Một số vấn đề đặt ra trong quá trình phát triển nền kinh từ thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam

Một số vấn đề đặt ra trong quá trình 
phát triển nền kinh tế thị trường 
định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam 
 Lương Xuân Quỳ* 
Nguyễn Anh Tuấn
** 
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX (4/2001) chính thức đưa ra khái niệm 
“kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa”1 và khẳng định nền kinh tế thị 
trường định hướng xã hội chủ nghĩa là mô hình tổng quát của nước ta. Tới Đại hội 
X (2006) tiếp tục khẳng định: “để đi lên xã hội chủ nghĩa, chúng ta phải phát triển 
nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa”2. 
Quá trình phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã đạt 
được nhiều thành công và cũng đặt ra nhiều vấn đề cần giải quyết như: chất lượng 
tăng trưởng chưa cao; cơ cấu kinh tế chưa hợp lý; các nguồn lực chưa được huy 
động và sử dụng hiệu quả; môi trường tự nhiên ở nhiều nơi bị huỷ hoại, ô nhiễm 
nặng; các yếu tố thị trường chưa được hình thành và vận hành thông suốt; khoảng 
cách chênh lệch giữa thành thị và nông thôn, giữa người giàu và người nghèo có 
chiều hướng gia tăng Các vấn đề trên đã được các nhà nghiên cứu đề cập dưới 
nhiều giác độ khác nhau và đã được phân tích khá sâu sắc trong Báo cáo tổng kết 
20 năm đổi mới. Trong khuôn khổ bài viết này, chúng tôi chỉ đề cập đến một số 
* GS. TSKH. Trường Đại học Kinh tế quốc dân 
** ThS. Trường Đại học Kinh tế quốc dân 
1 Đảng Cộng sản Việt Nam (2001): Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb. Chính trị 
quốc gia, Hà Nội . 
2 Đảng Cộng sản Việt Nam: Báo cáo chính trị của BCH Trung ương khoá IX tại Đại hội đại biểu 
toàn quốc lần thứ X. 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam – 6/2009 50
vấn đề mới phát sinh trong thời gian gần đây. Trong mỗi vấn đề đặt ra, các tác giả 
cố gắng đưa ra những nhận định và minh chứng tổng quát nhất, đồng thời chỉ ra 
các định hướng giải quyết vấn đề trong mối quan hệ với quá trình xây dựng và vận 
hành nền kinh tế thị trường ở Việt Nam. 
Một là, với việc gia nhập WTO, nền kinh tế Việt Nam đã trở thành một chủ thể 
mới trong luật chơi toàn cầu đầy phức tạp với tác động đa chiều, việc xác định cơ 
sở để ổn định và phát triển trong bối cảnh biến động liên tục của kinh tế toàn cầu 
có ý nghĩa hết sức quan trọng. 
Nền kinh tế Việt Nam sẽ có nhiều cơ hội để đạt được tốc độ tăng trưởng cao 
nhưng cũng dễ bị ảnh hưởng và tổn thương trước những biến động nhỏ của nền 
kinh tế toàn cầu và nền kinh tế của các nước thành viên. Chúng ta gia nhập WTO 
muộn hơn rất nhiều so với các quốc gia khác, và với trình độ phát triển của nền 
kinh tế thấp hơn. Chính vì vậy, chủ động xâm nhập vào nền kinh tế thế giới; đón 
nhận những dòng vốn, hàng hoá và tri thức mới của thế giới phải được dựa trên 2 
nền tảng: (1) cầu nội địa mở rộng đủ lớn và (2) hạ tầng kỹ thuật và hạ tầng xã hội 
được đảm bảo. 
Cầu nội địa mở rộng được xây dựng dựa trên 2 cầu phần: (1) nhu cầu của thị 
trường trong nước và (2) nhu cầu của thị trường nước ngoài đối với những hàng hoá 
mà Việt Nam có lợi thế và độ co dãn của nó không lớn trước những biến động của 
tình hình kinh tế thế giới. Cầu nội địa mở rộng được xác định trong từng giai đoạn 
và là cơ sở để xây dựng chiến lược, quy hoạch phát triển các ngành sản xuất, tạo sự 
liên kết chặt chẽ giữa các ngành kinh tế để hình thành một cơ cấu kinh tế bền vững. 
Hạ tầng kỹ thuật hay còn gọi là phần cứng của nền kinh tế, trước đây được hiểu 
đơn giản là hạ tầng giao thông, thuỷ lợi, viễn thông, điện, khu công nghiệp, v.v 
Tuy nhiên hạ tầng kỹ thuật trong nền kinh tế mới cần được mở rộng hơn gồm hệ 
thống phân phối; hệ thống hậu cần kinh doanh (logistics); hệ thống tài chính trợ 
giúp cho hoạt động thương mại và sản xuất; hệ thống thông tin Phát triển hạ tầng 
kỹ thuật không chỉ đòi hỏi sự hiện đại và đồng bộ mà còn phải hài hoà với môi 
trường tự nhiên và hạ tầng xã hội. 
Hạ tầng xã hội chính là tri thức, văn hoá, môi trường pháp lý và quy tắc ứng xử 
giữa các chủ thể tham gia nền kinh tế. Hạ tầng xã hội không những tác động trực 
tiếp đến hiệu qủa vận hành, mà còn là động lực quan trọng nhất cho sự phát triển 
của mỗi nền kinh tế trong 50 năm thì hạ tầng xã hội sẽ bảo đảm cho sự phát triển 
lâu dài và trường tồn của chế độ, của dân tộc. Phát triển hạ tầng xã hội là một quá 
trình khó khăn, lâu dài, khó định lượng, do đó dễ bị đặt ở vị trí thứ yếu so với phát 
triển hạ tầng kỹ thuật. 
Một số vấn đề đặt ra 51
Hai là, mức độ phức tạp và đa dạng trong các hoạt động kinh tế đang đặt Nhà 
nước trước lựa chọn quyết định: làm gì và định hướng các chủ thể khác làm như 
thế nào? 
Trong Nghị quyết Đại hội IX, Nghị quyết Đại hội X và gần đây nhất là Nghị 
quyết Hội nghị trung ương 6 (khoá X), Đảng ta tiếp tục khẳng định cần nhanh 
chóng xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ 
nghĩa, trong đó xác lập rõ vai trò của Nhà nước và mối quan hệ giữa thể chế kinh tế 
của Nhà nước với các thiết chế kinh tế phi Nhà nước. Nền kinh tế đã phát triển với 
quy mô, tính chất phức tạp và mức độ đa dạng gấp nhiều lần trước đây. Nhà nước 
không thể mãi làm thay những chức năng của thị trường và các chủ thể khác. Giải 
quyết mối quan hệ Nhà nước, thị trường và các thiết chế xã hội cũng chính là việc 
xác lập rõ ràng năm trụ cột trong quá trình phát triển của đất nước: (1) Các công 
dân của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam; (2) Nhà nước Việt Nam – Nhà 
nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa; (3) Nền kinh tế Việt Nam – nền kinh tế thị 
trường; (4) Các gia đình hoặc cộng đồng người Việt Nam và (5) Các tổ chức tập 
thể tự nguyện (còn gọi là xã hội dân sự). 
Chúng ta, về cơ bản, đã xác lập được nguyên tắc xây dựng được mối quan hệ 
giữa 4 trụ cột đầu nhưng vấn còn thiếu cơ sở lý luận và thực tiễn để định hình hoạt 
động của xã hội dân sự. Tuy nhiên, những vấn đề của nền kinh tế đặt ra thời gian 
vừa qua, đặc biệt là sau khi Việt Nam gia nhập WTO cho thấy Nhà nước không thể 
giải quyết được hoặc giải quyết không hiệu quả bằng các hiệp hội ngành nghề, 
bằng các liên kết tự nguyện của những thương lái, những người nông dân, Kinh 
tế thị trường tự bản thân nó với những quy luật vốn có cũng không thể tự giải quyết 
được hết các vấn đề xung đột trong lợi ích của các chủ thể tham gia. Nói cách 
khác, Nhà nước pháp quyền, kinh tế thị trường và xã hội dân sự tồn tại song song, 
như là một yêu cầu tất yếu mà mỗi nền kinh tế đều cần có. 
Xây dựng hệ thống thể chế kinh tế thị trường – Nhà nước pháp quyền - Xã hội 
dân sự ở nước ta đang đứng trước cơ hội chưa từng có mà thời đại ngày nay mới 
xuất hiện. Những sự thay đổi trong kinh tế thị trường, Nhà nước pháp quyền, Xã 
hội dân sự đang diễn ra rất gần với chủ nghĩa xã hội. Mở rộng ý của V.I.Lênin nói 
đầu thế kỷ XX khi thực hiện NEP thì “Chủ nghĩa xã hội đang nhìn chúng ta qua 
khung thể chế kinh tế thị trường – Nhà nước pháp quyền – xã hội dân sự”1. 
Ba là, động lực và kết quả của quá trình phát triển chính là con người, những 
chủ thể của một xã hội thịnh vượng và bền vững trong tương lai. Điều này đòi hỏi 
phải tái xác lập định hướng giá trị của xã hội dựa trên nền tảng của văn hoá, giáo 
dục, đào tạo và khoa học công nghệ. 
1 V.I. Lênin (2000): Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 35, 365. 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam – 6/2009 52
Đảng ta luôn xác định: “Đổi mới tất cả các mặt của đời sống xã hội nhưng phải 
có trọng tâm, trọng điểm, có những bước đi thích hợp; bảo đảm sự gắn kết chặt chẽ 
và đồng bộ giữa ba nhiệm vụ: phát triển kinh tế là trung tâm, xây dựng Đảng là 
then chốt và phát triển văn hoá - nền tảng tinh thần của xã hội”1. Trong nền kinh tế 
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, phát triển kinh tế, xã hội và văn hoá gắn 
kết chặt chẽ, hài hoà. Các mục tiêu kinh tế và các mục tiêu xã hội được kết hợp 
chặt chẽ trên bình diện cả nước cũng như ở từng lĩnh vực, địa phương; từng chủ thể 
tham gia thị trường thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước và 
từng chính sách phát triển, thực hiện tốt các chính sách xã hội trên cơ sở phát triển 
kinh tế. Đẩy mạnh xóa đói, giảm nghèo; khuyến khích, tạo điều kiện để mọi người 
dân làm giàu chính đáng, đồng thời giúp người khác thoát nghèo, từng bước khá 
giả hơn; thực hiện chính sách ưu đãi xã hội đối với những người có công với nước; 
thực hiện các chính sách xã hội bảo đảm an toàn cuộc sống cho mọi thành viên 
trong cộng đồng, hỗ trợ những vùng bị thiên tai, những người gặp khó khăn cơ nhỡ. 
Càng đi vào kinh tế thị trường, càng phải chăm lo tốt hơn phúc lợi xã hội, giải 
quyết việc làm, xoá đói, giảm nghèo, phát triển giáo dục, văn hoá, chăm sóc sức 
khoẻ nhân dân; càng phải đề cao vai trò của Nhà nước và toàn xã hội, phát huy các 
nguồn lực đầu tư cho lĩnh vực xã hội, thực hiện yêu cầu gắn kết hài hoà giữa kinh 
tế và xã hội. Phát triển văn hoá gắn kết chặt chẽ và đồng bộ với sự phát triển kinh 
tế – xã hội. Nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc phải thật sự trở thành 
nền tảng của sự phát triển xã hội. Không ngừng xây dựng và hoàn thiện giá trị cho 
con người Việt Nam thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá, hội nhập kinh tế quốc 
tế; bồi dưỡng các giá trị văn hoá trong thanh niên, đặc biệt là lý tưởng sống, năng 
lực trí tuệ, đạo đức cao đẹp và bản lĩnh văn hoá con người Việt Nam. 
Tuy nhiên, những vấn đề xã hội xảy ra trong thời gian vừa qua cho thấy chúng 
ta chưa chú trọng và hoàn thành tốt mục tiêu này. Những lệch lạc trong suy nghĩ và 
hành động của một bộ phận cán bộ, doanh nghiệp và người dân, đặc biệt là những 
người trẻ đang đặt ra nhiều vấn đề cần suy ngẫm. Bài viết đưa ra 2 ví dụ để minh 
chứng cho nhận định này: 
Thứ nhất, phân tích về cuộc khủng hoảng tài chính lớn nhất tại Mỹ kể từ năm 
1929, nhiều nhà nghiên cứu cũng đã đề cập đến những nguyên nhân từ cơ cấu kinh 
tế, từ chính sách đối ngoại, từ hệ thống luật pháp. Tuy nhiên, chúng tôi cho rằng 
nguyên nhân sâu xa bắt nguồn từ hệ giá trị xã hội. ở Mỹ, người ta xác lập một 
nguyên tắc: chỉ người giàu có mới giỏi, mới được thừa nhận trong xã hội và những 
ai giỏi, những ai được xã hội tôn vinh thì người đó là người giàu có. Điều này về 
nguyên lý không sai, nó khuyến khích con người sáng tạo, vươn lên không ngừng 
1 Báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Trung ương khoá IX trình bày tại Đại hội đại biểu toàn quốc 
lần thứ X. 
Một số vấn đề đặt ra 53
để làm giàu cho bản thân mình, từ đó tạo ra của cải cho toàn xã hội. Tuy nhiên, nó 
khuyến khích người ta làm giàu nhanh chóng. Những người giàu lên nhanh do đó 
cũng được tôn vinh hàng tháng, hàng năm thông qua hàng trăm nghìn giải thưởng 
bầu chọn của các địa phương, các cơ quan truyền thông, v.v Mong muốn làm 
giàu nhanh chóng khiến một bộ phận giới kinh doanh và đầu tư tập trung quá nhiều 
vào thị trường bất động sản, thị trường các chứng khoán phái sinh kéo theo sự tham 
gia của hàng trăm triệu người dân Mỹ. Khi dòng vốn và sự quan tâm của xã hội tập 
trung quá nhiều vào các nút thắt (điểm giao thoa giữa thị trường bất động sản với 
thị trường chứng khoán; giữa thị trường giàu mỏ với thị trường chứng khoán) thì tất 
yếu sẽ xảy ra những vụ nổ, gây rối loạn dòng chảy bình thường của nền kinh tế. 
Quan điểm giá trị đó cũng xâm nhập vào Trung Quốc, Việt Nam và tác động 
không nhỏ đến định hướng giá trị của những xã hội mới nổi này. Nếu như trước 
đây, một người xã làng quê lập nghiệp là giáo viên, là công chức hay bộ đội thì sẽ 
được làng xóm thừa nhận là những người thành đạt của quê hương. Giờ đây, những 
nghề đó vẫn được tôn trọng nhưng người dân sẽ đặc biệt ngợi ca một vị giám đốc 
và xem đó mới là chuẩn mực mới của con người xa quê thành đạt. Nếu như trước 
đây, nhiều nghệ nhân, nhiều nhà khoa học được tôn vinh thì hiện nay số lượng các 
giải thưởng dành cho doanh nhân cao gấp 100 lần số giải thưởng dành cho các nhà 
khoa học 1. Chúng ta dẫn chứng ra điều này không phải để phê phán doanh nhân, 
những người lính mới rất đáng được tôn vinh trên mặt trận kinh tế. Bản thân họ 
cũng có những vất vả, hy sinh, những đóng góp to lớn cho xã hội và rất đáng được 
tôn vinh. Nhưng việc tôn vinh quá nhiều, không chọn lọc, cũng dễ dẫn đến những 
thay đổi không thuận chiều trong định hướng giá trị của xã hội. 
Thứ hai, việc cổ suý cho cái tôi và khát vọng khẳng định bản thân quá cao cũng 
không giúp ích cho một nền xã hội bền vững. Mỗi người đều muốn để lại dấu ấn 
riêng trong công việc, đặc biệt là trong nhiệm kỳ lãnh đạo của mình. Điều đó là rất 
tốt ở khía cạnh thúc đẩy lực làm việc và sáng tạo. Tuy nhiên, điều đó cũng dẫn đến 
một tâm lý không chấp nhận thất bại (dù đó là nguyên nhân khách quan hay 
nguyên nhân lịch sử) trong quá trình cầm quyền. Các chính khách thường đưa ra 
các quan điểm trái ngược với mục tiêu ngắn hạn trong chiến dịch tranh cử. Khi 
trúng cử, người đó sẽ thúc đẩy chính quyền của mình đạt được mục tiêu đặt ra. 
Trong con mắt của cử tri, đó là một nhà lãnh đạo tốt và biết thực hiện lời hứa 
nhưng về lâu dài, điều đó không tốt cho một cấu trúc kinh tế và xã hội bền vững. 
Nó sẽ thúc đẩy biến động tăng trưởng hoặc suy thoái của chu kỳ kinh tế đến sớm 
hơn và gây ra nhiều cuộc khủng hoảng hơn. 
1 Thống kê sơ bộ, hiện nay ở Việt Nam có khoảng 117 giải thưởng dành cho doanh nhân, doanh 
nghiệp, tồn tại ở hầu hết các ngành, các hiệp hội, các địa phương. 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam – 6/2009 54
Từ hai phân tích tản mạn trên, chúng tôi cho rằng cần tái xác lập định hướng giá 
trị của xã hội tư duy và hành động để xây dựng một đất nước phát triển và hưng 
thịnh nhất thiết phải xoay quanh con người bằng cách hoàn thiện nền văn hoá, phát 
triển giáo dục - đào tạo và khoa học – công nghệ. Ba nhiệm vụ trọng tâm trong giai 
đoạn mới (2011 – 2020) cần đặt thứ tự ưu tiên như sau: chăm lo phát triển con 
người là trung tâm; xây dựng hệ thống chính trị là then chốt và phát triển xã hội hài 
hoà là nhiệm vụ hàng đầu. Các chỉ tiêu đánh giá quá trình phát triển, do đó cũng 
cần xoay quanh nhiệm vụ trung tâm là chăm lo phát triển con người. 
__________________________ 
Tài liệu tham khảo 
1. V.I. Lênin (2000) : Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tập 36. 
2. Đảng Cộng sản Việt Nam (2001): Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb. Chính trị 
quốc gia, Hà Nội. 
3. Đảng Cộng sản Việt Nam (2006): Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb. Chính trị 
quốc gia, Hà Nội. 
4. Chu Văn Cấp: Định hướng xã hội chủ nghĩa nền kinh tế thị trường ở nước ta, Tạp chí Cộng sản 
điện tử. 
5. Lê Xuân Đình: Hướng tới nền kinh tế thị trường hiện đại theo định hướng xã hội chủ nghĩa, Tạp chí 
Cộng sản điện tử. 
6. Lạm pháp danh hiệu cho doanh nghiệp, doanh nhân 
vn/anninhkinhte/tinANKT/2009/7/148417.cand. 
7. Nguyễn Phú Trọng: Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa: quan niệm và giải pháp phát triển 
8. Tô Xuân Dân – Hoàng Xuân Nghĩa: Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa của Việt Nam, 
Tạp chí Cộng sản điện tử. 
9. Trần Ngọc Hiên: Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với Nhà nước pháp quyền và xã 
hội dân sự nước ta, Tạp chí Cộng sản điện tử.