạn bè (trên 
92%) đã cho thấy tình bằng hữu là một trong những nội dung cảm xúc tiêu biểu, nổi bật. Cảm 
xúc này được thể hiện trên hai phương diện: Sự khẳng định, ngợi ca, trân trọng và tình cảm bịn 
rịn, lưu luyến, thấu hiểu, đồng cảm với bạn. Nội dung cảm xúc ngợi ca nhìn chung phong phú, 
đa dạng nhưng thường tập trung ngợi ca về tài năng, phẩm chất, công lao đóng góp...của người 
đi. Tuy nhiên nét độc đáo nằm ở chỗ với mỗi một lí do đưa tiễn khác nhau, lời ngợi ca mang 
những sắc thái riêng. Khi tiễn người đi sứ, các tác giả thường chú ý khẳng định tài năng hơn 
người của người lên đường. Họ được gọi là những bậc “phong lưu”: Tụng Thi tam bách ngô 
nhân sự/ Khán thủ phong lưu thế sứ gia (Đọc ba trăm thiên Kinh thi là việc của bọn ta/ Hãy nhìn 
nhận rằng sứ giả là phong lưu trên đời) (Tiễn Đông Dư Nguyễn các lão phụng sứ như Thanh - 
Cao Bá Quát). Hoặc là những con người “phi thường”: Tài phi thường sự nghiệp phi thường/ 
Lưỡng độ hoàng hoa toát cổ lương (Tài phi thường, sự nghiệp cũng phi thường/ Hai lần đi sứ, 
vượt cả người hiền khi trước) (Tống binh bộ tả phụng nghị nghi thành hầu phụng sứ - Phan Huy 
Ích)... Tiễn người về hưu, cảm hứng ngợi ca thể hiện ở việc khẳng định sự toàn vẹn cả ở phẩm 
chất và năng lực với thái độ tôn kính và cảm phục dành cho người được đưa tiễn: Khoan 
nghiêm tiết độ nguyên thần phạm/ Văn vũ tài du cổ tướng phong (Nghiêm túc, khoan dung, 
chừng mực, quả là khuôn mẫu bậc đại thần/ Văn tài, võ giỏi, mưu hay, đúng là phong độ một vị 
tướng đời xưa) (Đại hoãn quận công tiễn Cổn quận công trí sĩ chi tác - Ngô Thì Nhậm). Nếu 
như cảm xúc khẳng định, ngợi ca ở một phương diện nào đó còn mang tính chất xã giao, nghi 
thức thì xúc cảm bịn rịn, lưu luyến đã khẳng định sự thấu hiểu, đồng cảm rất chân thành, xúc 
động của người tiễn dành cho người đi. Người lên đường được trìu mến gọi bằng những cách 
khác nhau như tương thân, tri âm, cố tri, tri kỷ, tương tri, đồng tâm... Mối giao tình này còn 
được thể hiện sống động qua các hành động, cử chỉ như cầm tay, nắm tay, vẫy tay, nắm áo, 
nghển cổ trông theo, giữ yên cương lại, chuốc chén... Các cung bậc cảm xúc trong và sau khi 
chia tay, vừa sống động vừa xúc động. Cảm xúc dồn nén trong lúc chia biệt khiến người trong 
cuộc bịn rịn đầy lưu luyến. Buồn, tiếc, đau đớn, sợ li biệt... là những phức hợp cảm xúc được 
các tác giả diễn tả rất thành công. Dòng cảm xúc của người tiễn sau biệt li chuyển thành trạng 
thái thẫn thờ, bâng khuâng, bồi hồi, nhiều lúc khiến con người như không chịu nổi: Tôn tửu bồi 
Thể tài tống biệt trong thơ Việt Nam thế kỉ XVIII – XIX 
37 
hồi dĩ bất chi (Cầm chén thẫn thờ như không sao chịu nổi) (Đông Chí bôi thứ thư tiễn Định 
Tường niết sứ Cao Hi Phùng - Nguyễn Văn Lý)... Nỗi nhớ là cảm xúc bao trùm nhất trong 
những cuộc tống biệt. Tình cảm bè bạn, bằng hữu thực sự là một nội dung xúc cảm tiêu biểu 
trong thể tài thơ tống biệt giai đoạn này. Những cung bậc cảm xúc đa dạng, phong phú đã giúp 
cho tình cảm bè bạn, bằng hữu trong thơ tống biệt chân thực, tha thiết, gắn bó. Tình bạn ấy đã 
thoát li hoàn toàn với cái vỏ bề ngoài đầy nghi thức của một buổi tiễn biệt. Đó cũng là cách thể 
tài này đời thường hóa một chủ đề vốn mang tính chất công thức, xã giao. 
2.1.2. Giá trị hiện thực - lịch sử 
Qua các cuộc tống tiễn, thơ tống biệt đã tái hiện lại hiện thực thế kỉ XVIII - XIX trên ba 
khía cạnh tiêu biểu: hiện thực li tán, loạn lạc, đời sống đói khổ của nhân dân; công cuộc bảo vệ 
biên cương ở cả phía Bắc và phía Nam; quá trình đấu tranh của nhà Nguyễn với cuộc xâm lược 
của thực dân Pháp. 
Các tác phẩm đã phần nào phản ánh được hiện thực loạn li, đời sống đói khổ quẫn cùng của 
nhân dân. Thơ tiễn em của Nguyễn Đề (Tống Tố Như đệ tự Phú Xuân kinh Bắc hoàn) hay cuộc 
chia tay của Nguyễn Văn Lý với con gái (Thu tống nữ tử hoàn gia ngẫu thành), của Nguyễn 
Thông với vợ (Tống nội tử Ngô Vũ Khanh nam quy)... cho thấy hiện thực li tán không thể khác 
ngay từ trong gia đình. Cuộc sống nghèo đói, vất vả... cũng được nhắc tới trong các cuộc tống 
tiễn. Hiện thực về cuộc sống loạn li, đói khổ của quần chúng nhân dân được tái hiện chân thực 
trong một số bài như Lãnh Thọ Xương, Vĩnh Thuận đồng tri Phan Quân Huy Khiêm thăng ngự 
sử tống chi, Tống Phạm Tử Xuân Trạch quy Nghệ An của Nguyễn Văn Siêu, Tống Lương Tứ chi 
Quảng Nam của Tùng Thiện Vương... 
Không chỉ diễn tả sâu sắc hiện thực loạn li, đói khổ, các tác phẩm thuộc thể tài này còn góp 
phần phản ánh được công cuộc mở rộng, bảo vệ cương vực lãnh thổ của chế độ phong kiến Việt 
Nam trong giai đoạn thế kỉ XIX cả ở phía Nam và phía Bắc. Thơ tống biệt đã ghi lại được 
những cuộc tiễn biệt bạn bè ra bảo vệ các vùng đất xa xôi, hẻo lánh, tiêu biểu như các bài: Tiễn 
binh bộ tả Phụng Nghị Nghi Thành nguyên Hầu phó Quy Nhơn thành (Phan Huy Ích), Nguyễn 
Ức Trai tuần phủ Hà Tiên khởi mã, thư tặng, Tâm khế Tân Xuyên dĩ Thái Phiên thăng bổ Hà 
Tiên bố chính, hộ lí tuần phủ, đạo kinh Hà Thành, thư tiễn, Sứ tiết vinh lai dao tái ngoại, Đồng 
sự phiên đài Lê Hàn Phủ cải bổ Hà Tiên, bôi thứ họa lưu vận di tiễn (Nguyễn Văn Lý). Bên 
cạnh những cuộc tống tiễn người đi làm việc ở các vùng đất xa xôi, hẻo lánh của cuộc Nam tiến 
còn là những cuộc tống tiễn người đi chinh chiến để bảo vệ vùng đất ấy. Những bài tiễn người 
đi tòng quân Trấn Tây như Tặng khế nghị Bảo Khê Nguyễn Ước Phu Trấn Tây tòng quân, Ước 
Phu tự Trấn Tây lộ hoàn tương quá Gia Định yêu quy lị sở lưu túc, cập hoàn thư tiễn của 
Nguyễn Văn Lý hay Tống Vĩnh Thuận Nguyễn Ước Phu Trấn Tây tỏng quân của Nguyễn Văn 
Siêu là minh chứng rõ nét cho những cuộc chinh chiến bảo vệ bờ cõi. Bên cạnh đó, có khoảng 
25 bài thơ thuộc thể tài tống biệt ở giai đoạn này tiễn người di chuyển lên làm việc ở các vùng 
miền núi phía Bắc như bài: Tiễn nguy ...  của 
những cuộc đưa tiễn: Khứ niên tương biệt Đức Giang đầu/ Thùy liệu kim tiêu Nhĩ thủy lâ (Tiễn 
Thuận An tri phủ Nguyễn Tuân Phủ chi kinh - Vũ Tông Phan). Những cuộc đưa tiễn và hội ngộ 
vì thế giống như bánh xe quay không bao giờ có điểm dừng, cứ gặp mặt rồi lại chia tay, chia tay 
chắc chắn sẽ có ngày gặp lại. Thời gian nhiều chiều và có sự đan xen quá khứ - hiện tại - tương 
lai không phải là cách thể hiện mới trong thơ tống biệt. Tuy nhiên, nếu như ở giai đoạn trước thế 
kỉ XVIII, đặc biệt là giai đoạn Lý-Trần, thơ tống biệt chủ yếu dừng lại ở đối tượng đưa tiễn là 
các sứ giả, mối quan hệ của người đưa tiễn với đối tượng này phần lớn mang tính chất xã giao 
nên thời gian đưa tiễn được tái hiện thường là thời gian hiện tại. Sự gắn bó giữa người đi, kẻ ở 
không đủ dài để gợi được thời gian quá khứ. Thơ tống biệt giai đoạn thế kỉ XVIII-XIX chủ yếu 
là tống biệt bạn bè trong đó nhiều bạn bè thân thiết, tri âm, tri kỉ nên thời gian đa chiều được thể 
hiện rõ nét hơn. Thời gian đa chiều đã giúp cảm xúc thơ tống biệt có chiều sâu và đồng thời 
giúp người tiễn giãi bày trọn vẹn những kỷ niệm, những cảm xúc trong ngày tiễn đưa. 
2.2.2. Về không gian nghệ thuật 
Thể tài thơ tống biệt giai đoạn thế kỉ XVIII – XIX phần lớn tái hiện những không gian gần 
gũi của đời thường, phần lớn là sự đan xen của các miền không gian: không gian chia li đau 
thương, không gian sông nước mênh mông, không gian hải ngoại xa xôi, không gian quê nhà tươi 
xanh, nhưng nổi bật nhất là không gian sông nước. Không gian này trở thành dấu mốc ám ảnh của 
cuộc chia li. Biết bao lần chia tay tại dòng sông, những cuộc chia tay lặp lại trước sông nước mênh 
mông khiến con người không khỏi chạnh lòng và bùi ngùi man mác bên sông nước bao la. Cứ 
nhìn thấy sông là lại không nguôi cảm hứng chia biệt: Khứ niên tương biệt Đức Giang đầu/Thùy 
liệu kim tiêu Nhĩ thủy lâu/Hội ngộ tha thần ưng vị bốc/Cư hành thử lí thuộc du du (Tiễn Thuận An 
tri phủ Nguyễn Tuân Phủ chi kinh - Vũ Tông Phan). Không gian sông nước còn là không gian giới 
hạn của sự xa cách. Không gian lúc này được chia làm hai nửa. Có những cuộc chia tay hai người 
chia biệt hai phương trời và dòng sông là giới hạn cách ngăn: Kinh kỳ bán niên tằng cộng 
tháp/Giang can phân thủ các thiên biên (Long Hồ biệt Nguyễn Nguyên - Phan Thanh Giản). Cũng 
có cuộc chia tay, một người sang sông và một người ở lại, không gian chia nửa cho người ở lại và 
nửa cho người rời đi: Giang Bắc giang nam vô hạn tình (Tống nhân - Nguyễn Du). Không gian 
sông nước còn như tác nhân làm tăng thêm mối sầu biệt li khi xuất hiện kèm với những cụm từ 
gợi cảm giác lạnh giá như phong sương, hàn giang, hàn dạ, thủy hàn... Không gian sông nước còn 
là không gian của hoài niệm và ước vọng. Không gian hoài niệm đến từ những dòng sông trong kí 
ức, nó gắn với những kỉ niệm giản dị mà da diết: Sạ kiến phiên thành tích/ Tương khan hốt cánh 
nghi/ Sổ bôi Điện giang tửu/ Nhị thủ Chí Đình thi (Tiễn cố nhân Bình Định học chính Trương 
Giản Trai đắc giả hồi hương - Cao Bá Quát). Dòng sông hoài niệm thường khiến người tiễn day 
dứt thì dòng sông trong tưởng tượng của người đưa tiễn với ngày về lại thường rất đẹp. Những 
hoài niệm và ước vọng đã làm cho không gian sông nước trong các bài thơ tống biệt trở nên gần 
gụi, gắn bó và thân thuộc hơn rất nhiều trong tâm hồn, cảm nhận của người đưa tiễn. Nó như miền 
không gian để nhân vật trữ tình neo đậu và gửi gắm những nỗi nhớ cũng như ước mong của mình. 
Xuất hiện nhiều trong thể tài này, dòng sông không chỉ trở thành một nhân vật chứng kiến buổi 
tiễn biệt mà chính không gian mêng mang của nó còn là một ám ảnh đối với những cuộc tiễn đưa. 
Không gian ấy vừa là vật cản cho sự xa cách của người đi kẻ ở, vừa làm tâm trạng xúc cảm của 
người trong cuộc bùi ngùi, xúc động hơn. Không gian ấy cũng là nơi người đưa tiễn tìm về kí ức 
hay mơ ước một ngày gặp lại. 
2.2.3. Xét trên phương diện ngôn ngữ 
Thể tài thơ tống biệt giai đoạn thế kỉ XVIII – XIX mang những đặc trưng nổi bật trong 
cách sử dụng điển cố và thi liệu Hán học. Vì là thơ tống biệt nên các điển được sử dụng thường 
Hán Thị Thu Hiền 
40 
biểu trưng cho sự chia li, chia tay, đi xa - chủ đề trực tiếp của thể tài. Các điển nói về việc chia 
li, chia tay thường được nhắc tới như Giang Nam, Cầu Bá Lăng... hay chỉ những sáng tác nghệ 
thuật như Khúc Dương Quan, khúc Bạch Tuyết, khúc Ly câu... Cách sử dụng điển cũng khá linh 
hoạt. Những bài thơ tiễn người đi sứ thường dùng điển Trương Khiên, Ban Siêu, Kinh Kha, thơ 
Hoàng Hoa, sà Hán, bè sao, ngân hà... Những bài thơ tống biệt người về quê thường sử dụng 
các điển trong thơ Lý Bạch (toại y sơ), Đào Tiềm (gác lê) hay điển về Trương Hàn trong Tấn 
thư (rau thuần, rau nhút)... Nét đặc trưng cơ bản của việc dùng điển cố đó là gợi cảm hứng cổ, 
cũ, xưa. Tuy nhiên đến với điển trong thơ tống biệt giai đoạn thế kỉ XVIII - XIX sẽ thấy một 
điểm rất đặc sắc đó chính là cách vận dụng điển linh hoạt và khéo léo để thể hiện những vấn đề 
thời sự nóng hổi của một thời kì có nhiều biến cố. Ví dụ trong bài Tiễn Lê Trung Lượng thăng 
thụ Bình Thuận án sát chi lỵ của Nguyễn Xuân Ôn có câu: Tru tri U, Kế Trung Nguyên vật, 
Tuyệt dạ quân vương hạ cẩm nhân (Phải biết rằng Châu U, Châu Kế là đất Trung Nguyên, Đêm 
tuyết nhà vua xuống ngồi nơi nệm gấm). Câu đầu lấy điển về châu U, Kế là hai châu của Trung 
Quốc, Thạch Kính Đường đời Ngũ quí cắt nhường cho nước Khiết Đan. Ông vận dụng điển này 
để ý nói Nam Kỳ đã bị giặc Pháp chiếm đóng. Câu thứ hai được lấy từ điển Tống Thái Tổ một 
đêm trời mưa tuyết rất lớn, đến nhà ông Triêu Phố, ngồi trên nệm gấm, uống rượu cùng bàn 
chuyện thiên hạ. Ở đây ý nói vua tôi cần lo lắng đến việc lấy lại Nam Kỳ đã bị mất. Trong bài 
Tống qui nhân của Nguyễn Quang Bích, ở hai câu luận ông dùng điển chẩm qua miên. Điển này 
nói về việc Ngũ Hồ đánh chiếm Trung Quốc, tướng nhà Tấn là Lưu Côn kê đầu lên ngọn giáo 
suốt đêm không ngủ đợi trời sáng để ra đánh giặc. Sách chữ Hán có câu Chẩm qua đãi dán có 
nghĩa là kê đầu lên ngọn giáo đợi trời sáng. Điển này đã thể hiện rõ cho hoàn cảnh đầy cam go, 
chỉ có cách duy nhất là chờ đợi thời cơ mà người tiễn - tác giả đang phải trải qua: Thân thế dĩ 
cam tùy hóa chuyển, Nghĩa sư do thị chẩm qua miên (Thân thế đã đành theo con tạo chuyển 
vần, Nghĩa quán đương còn gối giáo nằm đợi). 
2.2.4. Về hình tượng nghệ thuật 
Các hình tượng nghệ thuật như liễu, li bôi, li ca, con đường, dòng sông... thường được sử 
dụng trong thể tài tống biệt. Nghiên cứu thơ tống biệt giai đoạn thế kỉ XVIII - XIX, chúng tôi 
thấy có sự tham gia của rất nhiều hình tượng, trong đó, liên quan trực tiếp đến đề tài tống biệt 
thì chén rượu và liễu là hai hình tượng nổi bật, tiêu biểu hơn cả. Khảo sát thơ tống biệt giai đoạn 
này, hình tượng rượu xuất hiện khoảng 26%. Cách thể hiện cũng rất đa dạng. Có khi xuất hiện 
ngay trong nhan đề bài thơ như Trung thu dạ đồng Bảo Xuyên ông thống ẩm vi biệt, Tiểu chước 
dữ Đỗ Lang Trung thoại biệt (Cao Bá Quát)... Cũng có khi, sự xuất hiện của rượu gắn với các 
hành động như châm tửu, bả bôi, cử tửu, hàm bôi, ngự bôi, tái tửu, tận bôi, truyền bôi... Cũng 
có lúc, người đọc nhận diện sự xuất hiện của rượu thông qua trạng thái của người đi kẻ ở trong 
cuộc tiễn biệt như túy đảo, túy nhan, túy nê, quận túy, tửu bán tinh, lảo đảo tôn tiền... Rượu có 
khi đi liền với những số đếm khác nhau như tam bôi tửu, sổ bôi, nhất bôi, tửu bán, phương 
tôn...nhưng cũng có lúc gắn với các từ chỉ tính chất như thanh tôn (rượu trong), trọc tửu, bạc 
tửu (rượu đục, rượu nhạt)... Hình ảnh này có khi chỉ đơn thuần là hình ảnh biểu trưng cho buổi 
đưa tiễn nhưng cũng có lúc nó trở thành duyên cớ để gắn kết tình cảm bạn bè hoặc là phương tiện 
để nhân vật trữ tình gửi gắm những nỗi niềm tâm sự. Chén rượu phần lớn là hình ảnh thực nhưng 
đôi lúc cũng là hình ảnh ảo hiện lên trong ký ức hay trong trí tưởng tượng của người đưa tiễn. 
Cũng là một hình tượng nổi bật, hình tượng liễu xuất hiện khoảng 10% trong các bài thơ 
tống biệt giai đoạn này. Phương thức thể hiện tập trung vào hai kiểu. Kiểu thứ nhất liễu hiện lên 
thông qua cảm nhận về thị giác với những hàng liễu, rặng liễu, cây liễu, cành liễu. Kiểu thứ hai 
liễu hiện lên thông qua cảm nhận về xúc giác gắn liền với hành động “chiết liễu”. Hình tượng 
liễu trước hết là hình ảnh đặc tả tạo nên không gian đưa tiễn. Không gian đó là những hàng liễu 
dài nơi bờ sông (hàng giang liễu, giang hàng liễu, giang thượng liễu...), trên đường đi, trên bờ 
đê (dương liễu đê, đê liễu, liễu đê âm...). Đôi khi là không gian với những hàng liễu thưa thớt 
(liễu chi sơ). Liễu đã giúp thể tài thơ tống biệt thế kỉ XVIII - XIX có được những không gian 
Thể tài tống biệt trong thơ Việt Nam thế kỉ XVIII – XIX 
41 
đưa tiễn thật đẹp, phảng phất phong vị Đường thi: Dương liễu y y tử mạch xuân/ Lục bào nhất 
sắc diệu hồng trần (Cây dương liễu dịu dàng tha thướt trên đường màu tía/ Áo bào màu lục rực 
rỡ chói lọi trong bụi hồng) (Tống Dương tiến sĩ - Phạm Phú Thứ). Nhưng phần nhiều là không 
gian buồn. Những hàng liễu thưa thớt làm cho không gian vắng vẻ và cô quạnh: Bất ngôn giang 
thượng liễu chi sơ (Chẳng nói, liễu trên sông đã thưa thớt rồi) (Lâm biệt tẩu bút tặng đại lý 
Nguyễn viên ngoại - Cao Bá Quát). Không chỉ góp phần tạo lập không gian đưa tiễn, liễu còn 
tham gia vào câu chuyện tống biệt để gợi được những cung bậc cảm xúc khác nhau trong lòng 
người đưa tiễn. Trước hết là nỗi sầu, buồn của sự biệt li. Liễu lúc này như một tác nhân khơi gợi 
nỗi buồn li biệt Liễu kiều tự ngã sầu tân biệt (Bên cầu liễu, tự ta buồn nỗi biệt li mới) (Tống Tố 
Như đệ tự Phú Xuân kinh Bắc hoàn - Nguyễn Đề). Nhiều hơn nỗi sầu buồn li biệt là tình cảm 
lưu luyến, bịn rịn khi chia tay. Tình cảm bịn rịn thiết tha đến mức người tiễn đôi khi tự dặn 
lòng: Bất tu phan chiết sinh li hận (Chẳng nên bẻ nó mà sinh ra mối hận biệt li) (Hiểu xuất Bắc 
Đình biệt tương tống chư cố nhân - Cao Bá Quát). Hình tượng liễu trong thơ tống biệt Việt Nam 
thế kỉ XVIII-XIX có sự tương đồng với hình tượng liễu mang ý nghĩa chia li trong thơ cổ và 
Trung đại của nhiều quốc gia Á đông như Trung Quốc [19] [20] [21], Hàn Quốc [22]. Sự xuất 
hiện hình tượng liễu giúp tạo cho thơ tống biệt giai đoạn này vừa mang màu sắc Đường thi 
nhưng đồng thời vẫn góp phần thể hiện rất chân thực những cung bậc cảm xúc tiễn đưa. 
3. Kết luận 
Khảo sát các tác phẩm thơ tống biệt thế kỉ XVIII - XIX có thể nhận thấy thể tài này mang 
những đặc trưng nổi bật cả ở nội dung và nghệ thuật. Nội dung cảm xúc phong phú với tinh thần 
yêu nước, tình cảm quê hương, gia đình, tình cảm bạn bè... Việc phản ánh hiện thực li tán, đời 
sống đói khổ của nhân dân, công cuộc mở mang và giữ gìn bờ cõi lãnh thổ cũng như những sự 
kiện tiêu biểu của lịch sử trong hai thế kỉ cuối cùng của chế độ phong kiến cũng là một phương 
diện tiêu biểu trong nội dung của thể tài tống biệt giai đoạn này. Bên cạnh đó thể tài tống biệt 
cũng cho thấy cách thể hiện thời gian tống biệt, không gian tống biệt, cách sử dụng các hình 
tượng, các điển cố, thi liệu Hán học đặc trưng cho các cuộc chia li, tống tiễn. Là một trong rất 
nhiều thể tài của văn học trung đại, có thể khẳng định thể tài thơ tống biệt nói chung, thể tài thơ 
tống biệt thế kỉ XVIII – XIX nói riêng đã góp phần vào sự phát triển tiến trình thể loại của văn 
học trung đại Việt Nam. 
Lời cảm ơn: Công trình này được hoàn thành với sự hỗ trợ kinh phí từ chương trình nghiên 
cứu khoa học cơ bản của Trường Đại học Hùng Vương 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1] Lê Trí Viễn, 2001. Đặc trưng văn học trung đại Việt Nam. Nxb Văn nghệ thành phố Hồ 
Chí Minh, Hồ Chí Minh. 
[2] 常莹; 徐加新, 2019. 浅析中朝送别诗. 福建茶叶, 第 07 期:244-245. 
[3] 谭庆华; 丁晓玲, 2019. 李白送别诗之非惜别情感解析. 中学语文教学参考, 76. 
[4] 王晶晶, 2019. 唐代送别诗的审美表现. 遵义师范学院学报, 第 21 卷第 4 期: 93-96. 
[5] 孙鑫蓉, 2019. 论宋代理学者送别诗的审美特征. 内江师范学院学报, 第34卷第7期: 53-56. 
[6] Hán Thị Thu Hiền, 2019. “Những tiền đề của sự hình thành dòng thơ tống biệt trong văn 
học trung đại Việt Nam”. Tạp chí Nghiên cứu văn học, số 11, tr 99 – 107 
[7] 王昕, 2014. 越南阮前送别詩研究，硕士论文，西南交通大学, 第８９页 
Hán Thị Thu Hiền 
42 
[8] Bùi Thị Kim Ánh, 2011. Thơ Tống biệt thế kỉ X – XIV và thế kỉ XV – XVII từ góc nhìn so 
sánh. Luận văn thạc sĩ Trường Đại học sư phạm Hà Nội, 125 trang. 
[9] Trịnh Thị Hoa, 2015. Thơ tống biệt đời Đường, Luận án tiến sĩ Trường Đại học sư phạm 
Hà Nội, 163 trang. 
[10] Nguyễn Khắc Phi, 2006. Tuyển tập Nguyễn Khắc Phi. Nxb Giáo dục, Hà Nội. 
[11] Đào Duy Anh, 2004. Từ điển Hán Việt. Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 309. 
[12] Thiều Chửu, 2004. Hán Việt tự điển. Nxb Thanh Niên, Hà Nội. 
[13] Chí Đình Nguyễn Văn Lý Tổng tập thơ văn - tập 1, 2015. Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội 
[14] Chí Đình Nguyễn Văn Lý Tổng tập thơ văn - tập 2, 2015. Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 
[15] Phạm Phú Thứ toàn tập, 2014. Nxb Đà Nẵng. 
[16] Ngô Thì Nhậm toàn tập, 2003. Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 
[17] Cao Bá Quát toàn tập, tập 1, 2004. Nxb Văn học, Hà Nội - Trung tâm nghiên cứu Quốc học. 
[18] Cao Bá Quát toàn tập, tập 2, 2012. Nxb Văn học, Hà Nội - Trung tâm nghiên cứu Quốc học. 
[19] Tạ Đức Tú, 2012. Tìm hiểu đường thi dưới góc độ mã văn hóa. Tạp chí Khoa học Trường 
Đại học Cần Thơ, Tập 22b: tr.155-162. 
[20] Michelle Mi-Hsi Yeh, 2000. The Chinese Poem: The Visible and the Invisible in Chinese 
Poetry. Manoa, Volume 12, Number 1, 2000, pp. 139-146. 
[21] Hui Cui, 2016. Intercultural comparison between Chinese and English poetry and 
aesthetic characteristics. 4th International Education, Economics, Social Science, Arts, 
Sports and Management Engineering Conference (IEESASM 2016), pp.252-255. 
[22] De Kichung Kim, 1996. An Introduction to Classical Korean Literature: From Hyangga to 
P'ansori (New Studies in Asian Culture). Routledge 1st Edition, pp.50. 
ABSTRACT 
Farewell poetry branch of the XVIII – XIXth centuries 
Han Thi Thu Hien 
Faculty of Social Sciences & Culture-Tourism, Hung Vuong University 
Farewell poetry consists of poems, in which the author is the one who stays behind and say 
goodbye to someone as they move their living place. During the XVIII-XIXth centuries, this 
poetry branch recognized characteristics in both content and art. The emotional content 
associated with farewell events of three aspects: (1) patriotism, (2) the love of homeland and the 
family, and (3) friendship. The farewell poems recreated real life in this period on some typical 
aspects: the separation and dispersion, the poverty of the people, the effort of protecting the 
northern and southern border, the struggle of the Nguyen dynasty against the aggression of the 
French colonial. In these farewell poems, there are two outstanding artistic types of time: 
momentous time and continuous time including the past, the present, and the future. River is the 
most special space which appears in farewell poems. Historical references and materials for 
poetry and the artistic symbols such as willow, parting cupbeing used in farewell poems 
symbolize the separation, parting, farewell... This work contributes to elucidate concepts and 
outstanding characteristics of the contents and art of farewell poetry branch in Vietnamese 
poetry in the XVIII-XIXth centuries. 
Keywords: Farewell poetry branch, the XVIII-XIXth centuries, content, artistic.