Thất vọng - Một cách “đọc” Đây thôn Vỹ Dạ (Hàn Mặc Tử)

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1067.2017-0009
Social Sci., 2017, Vol. 62, No. 2, pp. 64-70
This paper is available online at 
THẤT VỌNG - MỘT CÁCH “ĐỌC” ĐÂY THÔN VỸ DẠ (HÀNMẶC TỬ)
Trần Khánh Phong
Trường Trung học phổ thông Hai Bà Trưng - Huế
Tóm tắt. Đọc là hình thức tiếp nhận văn bản văn học. Các nhà nghiên cứu trước đây đã
đọc bài thơ Đây thôn Vỹ Dạ (Hàn Mặc Tử) dựa trên sự vận dụng nhiều hệ thống lí thuyết
phê bình khác nhau. Vận dụng lí thuyết hiện sinh là một cách đọc khác về bài thơ Đây thôn
Vỹ Dạ. Với cách đọc này, chúng ta hiểu được nỗi thất vọng trong bài thơ như là một khủng
hoảng hiện sinh khi con người thấy tồn tại của mình rơi vào vô nghĩa. Nhưng với Hàn Mặc
Tử, thất vọng ở Đây thôn Vỹ Dạ thúc đẩy quá trình không ngừng sáng tạo để tìm ý nghĩa
cho tồn tại của mình. Đó chính là ý nghĩa bản thể luận của bài thơ.
Từ khóa: Đây thôn Vỹ Dạ, Hàn Mặc Tử, lí thuyết hiện sinh, thất vọng.
1. Mở đầu
Đọc là một hình thức tiếp nhận, phê bình văn học. Dựa trên các tiêu chí khác nhau, người
ta có thể chia việc đọc tác phẩm văn học ra thành nhiều loại. Trong phạm vi bài báo này, chúng tôi
đề cập đến việc đọc của các nhà nghiên cứu, phê bình văn học và đề xuất một cách đọc khác với
các cách đọc trước đây đối với bài thơ Đây thôn Vỹ Dạ của Hàn Mặc Tử. Thơ Hàn Mặc Tử đã được
các nhà nghiên cứu vận dụng lí thuyết của nhiều trường phái phê bình khác nhau (phong cách tác
giả, tiểu sử, giai cấp, ngôn ngữ học, hiện sinh. . . ) để đọc, để tiếp cận. Việc vận dụng lí thuyết hiện
sinh để tìm hiểu văn học không còn là vấn đề mới đối với nhân loại. Ở Việt Nam đã có nhiều nhà
phê bình đi theo hướng này. Khai thác các chủ đề hiện sinh trong văn học trung đại có Lê Tuyên
(Chinh phụ ngâm hay tâm thức lãng mạn của kẻ lưu đày, Thời gian hiện sinh trong Đoạn trường
thân thanh. . . ), Võ Long Tê (Nguồn nước ẩn của Hồ Xuân Hương), Đặng Tiến (Nguyễn Du - Nghệ
thuật như là một sự chiến thắng). . . Với Văn học Việt Nam hiện đại, Hàn Mặc Tử là trường hợp
được quan tâm nhiều nhất, đặc biệt là ở miền Nam trước 1975. Các nhà phê bình (Huỳnh Phan
Anh với Hàn Mặc Tử hay là hiện hữu của thơ, Phạm Đán Bình với Tan loãng trong thơ Hàn Mặc
Tử, Đặng Tiến với Đức tin trong thơ Hàn Mặc Tử và Kinh nghiệm thơ và hành trình tinh thần của
Hàn Mặc Tử) đã khai thác nhiều chủ đề hiện sinh trong hiện tượng thơ độc đáo này. Việc tiếp tục
con đường mà những nhà nghiên cứu trước đây đã đi để tìm hiểu tâm thức hiện sinh trong Đây
thôn Vỹ Dạ không phải là không có cơ sở.
Ngày nhận bài: 15/5/2016. Ngày nhận đăng: 20/7/2016
Liên hệ: Trần Khánh Phong, e-mail: phonghbt@gmail.com
64
Thất vọng - một cách “đọc” Đây thôn Vỹ Dạ (Hàn Mặc Tử)
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Những cách đọc trước đây về Đây thôn Vỹ Dạ
Việc đọc bài thơ Đây thôn Vỹ Dạ có thể chia thành ba giai đoạn. Mỗi giai đoạn có một bối
cảnh lịch sử cụ thể khác nhau nên giá trị được tìm thấy ở tác phẩm cũng được nhìn nhận đánh
giá khác nhau. Giai đoạn thứ nhất là trước 1945, mà sôi nổi nhất là sau khi Hàn Mặc Tử qua đời
(1939). Giai đoạn thứ hai là từ 1954 đến 1975 trên cả hai miền Bắc, Nam. Giai đoạn thứ ba là từ
khi bài thơ được đưa vào chương trình giảng dạy ở cấp trung học phổ thông.
Trước 1945, thơ Hàn Mặc Tử được nhiều nhà thơ, nhà phê bình quan tâm. Thậm chí sự quan
tâm đó còn trở thành một cuộc bút chiến nho nhỏ giữa những nhà thơ, nhà phê bình gần gũi với tác
giả khi ông còn sống. Trong đời sống phê bình văn học thời đó, Hàn Mặc Tử nhận được sự quan
tâm đáng kể. Điều này đã được Nguyễn Toàn Thắng khái quát đầy đủ [8;75-82]. Đáng kể nhất là
công trình của các nhà phê bình tên tuổi như Hoài Thanh, Vũ Ngọc Phan, Trần Thanh Mại. Dù
không đề cập cụ thể đến bài thơ nhưng qua cách phân loại, chúng ta cũng có thể nhận ra cách đọc
của họ. Trần Thanh Mại xếp Đây thôn Vỹ Dạ vào “phần không chịu ảnh hưởng của bệnh (trăng,
chiêm bao và hồn), tức là phần thơ tự nhiên, làm khi còn tỉnh táo, mạch máu tuôn chảy êm ả một
cách lạ lùng” [4;65]. Việc phân loại của Trần Thanh Mại không phải là không có lí khi đối chứng
với bài thơ. Có thể thấy, dù đã mang yếu tố mơ (điều mà Trần Thanh Mại đã chưa để ý đến), nhưng
ở Đây thôn Vỹ Dạ vẫn mang nét trong sáng của cảnh và tình. Chính việc mang những yếu tố như
vậy mà Vũ Ngọc Phan đã nhận định thơ Hàn Mặc Tử phức tạp, vừa có vẻ ghê lợm, vừa trong sáng
và êm ru [6;325-333]. Nhận định của Vũ Ngọc Phan như là sự bổ sung cho ý kiến của Trần Thanh
Mại. Hoài Thanh có cái nhìn toàn diện hơn so với hai nhà phê bình trên. Ông viết “Ta bắt đầu
bước vào một nơi ánh trăng, ánh nắng, tình yêu và người yêu đều như muốn biến ra hương khói. . .
Trong đó có đôi vần đẹp, cảm giác chung tẻ nhạt thế nào” [7;206]. Hoài Thanh đã đề cập đến được
hai nét cơ bản của Đây thôn Vỹ Dạ: chất mộng ảo (biến ra hương khói) và sự trong sáng (đẹp). Và
đó là hai yếu tố được các nhà phê bình giai đoạn thứ ba tập trung khai thác. Có thể thấy rằng, ở
giai đoạn này, các nhà phê bình không đi vào cụ thể nhưng cũng đã phần nào đề cập đến Đây thôn
Vỹ Dạ. Và việc đọc họ có sự bổ sung để hoàn thiện giá trị vốn có của tác phẩm.
Giai đoạn thứ hai diễn ra ở hai miền Bắc, Nam. Ở miền Bắc, chung số phận với các tác
phẩm Thơ Mới, Đây thôn Vỹ Dạ được coi là mang tư tưởng suy đồi, bế tắc (Phan Cự Đệ với Phong
trào Thơ Mới, Vũ Đức Phúc với Bàn về những cuộc đấu tranh tư tưởng trong lịch sử Văn học Việt
Nam hiện đại). Trên quan điểm giai cấp, Phan Cự Đệ đề cập khá kĩ về trường hợp Hàn Mặc Tử ở
Quan điểm mĩ học của Thơ Mới “xã hội và con người bị Hàn Mặc Tử gạt ra ngoài lĩnh vực của thơ
ca” [3;56]. Khái niệm con người mà Phan Cự Đệ đề cập đến ở đây là hình tượng con người chung,
con người cộng đồng chứ không phải là con người cá nhân và là Hàn Mặc Tử với tư cách một con
người cá nhân. Vậy nhưng, tác giả Phong trào Thơ Mới cũng nhận ra được ý nghĩa bản thể luận
hiện sinh trong quá trình sáng tác của Hàn Mặc Tử, dẫu đó là phê phán “gạt lí trí ra khỏi quá trình
sáng tạo” [3;59] . Điều đó khẳng định chất phi lí tính và trạng thái cảm xúc của con người cá nhân
khi sáng tạo thơ ca của Hàn Mặc Tử nói chung, bài thơ Đây thôn Vỹ Dạ nói riêng. Ở miền Nam,
không khí phê bình thơ Hàn Mặc Tử sôi động hơn nhiều. Ngoài các tác giả viết giáo trình lịch sử
văn học, còn có các nhà phê bình quan tâm đến thơ Hàn Mặc Tử, như: Huỳnh Phan Anh, Nguyễn
Xuân Hoàng, Võ Long Tê, Lê Huy Oanh, Đặng Tiến. . . Vận dụng lí thuyết hiện sinh, các nhà phê
bình tập trung vào lí giải tác phẩm Hàn Mặc Tử ở các vấn đề: tính khả thể của tác phẩm (Huỳnh
Phan Anh), hiện hữu cái chết trong ý thức sáng tạo thơ ca (Nguyễn Xuân Hoàng), tính khả thể của
65
Trần Khánh Phong
lòng người và sự dấn thân trong sáng tạo thơ ca (Đặng Tiến). . . Vấn đề tồn tại con người Hàn Mặc
Tử qua sáng tạo thơ ca, các nhà phê bình chưa chú ý khai thác bài thơ Đây thôn Vỹ Dạ.
Từ khi được đưa vào chương trình giảng dạy ở các bậc trung học phổ thông (cuối những
năm 80 của thế kỉ trước), Đây thôn Vỹ Dạ thu hút được sự quan tâm nhiều hơn của giới nghiên cứu,
phê bình. Ở phạm vi chuyên luận, bài thơ được xem xét nhiều hơn dưới ánh sáng của lí thuyết thi
pháp học, kí hiệu học. . . Điểm khác biệt ở giai đoạn này là tác phẩm được tách ra thành đối tượng
nghiên cứu độc lập với các tên tuổi: Phan Cự Đệ, Văn Tâm, Vũ Quần Phương, Mã Giang Lân, Lã
Nguyên, Nguyễn Thanh Hùng. . . Vận dụng lí thuyết phong cách tác giả, hai nhà nghiên cứu Vũ
Quần Phương (1987) và Mã Giang Lân (1990) tìm hiểu ý nghĩa tâm trạng buồn và cảm giác hoài
nghi trong Đây thôn Vỹ Dạ. Năm 1995, Nguyễn Thanh Hùng (Giá trị văn chương của Đây thôn
Vỹ Dạ) vận dụng lí thuyết thi pháp học để lí giải cảm xúc của thi nhân họ Hàn. Bước vào thế kỉ
XXI, hai nhà nghiên cứu Văn Tâm và Phan Cự Đệ vận dụng lí thuyết phê bình tiểu sử để khai thác
vẻ đẹp nỗi buổn của tình yêu đơn phương trong bài thơ. Tác giả Văn Tâm còn kết hợp lí thuyết kí
hiệu học để khai thác tâm trạng chờ đợi, cầu cứu của Hàn Mặc Tử trong bài thơ. Lã Nguyên với
Đây thôn Vỹ Dạ - Bản tốc kí tâm trạng, niềm khát vọng ngàn đời (2001) đã trên cơ sở ngôn ngữ
học để khai thác nỗi cô đơn của tác giả qua giọng độc thoại trong bài thơ. Có thể thấy, cách đọc
của giới nghiên cứu phê bình ở giai đoạn này đã vận dụng được nhiều hệ thống lí thuyết khác nhau
để khai thác tâm trạng của nhân vật trữ tình trong Đây thôn Vỹ Dạ. Trong khi đề cập đến cái tôi cá
nhân trữ tình lãng mạn, các nhà nghiên cứu đã phần nào đề cập đến trạng thái tồn tại cô đơn của
con người cá thể khi xem xét mối quan hệ giữa tác giả với người tình trong mộng.
Tóm lại, cách đọc bài thơ Đây thôn Vỹ Dạ cũng có một quá trình tồn tại với nhiều thăng
trầm như số phận của Thơ Mới. Cùng với việc vận dụng ngày càng nhiều lí thuyết của các trường
phái phê bình phê bình khác nhau, ý nghĩa của bài thơ càng được soi tỏ ở nhiều góc độ. Điều này
làm nên sự phong phú về cách đọc cũng như ý nghĩa, giá trị của bài thơ.
2.2. Đề xuất một cách đọc khác về Đây thôn Vỹ Dạ
Sở dĩ là một cách đọc khác bởi đây là cách đọc vận dụng lí thuyết của chủ nghĩa hiện sinh
để tìm hiểu tác phẩm văn học, một cách đọc thơ Hàn Mặc Tử không hề mới. Việc vận dụng lí
thuyết hiện sinh để đọc tác phẩm của Hàn Mặc Tử dựa trên cơ sở mối quan hệ tương đồng giữa
thể loại trữ tình của văn học với lí thuyết của chủ nghĩa hiện sinh, như: tính độc đáo và nổi bật của
con người, sự cô đơn, tình yêu... Điều này đã được các nhà nghiên cứu lí luận khẳng định. Ngoài
ra, cách đọc này còn khác với cách đọc thơ Hàn Mặc Tử trước đây ở đối tượng được chọn để đọc.
Vận dụng lí thuyết hiện sinh để đọc bài thơ Đây thôn Vỹ Dạ, chúng tôi mong muốn góp phần làm
phong phú thêm về giá trị thơ ca Hàn Mặc Tử. Qua đó, trình bày một cách đọc vào phần đọc hiểu
văn bản văn học trong chương trình trung học phổ thông để quý đồng nghiệp cùng tham khảo.
Theo chủ nghĩa hiện sinh, thất vọng là một trạng thái tồn tại tích cực của con người. Thất
vọng (disappoitment-déception-entuschen) là thuật ngữ được S.Kierkegaard nêu ra năm 1843 trong
tác phẩm Hoặc. . . hoặc (Ou bien. . . ou bien). Theo Kierkegaard, thất vọng là một tất yếu khi con
người bị ném vào đời, nó là sự cảm nghiệm thân phận trầm luân “cuộc sống là thất vọng” [5;84].
Thất vọng là nhận thức của con người về cuộc sống. Con người nhận ra cuộc sống là cái gì đó xa
lạ, là một phi lí và không thể giải thích. Và con người cũng nhận ra tồn tại bản thân là một phi lí.
Thất vọng giúp con người hiểu tồn tại tại thế của mình chính là một khả thể “kẻ nào thất vọng, kẻ
ấy tìm được con người bất diệt của mình” [5;77]. Theo đó, thất vọng biến con người thành một
hiện hữu không hề đứng yên mà luôn tiến về phía trước, dấn thân để làm nên chính mình, hoàn
66
Thất vọng - một cách “đọc” Đây thôn Vỹ Dạ (Hàn Mặc Tử)
thành cái trách nhiệm với cuộc đời mình. Quá trình đó không ngừng diễn ra trong cuộc sống nên
con người được nhận thức là con người bất diệt, con người luôn sống, luôn vươn lên trở thành cái
mà nó dự định. Cái con người bất diệt của Kierkegaard được J.P.Sartre triển khai thành một thực
thể muốn trở thành Thượng Đế vào năm 1943, trong Tồn tại và hư vô (L’ êtré et le Néant). Sartre
nói rằng “tiến lên đằng trước mình, lui lại đằng sau mình, mà không bao giờ là mình cả” [5;77].
Con người là một khả thể, nó luôn tiến lên đằng trước mình, luôn biến cái mình sẽ là thành cái
mình đang là. Nhưng cái mà con người đang là chỉ tồn tại trong chốc lát mà thôi, nó nhanh chóng
trở thành cái mà con người đã là. Và điều mà con người có thể nhận ra, nắm bắt một cách chắc
chắn, cái mà con người sở hữu được là cái mà nó đã là. Đó lại là cái gì đã đông cứng, đã chết chóc,
vô nghĩa. Chính điều này là một thất vọng, thất vọng tuyệt đối đối với con người. Thất vọng thúc
đẩy con người dấn thân làm nên chính mình, hoàn thành cái trách nhiệm tự tạo nên ý nghĩa cho tồn
tại của mình. Chúng ta có thể thấy rằng, cách lập luận của chủ nghĩa hiện sinh về thất vọng vừa
có mặt tích cực nhưng cũng không tránh khỏi tiêu cực, sai lệch. Một mặt, nó vừa buộc con người
phải luôn nhận thức về ý nghĩa tồn tại bản thân, đặt con người trong cái trách nhiệm phải làm nên
chính mình, thúc đẩy con người dấn thân trong hành trình sống. Mặt khác, nó đối lập hoàn toàn
con người với cuộc đời mà không phân biệt sự khác nhau giữa các hình thái xã hội. Khái niệm con
người mà nó đề cập đến chỉ là những con người cá thể, cô độc. Con người bị cắt đứt ra khỏi mọi
mối dây liên hệ với cuộc đời và với người khác.
Ở bài thơ Đây thôn Vỹ Dạ, tác giả đứng trước một nỗi thất vọng lớn lao. Đây không hoàn
toàn là thất vọng trong đời sống ngày thường. Nó là nỗi thất vọng được cảm nghiệm từ tồn tại của
tác giả, từ sự sống của một con người cá nhân đang nhận thức rất rõ về trầm luân đời mình. Nỗi
thất vọng đó được nghiệm ra trong tồn tại con người tại thế qua mối quan hệ giữa nó với người
khác (tha nhân), qua lựa chọn dấn thân để tìm ý nghĩa cho tồn tại.
Quan hệ giữa người với người ở bài thơ được tác giả nhận thức trong hoàn cảnh một mối
tình đơn phương. Điều này tạo ra sự xa cách và khiến Hàn Mặc Tử nhận ra mối quan hệ giữa người
với người ở đây là bất khả hiểu. Các nhà nghiên cứu trước đây đều cho rằng, khổ thơ thứ nhất hàm
chứa lời trách móc (tự trách lẫn bị trách), lời mời chào và vẻ đẹp thôn Vỹ. Và qua đó thể hiện tình
cảm gắn bó của tác giả với xứ sở, con người. Điều đó không phải là không có lí bởi trữ tình dựa
trên phương thức tái hiện, tưởng tượng. Tình người và cảnh có thể hiện lên rõ rệt dẫu nó có thực
tồn với tác giả ở đây, lúc này hay không. Vậy, tại sao lại có thất vọng? Lời mời ghé chơi thôn Vỹ
ở câu thơ đầu tiên (Sao anh không về chơi thôn Vỹ?) chỉ là sự ngộ nhận. Ngộ nhận vì cảnh chứa
trong bức bưu ảnh mang ý gợi ra nhiều tình cảm nhớ nhung, gắn bó. Cảnh thì vậy, nhưng người
gửi (Hoàng Cúc) chỉ ghi có mấy dòng thăm hỏi mang tính xã giao giữa những người quen biết
bình thường “kèm theo mấy lời thăm hỏi nhà thơ lúc này đang mắc bệnh hiểm nghèo” [2;520] và
không hề kí tên (Phan Cự Đệ, Mã Giang Lân đã xác nhận) nên tác giả mới sốc. Sốc vì không có
sự tương xứng giữa cảnh trong bưu ảnh với tình trong lời thăm hỏi. Sốc vì nhận ra người đối với ta
chỉ là dửng dưng. Giữa người với ta có một khoảng xa cách không thể nào vượt qua. Trong cái tình
của người, tác giả không hề có vị trí khác biệt gì so với muôn vạn người khác. Mọi mơ ước gắn
bó đều trở nên vô vọng. Thấy mình đã ngộ nhận về lời mời tức là nhận ra tồn tại của mình vẫn là
hư vô, là trống rỗng, là không có gì, thế nên mới thất vọng. Thất vọng trở thành nhận thức về mối
quan hệ xa cách, dửng dưng giữa người với người. Nên, thất vọng cũng là nhận ra bản thân mình là
một nỗi cô đơn, cô đơn tuyệt đối và cuộc đời không hề có sự gắn bó gì giữa người với người. Thế
nên cảnh mây gió (gió - lối gió, mây - đường mây) là một cái gì đó phi logic, cảnh là một thực tại
phi lí nhưng nó lại là hình ảnh về sự chia lìa, xa cách giữa người với người. Sự phi lí đó trở thành
nhận thức của tác giả về sự rời rạc, xa cách trong mối quan hệ giữa người với người. Người với
67
Trần Khánh Phong
người là xa cách, dửng dưng. Người không hiểu tôi, người với tôi là bất khả hiểu. Vậy nên, mọi hy
vọng gắn kết cũng chỉ là không có gì, rơi vào hư vô. Điều đó lại làm cho thất vọng hiện lên rõ hơn
ở Hàn Mặc Tử. Thất vọng được nhận ra từ cái cô đơn, bất khả hiểu giữa người với người. Không
phải đến Đau thương, mà ngay từ Gái quê (1938), bất khả hiểu trong mối quan hệ giữa người với
người đã xuất hiện. Trước Đây thôn Vỹ Dạ, Duyên muộn (Gái quê) đã mang một nỗi cô đơn của
tồn tại con người trong cuộc đời. Cô đơn vì không ai hiểu được ý nghĩa tồn tại của mình. Duyên
muộn không phải vì gia cảnh nghèo khó, không phải vì em bước đi cho xong kiếp người nối áo
quàng. Cái lí do duyên muộn là xuân em đã chín từ năm ngoái. Muộn là muộn so với cái khát khao
đợi chờ tình duyên trong em. Điều đó, không ai có thể hiểu được. Và từ đó, em nghiệm ra người
với người không thể hiểu nhau, chỉ có em mới hiểu được em. Đến Đau Thương, sự dửng dưng đó
được thay thế bằng sự vô nghĩa. Cũng là bất khả hiểu nhưng khi là sự vô nghĩa ở Đau Thương thì
nó được thể hiện bằng cái thế giới mơ. Mơ nên mọi cái đều thành hư vô, dù có là sự quất quýt, dù
có sát bên nhau đi chăng nữa: Thành hư không như tình ái đôi ta (Đôi ta). Như vậy, việc nhận ra
mối quan hệ giữa người là xa cách, là bất khả hiểu khiến Hàn Mặc Tử thấy rõ hơn nỗi cô đơn thân
phận, cô đơn đời mình.
Chính vì vậy mà cảnh đẹp, tươi sáng ở những câu còn lại trong khổ đầu cũng chỉ là vô nghĩa
với tồn tại tác giả. Lời mời ở câu đầu đã mang ý nghĩa phủ nhận sự có mặt của tác giả ở đây - lúc
này (Sao anh không về chơi thôn Vỹ?) - nơi mà Hoàng Cúc đang sống. Cảnh vốn là thực ở thôn
Vỹ, nó là một tồn tại có thực ở một địa danh, nhưng đó là nơi tác giả không hề hiện diện lúc này -
ở đây. Nó hiện lên qua trí tưởng tượng nên nó không có thực ở đây - lúc này với hiện hữu của tác
giả. Như vậy, tồn tại của nó là phi tồn tại, không có thực. Tồn tại của nó với Hàn Mặc Tử chỉ là
một thất bại trong việc hướng cái nhìn về nó mà tạo nên ý nghĩa cho tồn tại của mình. Tác giả chỉ
tìm thấy sự vô nghĩa cho tồn tại mình khi nhìn về cảnh (nắng, nắng hàng cau, nắng mới lên, vườn,
con người). Cảnh chỉ là hư vô, không có giá trị gì với tồn tại tại thế của tác giả. Điều đó khiến Hàn
Mặc Tử nhận thức rõ hơn về sự trống rỗng trong tồn tại bản thân. Nó trở thành nỗi thất vọng trong
hành trình tìm ý nghĩa cho sự sống, cho tồn tại của tác giả.
Thất vọng từ mối quan hệ giữa mình với người trong mối tình đơn phương, Hàn Mặc Tử lấy
mơ làm giải pháp chạy trốn thực tại vô nghĩa. Mơ là tạo ra một cõi sống, mà ở đó, tồn tại của tác
giả có ý nghĩa. Điều này được Phạm Đán Bình gọi là dấn thân, sáng tạo ra một thế giới mới (thế
giới đó được phủ đầy trăng, hồn và máu [1;224-226]) như là một bi kịch của Hàn Mặc Tử: vừa
khao khát giải thoát khỏi nỗi đau nhưng vẫn bị ám ảnh bởi thân xác hư hoại. Thế giới mơ có bước
chuyển từ thực qua huyền ảo. Và ngay từ bước chuyển này, cái phi lí thực tại đã tỏ hiện. Thuyền
chở trăng cũng là một hình ảnh phi logic, phi thực tại, không có thực. Là huyền ảo, phi logic và
phi thực tại nên ý nghĩa cứu vớt, kết nối vốn có của thuyền cũng không còn. Trong sáng tạo và dấn
thân vào mơ, con người chuyển vào đó bao ao ước vượt thoát ra khỏi tồn tại vô nghĩa. Vậy nhưng
ao ước đó đã không thể thành hiện thực con người. Thuyền chở trăng chỉ là hình ảnh mang ý nghĩa
vô vọng, vô vọng ở đây cũng là sự đáp trả bao khao khát được cứu rỗi của tác giả. Điều này đẩy
Hàn Mặc Tử rơi vào thất vọng và phải tự tìm cách tự cứu lấy mình. Sáng tạo là lựa chọn, sáng tạo
là hành động dấn thân, mơ là kết quả của hành động dấn thân đó. Mơ khiến mọi hình ảnh trong
bài thơ trở nên huyền ảo, hư vô. Hình ảnh thuyền chở trăng là huyền ảo, nhưng là huyền ảo mang
ý nghĩa tỏ hiện cái vô vọng đời người. Mơ lại khiến cho tất cả xóa nhòa, trở nên không có gì:
Mơ khách đường xa, khách đường xa
Áo em trắng quá nhìn không ra
Ở đây sương khói mờ nhân ảnh
Ai biết tình ai có đậm đà?
68
Thất vọng - một cách “đọc” Đây thôn Vỹ Dạ (Hàn Mặc Tử)
Mơ về em là giải thoát cho thất vọng nhưng áo em trắng và sương khói phủ đầy nên không
nhìn thấy gì. Nói cách khác, mơ về em nhưng em không hề hiện hữu trong giấc mơ đó. Mơ là sự
trống rỗng, mơ cũng không có gì để chờ đợi, mong mỏi. Như vậy, từ thất vọng để lấy mơ là một sự
giải thoát mà cũng rơi vào hư vô, không có gì khiến thất vọng quay trở lại, phủ lấy tồn tại tác giả.
Mơ là giải thoát vô vọng, mơ nhưng lại chỉ là sự trống rỗng, không có gì khiến con người mang
lấy thất vọng trong mình. Điều này chúng ta có thể thấy ở những bài thơ khác trong Gái quê và
Đau Thương. Trong Mơ hay Sáng láng (Gái quê), cõi mơ đã sớm xuất hiện nhưng ở đó, hình dáng
người khác cũng lại trống rỗng, không có gì: Gió lại, ta ngờ nàng tới sau (Mơ); Chúng ta biến, em
ơi, làm thanh khí/Cho tan ra hòa hợp với tinh anh (Sáng láng). . . Cho đến Đau Thương, điều đó
càng rõ hơn nữa: Bóng người thục nữ ẩn trong mơ/. . . /Ô hay người ngọc biến ra hơi (Mơ hoa); Ta
muốn níu hồn ai đương hiển hiện/Trong lòng và đang tắm máu sông ta (Biển hồn ta). . . Nếu ở Gái
quê còn có sự trôi dần từ thực vào mơ thì đến Đau Thương, tác giả đã đưa mình vào cõi mơ để
tìm người trong mơ. Điều đó khiến mơ càng trở nên vô vọng, tác giả chỉ thấy được sự trống rỗng,
không có gì trong tồn tại của mình. Chính vì vậy, thất vọng lại bao phủ tồn tại của con người, tồn
tại đó trở nên phi lí. Chính vì vậy mà mọi điều nhận ra được ở tồn tại mình, kể cả nỗi hoài nghi về
tình (Ai biết tình ai có đậm đà?) cũng được bao phủ bởi nỗi thất vọng trong tồn tại tác giả.
Thất vọng bao trùm, khiến bài thơ Đây thôn Vỹ Dạ trở thành một thể nghiệm đau thương về
tồn tại của tác giả. Nhưng từ thất vọng đó, con người tiếp tục dấn thân, lựa chọn và sáng tạo ra cho
mình một cõi riêng mà ở đó tồn tại nó mới có ý nghĩa. Điều này có thể nhận ra qua việc tạo ra thế
giới mới qua các bài thơ khác trong tập Thơ Điên. Như vậy, thất vọng không làm con người gục
ngã mà trở thành động lực sáng tạo. Hàn Mặc Tử đã lấy sáng tạo để vươn lên vượt ra khỏi bệnh
tật, khỏi đau đớn về thể xác, để làm cho tồn tại của mình có ý nghĩa. Thất vọng trở thành động lực
sáng tạo. Với điều đó, nỗi thất vọng của tác giả trong Đây thôn Vỹ Dạ trở thành bài thơ mang ý
nghĩa bản thể luận về con người.
3. Kết luận
Đọc bài thơ Đây thôn Vỹ Dạ từ nỗi thất vọng là một cách tiếp cận giúp chúng ta nhận ra
được cái mà Hàn Mặc Tử muốn tỏ bày tồn tại của mình. Thất vọng là nhận ra trạng thái tồn tại cô
đơn khi bị ném vào đời những lại bị tuyệt giao với người. Thất vọng là nhận ra trạng thái trống rỗng
phi lí của tồn tại khi dấn thân cũng chỉ nhận được sự vô nghĩa. Thất vọng là cách đọc khác, chứ
không mới, đối với bài thơ Đây thôn Vỹ Dạ. Thất vọng trong Đây thôn Vỹ Dạ thể hiện sự khủng
hoảng hiện sinh khi con người thấy tồn tại của mình rơi vào trạng thái vô nghĩa. Cách đọc này cho
phép chúng ta nhận ra được vấn đề bản thể con người cá nhân trong thơ Hàn Mặc Tử.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Phạm Đán Bình, 1971. Tan loãng trong Hàn Mặc Tử. Văn số 1-6-1971 (dẫn theo: Hàn Mặc Tử
- Tác phẩm và lời bình, Nxb Văn học, 2011, tr.224-226).
[2] Phan Cự Đệ, Nguyễn Toàn Thắng tuyển chọn và giới thiệu, 2007. Hoàng Thị Kim Cúc: Thư
trả lời Quách Tấn ngày 15/4/1971 (in trong Hàn Mặc Tử - Tác gia và tác phẩm, dẫn theo Mã
Giang Lân: Đây thôn Vỹ Dạ của Hàn Mặc Tử. Nxb Giáo dục, tr.520.
[3] Phan Cự Đệ, 1966. Phong trào Thơ Mới. Nxb Khoa học, tr.56, 59.
[4] Trần Thanh Mại, 1941. Hàn Mặc Tử. Nxb Văn học tái bản (2006), tr.65.
[5] Dẫn theo E.Mounier, 1970. Những chủ đề triết hiện sinh, Thụ Nhân dịch. Nxb Nhị Nùng, tr.84,
77.
69
Trần Khánh Phong
[6] Vũ Ngọc Phan, 1942. Nhà văn hiện đại, quyển 3. Nxb Vĩnh Thịnh tái bản (1951), tr.325-333.
[7] Hoài Thanh, 1942. Thi nhân Việt Nam, Nxb Sống mới. tái bản (1967), tr.206.
[8] Nguyễn Toàn Thắng, 2001. Hàn Mặc Tử trong đời sống phê bình trước 1945. Tạp chí Văn học,
số 4, tr.75-82.
ABSTRACT
DISAPPOINTMENT - A WAY TO “READ” DAY THON VI DA (HANMAC TU)
Tran Khanh Phong
Hai Ba Trung High School, Hue City
Reading is a way of absorbing a literary work. In the past, the investigators have read the
poem Day thon Vy Da written by Han Mac Tu using numerous critical theory systems. Applying
existential theories is another way to read this poem. By this, we can understand the disappointment
in the poem is a existential crisis when humans consider their existence as meaningless. However,
to Han Mac Tu, the disappointment in Day thon Vy Da stimulates his process of creating to find
his existence’s meaning. It is the poem’s ontological meaning.
Keywords: Day thon Vy Da, Han Mac Tu, existential theories, disappointment.
70