Lý trí và niềm tin trong triết học, thần học Thomas Aquino

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 7 – 2014 3 
NGUYỄN THỊ THANH HẢI* 
LÝ TRÍ VÀ NIỀM TIN 
TRONG TRIẾT HỌC, THẦN HỌC THOMAS AQUINO 
Tóm tắt: Bài viết tập trung làm rõ quan điểm của Thomas Aquino, 
một linh mục Dòng Đa Minh, cũng là một nhà thần học và triết học 
nổi tiếng của chủ nghĩa kinh viện, về mối quan hệ giữa lý trí và 
niềm tin, mà đằng sau nó là mối quan hệ giữa khoa học và tôn 
giáo. Giải quyết vấn đề trọng tâm này trên lập trường ôn hòa đã 
giúp Thomas Aquino triển khai toàn bộ nội dung triết học của mình 
trên tất cả các bình diện: bản thể luận, nhận thức luận, quan điểm 
con người và các vấn đề chính trị - xã hội. 
Từ khóa: Lý trí, niềm tin, triết học, thần học, Thomas Aquino. 
1. Dẫn nhập 
Lịch sử tư tưởng nhân loại là một dòng chảy không ngừng, tuân theo 
những quy luật nội tại, dù có lúc thu hẹp hay trào dâng. Triết học Tây Âu 
thời Trung cổ cũng là một giai đoạn làm nên dòng vận động ấy với những 
sắc thái độc đáo, phản ánh những điều kiện mà trong đó nó nảy sinh, tồn 
tại và phát triển. Trong bức tranh nhuốm màu sắc tôn giáo trầm buồn ấy, 
triết học Thomas Aquino (1225 - 1274) có thể coi là một nét chấm phá 
chứa đựng mầm mống của sự chuyển tiếp giai đoạn lịch sử mới. Với tư 
cách là sự phản tư đối với bối cảnh văn hóa của thời đại, triết học của ông 
vừa là sản phẩm của thời đại, vừa là sự nỗ lực cá nhân muốn bảo vệ lập 
trường xuất phát, đồng thời nó vô tình lại là sợi dây nối liền tư duy thời 
kỳ Phục hưng. 
2. Tổng quan mối quan hệ giữa lý trí và niềm tin trước Thomas 
Aquino 
Mối quan hệ giữa lý trí và niềm tin, trong lịch sử triết học Phương 
Tây, đặc biệt giai đoạn Tây Âu thời Trung cổ, tồn tại các quan điểm hoặc 
đối lập, tách rời, hoặc dung hòa, bổ sung cho nhau. Điều này xuất phát từ 
hai tiền đề chính là triết học Hy Lạp vốn dựa trên tình yêu thông thái, 
*
 ThS., Trường Đại học Giao thông Vận tải, Hà Nội. 
4 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 7 - 2014 
 4
Kinh Thánh vốn dựa trên niềm tin và mặc khải. Với truyền thống văn hóa 
Hy Lạp, tri thức thu được dựa vào khám phá thế giới vật chất bằng con 
đường duy lý. Ngược lại, với truyền thống Kitô giáo, thế giới được nhận 
thức bằng con đường phi lý tính và niềm tin. 
Ở giai đoạn đầu của xã hội Tây Âu thời Trung cổ, Tertulian (160 - 225), 
nhà tư tưởng Kitô giáo đầu tiên viết những tác phẩm bằng tiếng Latinh 
nhấn mạnh sự đối lập giữa niềm tin và tri thức. Theo ông, triết học và các 
khoa học nhận thức thế giới sự vật hiện tượng quanh con người bằng con 
đường lý tính, nhưng nó không thể giúp họ đến được với Chúa Kitô. Ông 
khẳng định: “Hãy dẹp bỏ mọi nỗ lực nhằm tạo một đạo Đấng Christ ít 
nhiều bị pha trộn với triết lý khắc kỷ, học thuyết Platon và thuyết biện 
chứng”1. Chỉ có tôn giáo sử dụng công cụ nhận thức là niềm tin mới có thể 
tìm đến “lẽ thật”. Với tư cách là người hộ giáo nhiệt thành, Tertulian nhấn 
mạnh sự vượt trội của niềm tin đối với lý trí, tôn giáo đối với khoa học. 
Ông đưa ra mệnh đề nổi tiếng: “Phải tin vào (cái chết của Con Thiên Chúa) 
bằng mọi cách, vì đó là chuyện phi lý”, hay “(Chúa Kitô được chôn và 
sống lại) sự kiện này là chắc chắn, vì không thể xảy ra được”2. 
Quan điểm tách rời lý trí và niềm tin của Tertulian đã không được ủng 
hộ rộng rãi trong triết học Tây Âu thời Trung cổ. Nhấn mạnh tính vượt 
trội của niềm tin và hạ thấp vai trò của lý trí, “Tertulian càng khoét sâu 
hố ngăn cách giữa triết học Hy Lạp và triết học Kitô giáo. Trong khi đó, 
hầu hết các nhà triết học Trung cổ thời kỳ giáo phụ luôn mong muốn hòa 
nhập hai dòng tư tưởng Hy Lạp và Do Thái với nhau”3 trong những thảo 
luận có lợi cho thần học Kitô giáo. 
Augustino (334 - 412) tuy coi trọng vai trò của niềm tin hơn lý tính, 
nhưng ông chủ trương không hoàn toàn phủ nhận lý tính. Mệnh đề nổi 
tiếng “tin để mà hiểu” của ông khẳng định niềm tin của con người có 
trước lý trí, niềm tin định hướng và chỉ đạo lý trí; lý trí có nhiệm vụ làm 
sáng tỏ niềm tin. Có tri thức, con người sẽ hạn chế được những niềm tin 
sai lầm. Trong tác phẩm Thành đô của Thượng Đế, ông khẳng định: “Khi 
tôi nhầm lẫn, thì tôi cũng biết rằng tôi là tôi”. 
3. Bối cảnh văn hóa Tây Âu thời Trung cổ và nguyên nhân ra đời 
quan điểm của Thomas Aquino về lý trí và niềm tin 
 Thomas Aquino đặt ra và giải quyết mối quan hệ giữa lý trí và niềm 
tin mang đậm dấu ấn của thời đại và ẩn tích trí khôn của mình. Sự phát 
Nguyễn Thị Thanh Hải. Lý trí và niềm tin 5 
 5
triển của kinh tế nông nghiệp của Tây Âu thế kỷ X làm xuất hiện hàng 
loạt thành thị sầm uất. Cuộc Thập tự chinh với danh nghĩa giải phóng 
Thánh địa Jerusalem đưa đến giao lưu văn hóa Đông - Tây. Sự vận động 
trí tuệ ở các thế kỷ XII - XIII làm gia tăng xu hướng tách biệt khoa học 
với thần học, lý trí với niềm tin. Vì thế, Thomas Aquino đã “nhìn nhận 
mối quan hệ giữa niềm tin và lý trí trong một khung cảnh rộng hơn, theo 
nhiều chiều kích”4. 
Thật vậy, vào cuối thời Trung cổ ở Tây Âu, triết học Arab, đặc biệt là 
học thuyết nổi tiếng của Averroes (1126 - 1198) về hai chân lý, đã thâm 
nhập sang Paris làm xuất hiện trung tâm khoa học Arab tại đây. Nhà phiên 
dịch, nhà triết học, nhà chiêm tinh học và nhà giả kim Michel Scottus 
(1175 - 1232?) đã góp phần phổ biến khoa học và triết học Arab tại Tây 
Âu, cũng như sự tiếp xúc trực tiếp với những sáng tạo của các nhà tư tưởng 
Hy Lạp đến từ Vidantia5. Robertus Grosseteste (1175 - 1253) đã phiên dịch 
chúng, đồng thời sáng lập ra trường phái triết học - khoa học ở Oxford. 
Ông nghiên cứu quang học, hình học, thiên văn học, y học và tiến hành thí 
nghiệm về khúc xạ ánh sáng và truyền âm thanh. Robertus Grosseteste 
khẳng định sự cần thiết nhận thức thế giới dựa trên cơ sở quan sát, thí 
nghiệm và phân tích tiếp theo kết quả nhận được cùng với việc đưa ra 
những tiên đề và khái quát ban đầu. Sau đó, người nghiên cứu cần kiểm tra 
những kết luận này dựa trên tư liệu thực tế. Đây là một trong các thử 
nghiệm đầu tiên nhằm hình thành phương pháp phân tích khoa học. 
Bên cạnh đó, Robertus Grosseteste còn lý giải sự sáng tạo ra vũ trụ 
theo cách riêng của mình. Đầu tiên, Thiên Chúa sáng tạo ra một điểm 
sáng, sau đó nó biến thành một hình cầu. Vật chất dần cô đọng lại ở trung 
tâm và trái đất đã hình thành ở đây. Đứng trên trình độ tri thức thời đại 
mình, ông dường như đã vượt lên trước giả thuyết hiện đại về vụ nổ lớn 
của vũ trụ. Grosseteste đã giả định cơ sở ánh sáng hiện diện trong tâm 
hồn con người6. Như vậy, theo Grosseteste, Thiên Chúa là nguyên nhân 
đầu tiên, là Đấng Sáng thế, còn vật chất thực tại phát triển một cách độc 
lập. Qua đó, các quy luật của tự nhiên có được ý nghĩa độc lập ở bên 
ngoài chân lý của thần học. 
Tuy nhiên, ưu điểm của trường phái Oxford thể hiện đầy đủ nhất trong 
sự nghiệp sáng tạo của Roger Bacon (1214 - 1294). Đương thời, ông 
được gọi là “tiến sĩ kỳ lạ” do hiểu biết uyên bác và trí tuệ rõ ràng. Là học 
trò của Grosseteste, Roger Bacon chú trọng nghiên cứu tự nhiên, chứ 
6 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 7 - 2014 
 6
không phải là triết học kinh viện. Theo ông, tri thức mở ra cho con người 
những khả năng to lớn như có thể đi trên đất liền bằng xe cộ không cần 
đến ngựa, đi trên biển bằng tàu không cần đến thuyền buồm và tay chèo, 
bay trên không trung và lặn sâu xuống đáy biển, quan sát những hạt bụi 
nhỏ li ti và vì sao xa xôi. 
Roger Bacon hoàn toàn tách biệt phương pháp tôn giáo (căn cứ trên 
niềm tin và mặc khải) với phương pháp khoa học (tri thức được khẳng 
định bằng thí nghiệm và quan sát chính xác). Ông coi những bộ phận cơ 
bản của triết học là toán học, đạo đức học và vật lý học - khoa học về tự 
nhiên (gồm thiên văn học, quang học, y học, các tri thức kỹ thuật). Trong 
đó, toán học được ông đánh giá cao, vì nó cho phép nghiên cứu và kiểm 
tra mọi khoa học khác. Bên cạnh đó, Roger Bacon có thái độ hoài nghi 
đối với logic học, vì các suy luận logic không dựa vào sự kiện, khả giác, 
kinh nghiệm. Cho nên, triết học kinh viện, theo ông chỉ là thành tựu của 
logic học hình thức và là những tri thức hoàn toàn tư biện. 
Roger Bacon tách biệt ba phương thức nhận thức là niềm tin, suy luận 
và kinh nghiệm. Niềm tin thuộc lĩnh vực tôn giáo, suy luận tư biện thuộc 
triết học, tri thức kinh nghiệm thuộc khoa học và khoa học thực nghiệm 
là hoàn hảo nhất. 
Vấn đề chân lý tối cao của Kinh Thánh vẫn còn bỏ ngỏ trong học 
thuyết của Roger Bacon. Ông cho rằng, Kinh Thánh không những đòi hỏi 
phải được tôn trọng, mà còn cần được phân tích một cách có phê phán. 
Ông còn phân biệt kinh nghiệm bên ngoài (kinh nghiệm hằng ngày và 
kinh nghiệm khoa học) với kinh nghiệm bên trong (nhờ giác ngộ và mặc 
khải). Kinh nghiệm bên ngoài không đạt tới chân lý của Kinh Thánh và 
hình ảnh tôn giáo. Chúng càng tuyệt mỹ bao nhiêu thì con người càng 
biết về chúng ít hơn. Dù sao, những quan niệm về tự nhiên của Roger 
Bacon vào thời đó vẫn mang tính viễn tưởng, không đầy đủ và hiển nhiên 
trong lập trường triết học của ông, tri thức thần thánh luôn được đề cao. 
Điều này còn được thể hiện ở niềm tin của ông vào vai trò toàn cầu của 
Giáo hội Công giáo về việc xây dựng một xã hội lý tưởng trên thế gian. 
Để có được điều đó, Roger Bacon khẳng định, cần phải có các linh mục 
khai sáng am hiểu sâu sắc về khoa học và tôn giáo. 
Vào thế kỷ XIII, nhiều nhà tư tưởng Tây Âu khác đánh giá rất cao ưu 
điểm của khoa học kinh nghiệm và phủ nhận vai trò hàng đầu của tôn 
giáo đối với triết học. Chẳng hạn, Siger of Brabant (1240 - 1280), giáo sư 
Nguyễn Thị Thanh Hải. Lý trí và niềm tin 7 
 7
Khoa Nghệ thuật, Trường Đại học Paris, khẳng định nhiều luận điểm trái 
với tín điều Công giáo: Lý tính của mọi người giống nhau và là một, chỉ 
có duy nhất con người biết tư duy. Mọi thứ diễn ra trong thế giới này đều 
phụ thuộc vào các thiên thể. Thế giới là vĩnh hằng. Không bao giờ có con 
người đầu tiên. Linh hồn của con người đi liền với thể xác và chết cùng 
với sự phá hủy của nó. Bị cái chết tách rời khỏi thể xác, linh hồn không 
biết đến đau khổ xác thịt. Ý chí tự do là thụ động và do nguyện vọng điều 
khiển. Thiên Chúa không nhận thức những sự vật riêng biệt. Hành vi của 
con người không phải do sự tiền định của Thiên Chúa. 
Siger of Brabant còn thừa nhận chiêm tinh học, điều bị coi là tà giáo 
theo quan điểm thần học, vì nó hạ thấp ý chí và sự toàn năng của Thiên 
Chúa. Nói chung, Thượng Đế trong quan niệm của Siger of Brabant rất 
hạn chế về hành động và khả năng vì những điều tưởng tượng của lý tính 
hữu hạn của con người về siêu ý thức của Thiên Chúa ngay từ đầu đã 
mang tính chất hoài nghi. Vì vậy, Siger of Brabant và các môn đệ của 
ông bị Tòa án Dị giáo La Mã kết án, những tác phẩm của ông bị cấm. 
Như vậy, những thử nghiệm nhằm đem tri thức khoa học đối lập với 
chân lý tôn giáo, hay nói cách khác, đem con đường nhận thức về thế giới 
và con người bằng lý trí thay thế niềm tin đều là còn sớm đối với văn hóa 
Châu Âu thời Trung cổ. Điều này do trạng thái thơ ấu của đa số khoa 
học, những nhu cầu của xã hội Châu Âu thời Trung cổ còn xa lạ với chủ 
nghĩa cá nhân, sự cần thiết có sự cố kết để đấu tranh chống lại Islam giáo 
và những loại hình tôn giáo được cho là tà giáo nhằm bảo vệ Công giáo. 
4. Quan điểm của Thomas Aquino về lý trí và niềm tin 
Triết học Thomas Aquino nói chung và quan điểm của ông về quan hệ 
giữa lý trí và tôn giáo và khoa học ra đời trong bối cảnh như vậy. Những 
thành tựu của giáo dục và sự tiếp cận gần gũi với tư tưởng khoa học, triết 
học Arab đã làm gia tăng nguy cơ phổ biến tự do tư tưởng. Việc cản trở 
điều đó đòi hỏi phải củng cố cơ sở triết học của Công giáo. Các đại diện 
của Dòng Dominico, tiêu biểu là Alberto và Thomas Aquino, đã hoàn 
thành công việc này. Thomas Aquino là người rất am hiểu các tác phẩm 
của Aristotes, cũng như biết tới tác phẩm của các nhà triết học Arab và 
các nhà triết học Công giáo Phương Đông7. Tuy vậy, ông dành ưu tiên 
không phải cho nhận thức tự nhiên, mà cho triết học kinh viện, kiên trì và 
nhất quán bảo vệ quan điểm của Công giáo. Vì thế, ông sử dụng toàn bộ 
logic học hình thức của Aristotle và trí tuệ uyên bác của mình để tạo ra 
8 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 7 - 2014 
 8
một sự tổng hợp có quy mô, luận chứng cho hệ giáo lý và triết học Công 
giáo. Điều này được thể hiện tập trung trong bộ Tổng luận thần học, một 
tác phẩm lớn bộc lộ rõ đường lối ôn hòa khi giải quyết mối quan hệ giữa 
lý trí và niềm tin. 
Thomas Aquino phân biệt khá rành mạch giữa lý trí và niềm tin. Lý trí 
làm sáng tỏ các quy luật của thế giới vật chất tồn tại một cách khách 
quan, không phụ thuộc vào ý thức con người. Tuy nhiên, trong quá trình 
tồn tại, con người vẫn phải đối diện những “chân lý thầm kín” mà họ 
không thể đạt tới bằng con đường lý tính. Trong trường hợp ấy, con 
người chỉ còn biết tin vào chúng. Những chân lý ấy được mở ra trong 
trực giác, trong cảm hứng cao độ, trong sự linh ứng và được đem lại cho 
con người trong mặc khải. 
Tuy nhiên, Thomas Aquino không thừa nhận các mâu thuẫn giữa khoa 
học và tôn giáo. Do hạn chế về phương pháp và lý trí của con người, 
khoa học không thể có kỳ vọng nhận thức được chân lý tối cao. Nhiệm 
vụ chủ yếu của triết học là lý giải những luận điểm của tôn giáo dựa trên 
lý tính và vạch ra những khiếm khuyết của các suy luận phê phán niềm 
tin chân thực. Thomas Aquino chứng minh rằng, một bộ phận thần học 
có thể phân tích được về mặt logic (sự tồn tại của Chúa, hoạt động của 
Chúa, sự bất tử của linh hồn, v.v...). Một bộ phận khác không chứng 
minh được là giáo lý về Chúa Ba Ngôi, mầu nhiệm về nhập thể của Chúa 
Kitô, sự sáng tạo ra thế giới từ hư vô, tội tổ tông, việc phục sinh người 
chết, ngày phán xét cuối cùng, hạnh phúc vĩnh hằng và sự trừng phạt. 
Những luận điểm này là bất khả tri đối với lý tính con người và chỉ được 
mặc khải cho các thực thể tối cao. Trong trường hợp đó, niềm tin sẽ 
hướng dẫn con người đạt đến chân lý. Và chân lý ấy là vĩnh cửu, bất biến 
và không sai lầm. Thomas Aquino khẳng định: “Niềm tin của người tín 
hữu không liên hệ với hình bánh, hình rượu, ở đây hay ở đó, nhưng liên 
hệ với điều là thân thể thực sự của Chúa Kitô hiện hữu dưới hình bánh, 
bánh này được giác quan chúng ta trông thấy khi nó được truyền phép 
cách đúng. Do đó, nếu bánh này không truyền phép đúng, không phải 
niềm tin chứa đựng cái gì sai lầm”8. Quan điểm trên đây, theo Thomas, 
không những kìm hãm lòng kiêu hãnh của con người khi quá đề cao lý 
trí, mà còn đưa “nguyên tắc Sokrates” vào nhận thức. Nhà thông thái vĩ 
đại từng nói, ông hiểu biết không nhiều hơn các nhà triết học khác. 
Nhưng ông biết sự không hiểu biết của mình, và chính điều này đem lại 
Nguyễn Thị Thanh Hải. Lý trí và niềm tin 9 
 9
ưu thế cho ông. Nó đồng thời cũng xác định vai trò quan trọng của niềm 
tin trong thực hành tâm linh của mỗi người. 
Thomas Aquino đánh giá không cao các khoa học kinh nghiệm. Ông 
cho rằng, các nhà nghiên cứu rất khó khăn và thường xuyên mắc phải sai 
lầm trong nghiên cứu thế giới vật chất, đưa ra những ý kiến khác nhau, 
hoài nghi và thường thay đổi quan điểm của mình. Chỉ có chân lý của 
Kinh Thánh là bất biến. Chúng được những phép mầu và minh chứng 
khẳng định chữa bệnh một cách siêu nhiên, phục sinh người chết, mặc 
khải của các nhà tiên tri, hiện tượng bất thường ở trên trời. 
Việc tiếp cận với tri thức khoa học, theo Thomas Aquino, cũng là nan 
giải và đòi hỏi một trình độ học vấn căn bản, những nghiên cứu chuyên 
sâu và quan sát chăm chú. Còn chân lý tôn giáo được mặc khải cho mỗi 
người có niềm tin thì không đòi hỏi phải được chứng minh và trí tuệ sắc 
sảo. Mặt khác, việc nắm bắt tri thức khoa học, theo quan điểm của 
Thomas, cho phép con người tránh khỏi những sai lầm và cảm giác nặng 
nề; thậm chí còn đưa con người đến những hoài nghi đau khổ về tồn tại 
của Chúa và tính chân thực của Kinh Thánh. Bởi lẽ, “nhờ những vật khả 
giác, ta không thể vươn lên để nhận biết các bản thể phân lập, là những 
bản thể trổi vượt trên trí khôn nhân loại. Thành thử, hạnh phúc tối hậu 
của con người không thể hệ tại các khoa học trừu tượng”9. Ngược lại, 
niềm tin thức tỉnh hy vọng và tình yêu trong con người trở thành ngọn 
đèn dẫn đường tại những ngã ba cuộc đời; dẫn con người tới hạnh phúc 
vĩnh cửu nơi Nước Chúa. 
Thomas Aquino kết luận, tôn giáo quan trọng hơn khoa học, niềm tin 
ưu việt hơn lý trí, khoa học và triết học là “đồ đệ” của thần học. Thần học 
Công giáo cần đến khoa học, triết học để luận chứng một số tín điều ở 
tầng bậc nhận thức thấp, tại những sự vật khả giác, hữu hạn và biến đổi. 
Còn niềm tin đưa con người đến với sự khôn ngoan tối cao, chân lý vĩnh 
hằng, hạnh phúc đời đời. Do vậy, mối quan hệ giữa khoa học và tôn giáo 
cần được giải quyết một cách có lợi cho tôn giáo. Tất cả kết luận rút ra từ 
việc nghiên cứu tự nhiên cần phải được làm cho phù hợp với Kinh Thánh. 
Vào thế kỷ XIII, Thomas Aquino còn phải đối diện với truyền thống 
coi tồn tại của Chúa là sự hiển nhiên hình thành từ thời giáo phụ học. 
Theo truyền thống này, mỗi linh hồn đều cảm nhận thấy sự hiện diện của 
Chúa bằng niềm tin không cần chứng minh. Thomas Aquino nhận thấy 
luận điểm đó là kẽ hở cho những quan điểm dị giáo, vì mỗi người đều tự 
10 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 7 - 2014 
 10
do lý giải cảm giác của mình theo cách riêng. Khi đó, thần học trở thành 
bộ môn không bắt buộc, bất đồng về các vấn đề chủ yếu của thần học sẽ 
bắt đầu xuất hiện. Mặt khác, trước bối cảnh văn hóa của thời đại, trước 
xu thế thế tục hóa đang lan rộng trong xã hội Tây Âu, với tư cách là sự 
phản tư, triết học Thomas phải tính đến sự gia tăng vai trò của khoa học. 
Vì vậy, thần học Công giáo càng không nên thỏa mãn với luận điểm 
Chúa tồn tại. Nhiệm vụ của nó là phải vạch rõ thực chất tồn tại Chúa, 
chứng minh sự hiện diện và hoạt động của Người trong thế giới này. 
Thomas Aquino đưa ra năm phương thức chứng minh tồn tại Chúa 
nhờ vào quan điểm của các bậc tiền bối, đó là: Con đường thứ nhất và 
minh bạch nhất căn cứ trên sự chuyển biến10. Con đường thứ hai căn cứ 
trên nguyên nhân tác thành11. Con đường thứ ba căn cứ trên vật khả hữu 
và tất hữu12. Con đường thứ tư căn cứ trên những cấp bậc hoàn bị có nơi 
các vật13. Con đường thứ năm căn cứ trên sự cai quản vạn vật14. 
Tất cả luận chứng này có logic và xác đáng xét từ lập trường triết học. 
Thomas Aquino đã dùng nhiều chứng cứ (vũ trụ luận, mục đích luận, 
chuỗi nguyên nhân, chuỗi vận động hoặc các thang bậc giá trị) để chứng 
minh sự tồn tại của Chúa. Tuy nhiên, chúng ta có thể bác bỏ mỗi luận 
chứng trong đó, mặc dù những luận chứng này không phải đã hết giá trị. 
Một sự phản bác (từ chính quan điểm của Thomas) dưới dạng chung nhất 
đã xuất hiện. Bất kỳ chứng minh nào về tồn tại Chúa cũng căn cứ trên tri 
thức và năng lực hữu hạn của con người. Vậy làm sao có thể kỳ vọng đạt 
tới sự nhận thức đầy đủ về tự nhiên và Chúa? Sự không hiểu biết của con 
người về các bản chất tối cao này lớn gấp nhiều lần tổng số tri thức. Do 
vậy, những phán đoán về chúng chỉ có thể là mang tính ưa thích. Trong 
trường hợp đó, theo ông, tôn giáo tỏ rõ sự ưu việt. 
Thomas Aquino lý giải bản chất của các khái niệm (thuộc tính/dấu 
hiệu/đặc điểm chung) theo cách của mình. Theo ông, chúng tồn tại 
trong các vật đơn nhất cụ thể, nhưng cũng hiện diện trong ý thức con 
người như những thứ được rút ra từ sự vật cụ thể (các khái niệm tưởng 
tượng). Cuối cùng, chúng nằm trong ý Chúa trước khi được thể hiện 
trong vật. Trong thế giới quan như vậy, vật chất là cái thụ động, đứng 
im, là vật liệu ban đầu cho hành vi sáng tạo biến khả năng thành hiện 
thực. Chúa điều tiết quá trình lý tưởng và quá trình vật chất nhờ sử 
dụng các nguyên nhân tự nhiên như công cụ của mình. Theo ông, Chúa 
là Đấng Quan phòng. 
Nguyễn Thị Thanh Hải. Lý trí và niềm tin 11 
 11
Như vậy, Thomas đã né tránh được mối nguy hiểm của chủ nghĩa duy 
vật và chủ nghĩa phiếm thần, khác với Aristotle và Averroes - những 
người xem thế giới vật chất như một bản chất độc lập, sống theo các quy 
luật riêng. Theo Thomas, Chúa tích cực cai quản vũ trụ và Người có thể 
tác động đến các vật đơn nhất, vì phép lạ của tôn giáo là không thể trong 
trường hợp ngược lại. 
Những tín đồ Công giáo đầu tiên và Augustino có thái độ khinh 
thường của cải vật chất, chỉ quan tâm đến linh hồn. Tuân theo xu hướng 
của thời đại, Thomas Aquino cố phục hồi danh dự cho thể xác. Vả lại, ở 
Châu Âu, dưới thời thống trị của Công giáo, nhiều người giàu có quan 
tâm đến phúc lợi của bản thân đã xuất hiện. Việc khinh thường của cải và 
nhu cầu của thể xác bây giờ có thể xúc phạm đến những kẻ mạnh nhất thế 
gian này. Dường như đáp lại bối cảnh đã đổi thay và cố né tránh sự đối 
lập giữa thể xác và linh hồn, Thomas khẳng định sự hài hòa và sự thống 
nhất của chúng. Chỉ trong trường hợp như vậy, con người mới có đầy đủ 
giá trị; linh hồn tự thân nó là một thực thể không đầy đủ, mặc dù bất tử. 
Thomas Aquino được gọi là “tiến sĩ thiên thần” có thể vì trí tuệ của 
ông phát triển vượt lên trên khả năng của con người. Bản thân nhà triết 
học kinh viện này cũng đề cao lý tính hơn ý chí. Căn cứ vào mức độ lý 
tính, ông đã phân loại các thực thể trên thế gian và trên trời, và cho rằng, 
năng lực cảm tính làm cho con người trở nên giống với động vật, còn 
năng lực tư duy làm cho con người trở nên giống với thiên thần. Thomas 
thừa nhận tự do ý chí của con người. Con người có khả năng lựa chọn 
giữa cái thiện và cái ác, giữa Chúa và quỷ dữ. Nếu không, con người chỉ 
là con rối trong tay Chúa. Tự do ý chí của con người hoàn toàn không 
hạn chế sự toàn năng của Chúa, khả năng hiểu biết tất cả và định trước 
tương lai của Chúa, cho dù thông qua các quy luật chi phối thế giới, Chúa 
dẫn dắt con người đi theo con đường đúng đắn. 
Thomas Aquino coi chế độ dân chủ là hình thái xấu xa nhất của nền 
bạo chính, khi dân đen cầm quyền và gán ép lý tưởng thấp hèn của mình 
cho những người khác. Chế độ tốt nhất là chế độ quân chủ. Nếu như quốc 
vương vi phạm nguyên tắc công bằng và cái thiện, nếu ông ta chống lại 
Giáo hội, thì khi đó thần dân có quyền đứng dậy lật đổ bạo chúa. Đứng 
trên nhà cầm quyền thế tục là các chủ nhân tinh thần/các giáo chủ và 
Giáo hoàng. 
12 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 7 - 2014 
 12
Như vậy, cần tuân theo luật của Chúa, luật của tự nhiên và luật của 
con người. Khi đó, linh hồn mới lên được Thiên Đường. Giáo hội tha tội 
cho những kẻ sai lầm (sau khi sám hối). Nhưng nếu họ kiên trì theo tà 
giáo, thì Giáo hội buộc phải xử tội và giao cho chính quyền thế tục trừng 
phạt họ. 
Tóm lại, mối quan hệ giữa lý trí và niềm tin, giữa khoa học và thần 
học được Thomas Aquino giải quyết trong bối cảnh vừa phải tính đến giá 
trị của tư duy lý tính và thành tựu bước đầu của khoa học trong xã hội thế 
tục ở Tây Âu các thế kỷ XII - XIII, tìm hiểu và sử dụng thành tựu trong 
triết học Hy Lạp, tiếp cận tư tưởng của một số nhà triết học Islam giáo từ 
Phương Đông; vừa phải ra sức bảo vệ những tín điều của Giáo hội Công 
giáo từ lập trường cá nhân. Giải pháp ôn hòa nhưng đặt lý trí phục tùng 
niềm tin, triết học là đồ đệ của thần học đã giúp Thomas Aquino trở 
thành một tuyên truyền viên khôn ngoan cho Giáo hội Công giáo, mặc dù 
không phải mọi người đương thời đều có thể nhận ra. 
Quan niệm của Thomas Aquino chỉ ra mối quan hệ phức tạp, đa chiều 
giữa tôn giáo và khoa học. Quan niệm này cho thấy, không nên phiến 
diện, đối lập tuyệt đối tôn giáo và khoa học theo kiểu cái này hưng thịnh 
thì cái kia suy vong. Càng không nên đơn giản quy kết rằng, trong thời 
đại hiện nay, với sự phát triển của khoa học và công nghệ, thì tôn giáo 
tiêu vong. Sự thức tỉnh của tôn giáo từ cuối thế kỷ XX trở lại đây ở nhiều 
quốc gia, khu vực trên thế giới, trong đó có Việt Nam, càng minh chứng 
nhiều vấn đề không thể giải quyết chỉ bởi một mình lĩnh vực khoa học, 
mà cần có sự hỗ trợ từ lĩnh vực tôn giáo và các lĩnh vực khác của hoạt 
động con người./. 
CHÚ THÍCH: 
1 Cảnh giác về triết lý của thế gian,  
2 Điều nghịch lý ở Tertulian,  
3 Nguyễn Quang Hưng (2013), Tôn giáo và khoa học: Đối kháng hay tương hỗ, 
trong Liên hiệp Các hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam, Trung tâm Khoa học 
Tư duy, Hội thảo: Khoa học tư duy từ nhiều hướng tiếp cận khác nhau. 
4 Nguyễn Quang Hưng (2013), Tôn giáo và khoa học: Đối kháng hay tương hỗ, bđd. 
5 D. Geneviere Haucourt (Dương Linh dịch, 2002), Đời sống thời Trung cổ, Nxb. 
Thế giới, Hà Nội: 300 - 316. 
6 D. Geneviere Haucourt (Dương Linh dịch, 2002), Đời sống thời Trung cổ, sđd: 
206 - 209. 
7 Đỗ Minh Hợp (2011), Lịch sử triết học đại cương, Nxb. Giáo dục, Hà Nội: 210 - 
224. 
Nguyễn Thị Thanh Hải. Lý trí và niềm tin 13 
 13
8 Thomas Aquino (Trần Ngọc Châu dịch, 2012 - 2013), Tổng luận thần học, 
quyển II, phần II, tập 1: Niềm tin - đức cậy: 13. 
9 Thomas Aquino (Nguyễn Văn Liêm và một số cộng tác viên dịch, 2006), Tổng 
luận thần học, phần I - II, vấn đề 1 - 5: Về hạnh phúc con người: 254 - 255. 
10 Thomas Aquino (Nguyễn Văn Liêm dịch, 2002), Tổng luận thần học, quyển I - 
1: Thiên Chúa nhất thể, phần I: vấn đề 1 - 26: 137 - 138. 
11 Thomas Aquino (Nguyễn Văn Liêm dịch, 2002), Tổng luận thần học, quyển I - 
1: Thiên Chúa nhất thể, sđd: 139. 
12 Thomas Aquino (Nguyễn Văn Liêm dịch, 2002), Tổng luận thần học, quyển I - 
1: Thiên Chúa nhất thể, sđd: 141. 
13 Thomas Aquino (Nguyễn Văn Liêm dịch, 2002), Tổng luận thần học, quyển I - 
1: Thiên Chúa nhất thể, sđd: 141. 
14 Thomas Aquino (Nguyễn Văn Liêm dịch, 2002), Tổng luận thần học, quyển I - 
1: Thiên Chúa nhất thể, sđd: 143. 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
1. Thomas Aquino (Nguyễn Văn Liêm dịch, 2002), Tổng luận thần học, quyển I - 
1: Thiên Chúa nhất thể, phần I: vấn đề 1 - 26. 
2. Thomas Aquino (Nguyễn Văn Liêm và một số cộng tác viên dịch, 2006), Tổng 
luận thần học, phần I - II, vấn đề 1 - 5: Về hạnh phúc con người. 
3. Thomas Aquino (Trần Ngọc Châu dịch, 2012 - 2013), Tổng luận thần học, quyển 
II, phần II, tập 1: Niềm tin - đức cậy. 
4. Cảnh giác về triết lý của thế gian,  
5. Điều nghịch lý ở Tertulian,  
6. D. Geneviere Haucourt (Dương Linh dịch, 2002), Đời sống thời Trung cổ, Nxb. 
Thế giới, Hà Nội. 
7. Đỗ Minh Hợp (2011), Lịch sử triết học đại cương, Nxb. Giáo dục, Hà Nội. 
8. Nguyễn Quang Hưng (2013), Tôn giáo và khoa học: Đối kháng hay tương hỗ, 
trong Liên hiệp Các hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam, Trung tâm Khoa học Tư 
duy, Hội thảo: Khoa học tư duy từ nhiều hướng tiếp cận khác nhau. 
Abstract 
REASON AND FAITH 
IN PHILOSOPHY AND THEOLOGY OF THOMAS AQUINO 
This article clarified views of Thomas Aquino, who was both a 
Dominican priest and a reputable theologian and philosopher of the 
Scholasticism, on the relationship between reason and faith but behind it 
that was the relationship between science and religion. Solving this key 
issue on the moderate stance that helped Thomas Aquino totally deployed 
his philosophical content on aspects such as ontology, epistemology, 
human point of view on socio-political issues. 
Key words: Reason, faith, philosophy, theology, Thomas Aquino.