Lược sử giáo dục Đại học và những vấn đề của trường Đại học đương đại

 L−îc sö gi¸o dôc ®¹i häc vµ nh÷ng vÊn ®Ò 
cña tr−êng ®¹i häc ®−¬ng ®¹i 
 Ng« Tù LËp(*) 
I. Sù ra ®êi cña tr−êng ®¹i häc hiÖn ®¹i vµ ý t−ëng 
tù trÞ ®¹i häc 
Tr−êng ®¹i häc hiÖn ®¹i (§HH§) ë 
ph−¬ng T©y, nhÊt lµ ë Mü, ®−îc x©y 
dùng theo m« h×nh cña Wilhelm von 
Humboldt (1767-1835). Tuy nhiªn, cha 
®Î thùc thô cña tr−êng §HH§ chÝnh lµ 
Immanuel Kant (1724-1804), ng−êi ®· 
kÕt hîp triÕt häc duy lý (rationalism) 
cña Descartes víi triÕt häc duy nghiÖm 
(empiricism) cña Bacon vµ më ®Çu cho 
thêi kú Khai s¸ng. 
Kh¸c biÖt lín nhÊt gi÷a tr−êng 
§HH§ víi tr−êng ®¹i häc thêi trung cæ 
lµ §HH§ cã mét t− t−ëng chñ ®¹o, t¹o 
thµnh nÒn t¶ng cho mäi ho¹t ®éng cña 
nã, bao gåm môc ®Ých, triÕt lý, ph−¬ng 
ph¸p, còng nh− quan hÖ gi÷a c¸c khoa 
vµ quan hÖ cña tr−êng víi nhµ n−íc. T− 
t−ëng chñ ®¹o Êy, víi Kant, lµ lý tÝnh. 
Trong c¸c tr−êng ®¹i häc Trung cæ 
ph−¬ng T©y, kiÕn thøc ®−îc chia thµnh 
b¶y bé m«n, thuéc hai tiÓu lo¹i, gäi lµ 
Tam khoa (Ng÷ ph¸p, Tu tõ häc, L« 
gÝch häc) vµ Tø khoa (Sè häc, H×nh häc, 
Thiªn v¨n häc vµ ¢m nh¹c). Sù ph©n 
chia bé m«n nµy th−êng ®−îc g¾n víi 
tªn tuæi cña Aristotle nh−ng thËt ra cã 
nguån gèc tõ Ai CËp. NÒn gi¸o dôc Ai 
CËp bao gåm viÖc tu d−ìng m−êi ®øc 
h¹nh (cÇn thiÕt ®Ó ®¹t tíi h¹nh phóc 
vÜnh cöu) vµ b¶y m«n häc gióp cho viÖc 
gi¶i phãng linh hån: Ng÷ ph¸p, Tu tõ 
häc, vµ L« gÝch häc gióp thanh läc 
nh÷ng g× phi lý; Sè häc vµ H×nh häc lµ 
khoa häc vÒ kh«ng gian vµ trËt tù siªu 
nghiÖm, ch×a kho¸ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò 
vÒ tån t¹i vµ v¹n vËt; Thiªn v¨n häc 
nghiªn cøu liªn hÖ gi÷a con ng−êi víi vò 
trô cïng c¸c quy luËt vÒ sè phËn; ©m 
nh¹c nghiªn cøu sù hµi hoµ cña linh 
hån con ng−êi víi thÇn linh. HÖ thèng 
m«n häc Ai CËp, còng nh− hÖ thèng c¸c 
bé m«n trong m« h×nh cña Aristotle võa 
nãi ë trªn, ®¬n thuÇn dùa trªn sù kh¸c 
biÖt vÒ vÊn ®Ò nghiªn cøu chø kh«ng 
ph¶i dùa trªn mét nguyªn lý thèng nhÊt 
nµo.(*) 
Trong Xung ®ét gi÷a c¸c khoa, Kant 
m« t¶ sù ph©n chia c¸c khoa cña tr−êng 
®¹i häc ®−¬ng thêi, theo ®ã c¸c khoa 
®−îc chia thµnh hai ®¼ng cÊp, ba khoa 
cÊp trªn (cã thÓ gäi lµ Th−îng khoa) lµ 
ThÇn häc, LuËt häc vµ y häc; ®¼ng cÊp 
thÊp chØ cã mét khoa, cã thÓ gäi lµ H¹ 
khoa, ®ã lµ TriÕt häc (bao gåm c¶ c¸c 
ngµnh khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n). 
C¸c khoa ®−îc gäi lµ Th−îng chØ v× 
(*) TS. Gi¶ng viªn v¨n häc, ®¹i häc Illinois State 
University (Hoa Kú) 
Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 11, 2006 34 
chóng n»m trong mèi quan t©m cña 
quyÒn lùc nhµ n−íc. C¸c Th−îng khoa 
d¹y ng−êi d©n tu©n theo c¸c quy t¾c x· 
héi, nghÜa lµ ®µo t¹o c¸c thÇn d©n, 
nh÷ng ng−êi thõa hµnh, chø kh«ng ph¶i 
lµ nh÷ng c¸ nh©n tù do hµnh ®éng theo 
lý trÝ. Kant viÕt: 
“Nh− vËy, nhµ thÇn häc Th¸nh kinh 
(víi t− c¸ch lµ thµnh viªn cña mét 
Th−îng khoa) lÊy néi dung gi¶ng d¹y 
kh«ng ph¶i tõ lý tÝnh mµ tõ Kinh 
Th¸nh; gi¸o s− luËt kh«ng lÊy néi dung 
gi¶ng d¹y tõ quy luËt tù nhiªn, mµ tõ 
luËt lÖ mét vïng ®Êt; cßn gi¸o s− y häc 
th× kh«ng d¹y ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ 
thùc tÕ dùa trªn sinh lý häc c¬ thÓ ng−êi 
mµ d¹y c¸c quy ®Þnh y tÕ”(1). 
Khoa TriÕt häc, ng−îc l¹i, bÞ coi lµ 
H¹ chØ v× nã kh«ng d¹y bÊt kú ®iÒu g× 
kh¸c ngoµi viÖc sö dông lý trÝ mét c¸ch 
tù do. V× lÏ ®ã, Nhµ n−íc kh«ng chØ 
quan t©m, mµ cßn th−êng xuyªn can 
thiÖp vµo néi dung gi¶ng d¹y cña c¸c 
Th−îng khoa, trong khi nãi chung ®Ó 
cho c¸c gi¸o s− triÕt häc lo liÖu néi dung 
gi¶ng d¹y cña khoa m×nh. Nãi theo ng«n 
ng÷ ngµy nay, ®¹i kh¸i c¸c Th−îng 
khoa lµ c¸c khoa chuyªn ngµnh, cã môc 
®Ých d¹y t¸c nghiÖp; cßn H¹ khoa lµ 
khoa c¬ së, cã môc ®Ých khai s¸ng. 
Muèn hiÓu c¬ chÕ vËn hµnh trong 
tr−êng §HH§ cña Kant, chóng ta ph¶i 
hiÓu quan niÖm cña «ng vÒ Khai s¸ng. 
§èi víi Kant, còng nh− ®èi víi c¸c nhµ 
t− t−ëng cña thêi ®¹i Khai s¸ng, lý trÝ lµ 
mét n¨ng lùc phæ qu¸t cã kh¶ n¨ng gióp 
con ng−êi kh¸m ph¸ thÕ giíi vµ hµnh 
®éng ®óng ®¾n, hîp víi quy luËt tù 
nhiªn. Trong tiÓu luËn ng¾n ThÕ nµo lµ 
khai s¸ng (1784), Kant ®Þnh nghÜa khai 
s¸ng lµ kh¶ n¨ng tho¸t khái t×nh tr¹ng 
vÞ thµnh niªn vÒ trÝ tuÖ ®Ó “sö dông tri 
thøc cña m×nh lµ kh«ng cÇn sù chØ dÉn 
cña ng−êi kh¸c”. ¤ng cho r»ng, lý do 
cña t×nh tr¹ng vÞ thµnh niªn kh«ng ph¶i 
lµ thiÕu lý trÝ, lµ do thiÕu quyÕt ®o¸n vµ 
lßng dòng c¶m ®Ó sö dông lý trÝ mét 
c¸ch tù do. §Ó khai s¸ng, theo Kant, con 
ng−êi kh«ng cÇn bÊt kú ®iÒu g× kh¸c 
ngoµi tù do. §iÓm mÊu chèt ë ®©y lµ sù 
ph©n biÖt gi÷a hai c¸ch sö dông lý trÝ: 
c«ng khai vµ riªng t−. Kant viÕt: “ViÖc 
sö dông lý trÝ mét c¸ch c«ng khai ph¶i 
lu«n lu«n tù do, vµ chØ cã nã míi cã kh¶ 
n¨ng khai s¸ng con ng−êi. Cßn sù sö 
dông lý trÝ mét c¸ch riªng t− th× th−êng 
cã thÓ giíi h¹n chÆt chÏ kh«ng ¶nh 
h−ëng nhiÒu ®Õn tiÕn tr×nh khai s¸ng”. 
Kant gi¶i thÝch r»ng sù sö dông lý 
trÝ c«ng khai lµ sù sö dông lý trÝ víi t− 
c¸ch cña häc gi¶, hay trÝ thøc, cßn sö 
dông riªng t− lµ sö dông lý trÝ trong thi 
hµnh mét chøc tr¸ch ®−îc giao. ¤ng 
viÕt: 
“NhiÒu c«ng viÖc c«ng Ých ®ßi hái 
mét c¬ chÕ trong ®ã mét sè thµnh viªn 
céng ®ång ph¶i nhÊt nhÊt tu©n thñ mét 
c¸ch thô ®éng ®Ó chÝnh quyÒn cã thÓ 
®iÒu khiÓn nã ®Ó ®¹t ®Õn nh÷ng môc 
®Ých chung, hay Ýt nhÊt còng kh«ng lµm 
tæn h¹i ®Õn nh÷ng môc ®Ých chung ®ã. 
Khi ®ã dÜ nhiªn th× kh«ng cã chuyÖn lý 
sù, chØ cã tu©n thñ mµ th«i... Mét c«ng 
d©n kh«ng thÓ tõ chèi nép thuÕ...Nh−ng 
sÏ kh«ng cã g× lµ tr¸i víi nghÜa vô c«ng 
d©n khi chÝnh con ng−êi ®ã, víi t− c¸ch 
häc gi¶, ph¸t biÓu c«ng khai vÒ nh÷ng 
®iÒu bÊt hîp lý hay thËm chÝ bÊt c«ng 
cña thø thuÕ nµy”. 
Theo Kant, viÖc phª ph¸n c«ng khai 
cña c¸c häc gi¶ sÏ dÉn ®Õn t¸c dông ®iÒu 
chØnh x· héi trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn 
dµi h¹n. 
Quan niÖm vÒ khai s¸ng cña Kant 
L−îc sö gi¸o dôc... 35 
®−îc ph¶n ¸nh qua vai trß cña lý trÝ 
trong quan hÖ gi÷a c¸c khoa cña tr−êng 
§HH§. NhiÖm vô cña ba Th−îng khoa 
lµ gióp sinh viªn sö dông lý trÝ mét c¸ch 
riªng t− - kh«ng ph¶i dùa trªn sù chØ 
dÉn cña lý trÝ, mµ theo c¸c quy −íc x· 
héi. Bill Readings, trong cuèn Tr−êng 
§¹i häc trong ®èng ®æ n¸t, viÕt mét c¸ch 
mØa mai: 
“ThÇn häc d¹y ng−êi ta c¸ch ®Ó ®−îc 
cøu rçi mµ kh«ng cÇn ph¶i sèng tèt... 
LuËt häc d¹y ng−êi ta th¾ng kiÖn mµ 
kh«ng cÇn trung thùc... Y häc d¹y ng−êi 
ta ch÷a bÖnh h¬n lµ d¹y c¸ch sèng lµnh 
m¹nh...”. 
Tr¸i l¹i, nhiÖm vô cña khoa TriÕt 
häc lµ d¹y cho sinh viªn c¸ch sö dông lý 
trÝ mét c¸ch c«ng khai vµ ®éc lËp. TriÕt 
häc, hoµn toµn dùa trªn lý trÝ, ®Æt ra 
nh÷ng c©u hái vÒ tÝnh hîp lý còng nh− 
c¬ së cña quyÒn lùc, cña truyÒn thèng vµ 
c¸c quy −íc x· héi. §iÒu nµy dÉn ®Õn 
viÖc phª ph¸n néi dung vµ ph−¬ng ph¸p 
gi¶ng d¹y cña c¸c Th−îng khoa. Nh− 
thÕ, nÒn t¶ng cña tr−êng §HH§ lµ xung 
®ét gi÷a c¸c quy ph¹m truyÒn thèng 
(thÓ hiÖn qua néi dung vµ ho¹t ®éng cña 
c¸c Th−îng khoa) víi sù thÈm vÊn 
kh«ng ngõng cña lý trÝ (th«ng qua khoa 
TriÕt häc). 
Nh− thÕ, vÒ b¶n chÊt, tr−êng §H 
cña Kant lµ tr−êng §¹i häc Duy lý. Bill 
Readings viÕt rÊt chÝnh x¸c r»ng: 
“Theo nghÜa ®ã, h¹ khoa ®· trë 
thµnh th−îng khoa, thµnh bµ hoµng cña 
khoa häc, thµnh m«n häc hiÖn th©n cho 
c¸i nguyªn lý thuÇn nhÊt ®em l¹i søc 
sèng cho tr−êng §¹i häc” vµ khiÕn nã 
kh¸c h¼n tr−êng d¹y nghÒ (ph−êng héi) 
hay viÖn hµn l©m chuyªn ngµnh (thuéc 
hoµng gia)". 
T−¬ng tù nh− sù ph©n biÖt hai c¸ch 
sö dông lý trÝ, tr−êng §HH§ ph¶i gi¶i 
quyÕt mèi quan hÖ hai mÆt cña nã víi 
Nhµ n−íc. Mét mÆt, tr−êng §H lµ n¬i 
®µo t¹o nh©n lùc cho Nhµ n−íc, nã ph¶i 
gi¸o dôc ng−êi lao ®éng r»ng hä ph¶i sö 
dông lý trÝ ®Ó phôc vô Nhµ n−íc. V× thÕ 
§H ph¶i chÞu sù kiÓm so¸t cña Nhµ 
n−íc. MÆt kh¸c, tr−êng §H chØ cã thÓ 
vËn hµnh tèt nÕu lý trÝ ®−îc tù do tuyÖt 
®èi. §iÒu nµy cã nghÜa lµ tr−êng §H 
ph¶i ®−îc h−ëng mét quy chÕ tù trÞ ®Ó 
qu¸ tr×nh phª ph¸n cã thÓ diÔn ra thuËn 
lîi. NÕu kh«ng cã c¬ chÕ tù trÞ, lý trÝ sÏ 
kh«ng thÓ ®−îc ¸p dông tù do, vµ nh− 
thÕ cã nghÜa lµ tr−êng §H cña Kant 
còng kh«ng cßn lý do tån t¹i. 
LiÖu cã thÓ kÕt hîp hai yªu cÇu 
d−êng nh− m©u thuÉn nµy kh«ng? C©u 
tr¶ lêi cña Kant lµ cã. Theo Kant, nhiÖm 
vô cña tr−êng §H lµ ®µo t¹o nh÷ng chñ 
thÓ céng hoµ: nh÷ng ng−êi cã kh¶ n¨ng 
sö dông lý trÝ mét c¸ch tù do, ®ång thêi 
cã tinh thÇn c«ng d©n trong quan hÖ víi 
nhµ n−íc. ChÝnh nh÷ng ng−êi c«ng d©n 
®−îc khai s¸ng Êy, trong khi lµm tèt 
nghÜa vô cña m×nh, th«ng tù do t− 
t−ëng, ®em ®Õn nh÷ng ®iÒu chØnh cho 
x· héi. Vµ ®ã chÝnh lµ céi nguån cña tiÕn 
bé. 
II. Wilhelm von Humboldt: §¹i häc v¨n ho¸ vµ vai 
trß cña v¨n häc 
Tr−êng §¹i häc Duy lý cña Kant sau 
nµy ®−îc thay thÕ b»ng tr−êng §¹i häc 
V¨n ho¸ cña Humboldt do nh÷ng yªu 
cÇu lÞch sö cña c¸c nhµ n−íc-d©n téc 
®ang h×nh thµnh ë ch©u ¢u. 
Nh− ®· ®Ò cËp trong phÇn tr−íc, 
kh¸c víi tr−êng ®¹i häc thêi trung cæ, 
§¹i häc hiÖn ®¹i cã mét t− t−ëng chñ 
®¹o, t¹o thµnh nÒn t¶ng cho mäi ho¹t 
®éng cña nã. T− t−ëng chñ ®¹o Êy, ë 
Immanuel Kant, lµ lý trÝ. Trong m« 
Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 11, 2006 36 
h×nh cña m×nh Humboldt ®· tiÕp thu 
nh÷ng ý t−ëng cña Kant, ®Æc biÖt lµ 
tinh thÇn phª ph¸n vµ ý t−ëng tù trÞ 
§H, nh−ng «ng quan niÖm V¨n ho¸ 
thay cho Lý trÝ ®Ó ®ãng vai trß t− t−ëng 
chñ ®¹o. Sù thay thÕ nµy cã nh÷ng lý do 
lÞch sö cña nã. 
T−¬ng tù nh− tr−êng §H Duy lý cña 
Kant, ë tr−êng §H Humboldt dùa trªn 
hai kh¸i niÖm c¬ b¶n: V¨n ho¸ vµ Phª 
ph¸n. V¨n ho¸ ®èi víi Humboldt, còng 
nh− nhiÒu nhµ t− t−ëng ®−¬ng thêi nh− 
Schiller, Schleiermacher, hay Fichte, lµ 
sù kÕt hîp hai mÆt: nh÷ng kiÕn thøc 
kh¸c nhau ®−îc nghiªn cøu vµ ®ång thêi 
lµ sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch th«ng qua 
qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®ã. C¸c kiÕn thøc 
®−îc nghiªn cøu dùa trªn lý trÝ vµ ®−îc 
lý trÝ liªn kÕt thµnh mét hÖ thèng thèng 
nhÊt, nh−ng quan träng h¬n lµ nã kÕt 
tinh trong truyÒn thèng. §ång thêi, sù 
ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch chÝnh lµ sù 
tr−ëng thµnh cña c¸ nh©n th«ng qua 
viÖc hÊp thô nh÷ng g× thuéc lý trÝ trong 
truyÒn thèng ®ã. 
Tuy nhiªn, ®Ó nh÷ng g× hÊp thô 
®−îc thùc sù lµ tinh tuý duy lý trong 
truyÒn thèng, c¸c kiÕn thøc nghiªn cøu 
cÇn ph¶i ®−îc liªn tôc xem xÐt, phª 
ph¸n. V× thÕ, mét quy chÕ tù trÞ cÇn 
ph¶i ®−îc duy tr× ®Ó ®¶m b¶o cho tinh 
thÇn phª ph¸n cã thÓ vËn hµnh hiÖu 
qu¶. 
Tõ nh÷ng ph©n tÝch ë trªn, cã thÓ 
thÊy r»ng v¨n ho¸ g¾n liÒn víi truyÒn 
thèng, nh−ng ®ång thêi còng cã vai trß 
dÉn d¾t con ng−êi tíi t−¬ng lai. Cã thÓ 
nãi r»ng v¨n ho¸ lµ c¸i liªn kÕt qu¸ khø, 
hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai cña mét céng ®ång. 
Nh− thÕ, v¨n ho¸ chÝnh lµ nÒn t¶ng t¹o 
nªn b¶n s¾c: con ng−êi v¨n ho¸ ë ®©y 
g¾n liÒn víi truyÒn thèng cña céng 
®ång, cô thÓ lµ truyÒn thèng d©n téc. 
Nãi c¸ch kh¸c, §H chÝnh lµ n¬i t¹o nªn 
chñ thÓ v¨n ho¸ cña mét quèc gia. 
Humboldt tin r»ng nÕu ®−îc gi¸o dôc 
con ng−êi sÏ trë thµnh nh÷ng chñ thÓ tù 
do, cã kh¶ n¨ng suy nghÜ ®éc lËp ®Ó 
hµnh ®éng v× lîi Ých d©n téc - ®iÒu cùc 
kú quan träng ®èi víi c¸c nhµ n−íc - d©n 
téc ®ang h×nh thµnh vµ lín m¹nh ë ch©u 
¢u. 
ChÝnh v× §H ph¶i ®¶m ®−¬ng nhiÖm 
vô ®µo t¹o ra chñ thÓ v¨n ho¸ cña d©n 
téc nªn chóng ta thÊy xuÊt hiÖn mét 
hiÖn t−îng thó vÞ, ®ã lµ viÖc V¨n häc næi 
lªn thay cho TriÕt häc trong tr−êng §H 
duy lý cña Kant. Lý do dÔ nhËn thÊy lµ 
triÕt häc cã xu h−íng h−íng tíi tÝnh phæ 
qu¸t, trong khi v¨n häc g¾n liÒn víi 
ng«n ng÷ vµ ký øc cña mét céng ®ång cô 
thÓ. Mét lý do kh¸c lµ triÕt häc chØ dµnh 
riªng cho mét tÇng líp tinh hoa, trong 
khi v¨n häc cã thÓ ®−îc chia sÎ bëi ®a sè 
thµnh viªn cña céng ®ång. 
MÆc dï møc ®é vµ c¸ch thøc tiÕn 
hµnh kh¸c nhau, gi¶ng d¹y v¨n häc d©n 
téc trë thµnh m«n quan träng bËc nhÊt 
trong tr−êng §HH§. Cã thÓ liªn hÖ: 
tr−êng §¹i häc Trung cæ ph−¬ng T©y 
d¹y b¶y m«n gåm Tam khoa (Ng÷ ph¸p, 
Tu tõ häc, L« gÝch häc) vµ Tø khoa (Sè 
häc, H×nh häc, Thiªn v¨n häc vµ ©m 
nh¹c). T−¬ng tù nh− vËy, ë ViÖt Nam 
thêi Cæ vµ Trung ®¹i, c¸c nhµ Nho häc 
Tø th−, Ngò kinh chø kh«ng häc c¸c t¸c 
gi¶ ViÖt Nam. NhiÒu ng−êi quan niÖm 
®¬n gi¶n r»ng häc v¨n lµ ®Ó t×m hiÓu c¸i 
hay c¸i ®Ñp cña v¨n ch−¬ng. §iÒu ®ã 
còng cã, nh−ng nhiÖm vô chÝnh cña m«n 
v¨n lµ ®Ó x©y dùng b¶n s¾c v¨n ho¸. 
Ng−êi Ph¸p häc v¨n häc Ph¸p ®Ó trë 
thµnh ng−êi Ph¸p. Ng−êi ViÖt häc v¨n 
häc ViÖt ®Ó trë thµnh ng−êi ViÖt. 
L−îc sö gi¸o dôc... 37 
Sù gi¶ng d¹y v¨n häc ë c¸c n−íc 
còng phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm lÞch sö cña 
tõng n−íc. ë ch©u ¢u, vèn cã mét lÞch 
sö l©u dµi vµ tõng tr¶i qua hay vÉn cßn 
duy tr× c¸c triÒu ®¹i qu©n chñ, ch−¬ng 
tr×nh chñ yÕu dùa trªn truyÒn thèng 
v¨n häc. ë Hoa Kú, do lÞch sö ng¾n vµ 
còng do tinh thÇn céng hßa, viÖc gi¶ng 
d¹y −u tiªn giíi thiÖu thµnh tùu, th«ng 
qua c¸c ®iÓn ph¹m (canon). 
Xin trë l¹i víi ®Ò tµi cña chóng ta. 
Quan niÖm vÒ v¨n ho¸ cña Humboldt 
rÊt ®Æc tr−ng cho thêi hiÖn ®¹i, víi niÒm 
tin tuyÖt ®èi vµo lý trÝ, vµo con ng−êi víi 
t− c¸ch lµ chñ thÓ ®éc lËp cã kh¶ n¨ng 
c¶i t¹o vµ thèng trÞ x· héi vµ thiªn 
nhiªn. Còng gièng nh− lý trÝ, v¨n ho¸ 
®−îc hiÓu nh− lµ c¸i g× ®ã phæ qu¸t, phi 
giai cÊp. Quan niÖm vÒ v¨n ho¸ vµ vai 
trß cña v¨n ho¸ nh− vËy cã ¶nh h−ëng 
rÊt lín ë ch©u ¢u. Cïng víi sù lan táa 
cña v¨n ho¸ ch©u ¢u, quan niÖm nh− 
vËy còng cã ¶nh h−ëng lín trªn toµn thÕ 
giíi. C©u nãi chóng ta th−êng nghe: ChÞ 
Êy lµ ng−êi cã v¨n ho¸, hay H¾n lµ mét 
kÎ v« v¨n ho¸ - chÝnh lµ mét biÓu hiÖn 
cña quan niÖm nµy. 
Trong tr−êng §H theo m« h×nh cña 
Humboldt, ng−êi thÇy, ®ãng vai trß chñ 
®¹o. Ng−êi thÇy lý t−ëng lµ ng−êi cã v¨n 
ho¸ cao, ng−êi ®· ®−îc khai s¸ng vµ cã 
sø mÖnh khai s¸ng cho sinh viªn. 
Nghiªn cøu lÞch sö cña tr−êng §H trªn 
thÕ giíi, chóng ta thÊy trong nhiÒu 
tr−êng hîp toµn bé tinh thÇn cña tr−êng 
kÕt tinh ë mét vÞ gi¸o s− - th−êng lµ 
thÇy hiÖu tr−ëng. 
Tuy nhiªn, trµo l−u toµn cÇu ho¸ 
®ang lµm thay ®æi s©u s¾c tÝnh chÊt c¸c 
tr−êng §HH§. Nh÷ng ai tõng gi¶ng 
d¹y ë c¸c tr−êng §H ph−¬ng T©y ®Òu cã 
thÓ dÔ dµng nhËn thÊy mét hiÖn t−îng 
lµ nhiÒu sinh viªn rÊt th«ng minh, rÊt 
giái vÒ chuyªn ngµnh hÑp cña m×nh, 
nh−ng hiÓu biÕt chung vÒ v¨n ho¸, x· 
héi, lÞch sö rÊt kÐm. §ã lµ v× ë ph−¬ng 
T©y, hiÖn nay c¸c tr−êng §¹i häc V¨n 
ho¸ theo h×nh mÉu cña Humboldt ®ang 
biÕn mÊt ®Ó nh−êng chç cho c¸c tr−êng 
§¹i häc - Doanh nghiÖp mµ t− t−ëng 
chñ ®¹o lµ doanh thu chø kh«ng ph¶i lµ 
Lý trÝ hay V¨n ho¸. Bill Readings, trong 
cuèn Tr−êng §¹i häc trong ®èng ®æ n¸t, 
lËp luËn r»ng cïng víi sù lín m¹nh cña 
c¸c tËp ®oµn xuyªn vµ ®a quèc gia, nhµ 
n−íc-d©n téc ®ang suy tµn. Ngµy nay, 
c¸c tr−êng §H ph−¬ng T©y ®ang dÇn 
biÕn thµnh c¸c trung t©m ®µo t¹o nh©n 
lùc cho c¸c doanh nghiÖp vµ nh÷ng 
ng−êi tiªu thô tiÒm n¨ng trong t−¬ng lai 
thay v× ®µo t¹o nh÷ng chñ thÓ v¨n ho¸ 
d©n téc. 
C©u hái ®Æt ra lµ: Lµm sao cã thÓ cã 
d©n chñ nÕu nh− ng−êi d©n bÞ biÕn 
thµnh nh÷ng cç m¸y lao ®éng vµ tiªu 
thô chø kh«ng ®−îc ®µo t¹o ®Ó suy nghÜ 
nh− nh÷ng chñ thÓ chÝnh trÞ ®éc lËp? 
RÊt nhiÒu ng−êi, trong ®ã cã t«i, cho 
r»ng ®©y còng lµ vÊn ®Ò lín nhÊt cña 
gi¸o dôc ®¹i häc hiÖn ®¹i. 
III. X· héi tiªu thô vµ ®¹i häc doanh nghiÖp 
Trong phÇn tr−íc, t«i viÕt r»ng ë c¸c 
n−íc ph−¬ng T©y hiÖn nay, tr−êng §¹i 
häc V¨n ho¸ theo h×nh mÉu cña 
Humboldt ®ang biÕn mÊt ®Ó nh−êng chç 
cho c¸c tr−êng §¹i häc-Doanh nghiÖp 
mµ t− t−ëng chñ ®¹o lµ doanh thu chø 
kh«ng ph¶i lµ Lý trÝ hay V¨n ho¸. §iÒu 
nµy cã liªn hÖ chÆt chÏ ®Õn nh÷ng thay 
®æi lín lao vÒ kinh tÕ-x· héi cña thÕ giíi 
tõ sau ChiÕn tranh ThÕ giíi thø Hai, vµ 
®Æc biÖt lµ tõ sau khi kÕt thóc ChiÕn 
tranh L¹nh. NÐt chñ ®¹o trong sù thay 
®æi nµy lµ sù lªn ng«i cña x· héi tiªu 
Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 11, 2006 38 
thô. Trong nÒn kinh tÕ hiÖn ®¹i, nhÊt lµ 
víi nÒn kinh tÕ c¸c quèc gia ph¸t triÓn 
nhÊt hiÖn nay nh− Mü, NhËt B¶n vµ 
T©y ¢u, ®Çu tµu ph¸t triÓn lµ søc tiªu 
thô, nãi cho cïng lµ ham muèn tiªu thô, 
chø kh«ng ph¶i lµ n¨ng lùc s¶n xuÊt. Cã 
thÓ nãi kh«ng ngoa r»ng nhu cÇu lµ tÊt 
c¶. Cã nhu cÇu, sÏ cã s¶n xuÊt ®Ó cung 
cÊp vµ sÏ cã l−u th«ng ph©n phèi. ChÝnh 
v× thÕ, nh÷ng nhu cÇu tiªu thô míi cÇn 
ph¶i kh«ng ngõng t¹o ra th«ng qua 
qu¶ng c¸o, ý thøc hÖ, v¨n ho¸ ®¹i chóng 
vµ v« sè con ®−êng kh¸c. 
§Ó hiÓu ®−îc nh÷ng thay ®æi cña 
thÕ giíi chóng ta kh«ng thÓ kh«ng ®Ò 
cËp ®Õn c¸i gäi lµ thêi HËu hiÖn ®¹i, hay 
®óng h¬n lµ chñ nghÜa HËu hiÖn ®¹i. 
MÆc dï ch−a cã sù nhÊt trÝ, nhiÒu 
nhµ nghiªn cøu cho r»ng b¶n chÊt cña 
chñ nghÜa HËu hiÖn ®¹i lµ sù tõ bá 
nh÷ng t− t−ëng trung t©m cña chñ 
nghÜa HiÖn ®¹i vµ thêi Khai s¸ng, ®ã lµ 
Lý trÝ, Chñ thÓ, Ch©n lý vµ TiÕn bé, 
nh÷ng ý niÖm tõng ®ãng vai trß nÒn 
t¶ng cho nh÷ng biÕn ®æi lín lao trªn thÕ 
giíi trong vßng mÊy tr¨m n¨m qua. 
Nh÷ng t¸c gi¶ nh− Jean-Francois 
Lyotard thËm chÝ cßn ®i xa h¬n, kh¼ng 
®Þnh r»ng niÒm tin vµo søc m¹nh cña lý 
trÝ vµ khoa häc chÝnh lµ lý do dÉn ®Õn 
®éc tµi vµ b¹o lùc. Ernesto Laclau tãm 
t¾t chñ nghÜa HËu hiÖn ®¹i trong ba 
khÝa c¹nh, ®ã lµ sù tØnh ngé vÒ nhËn 
thøc luËn, vÒ ®¹o ®øc vµ ý thøc chÝnh 
trÞ. T−¬ng tù nh− vËy, Henry Giroux 
®−a ra ba luËn ®iÓm mµ «ng gäi lµ ba sù 
“Phñ ®Þnh”: 1. Phñ ®Þnh tÝnh Phæ qu¸t, 
Lý trÝ vµ C¬ së cña nhËn thøc; 2. Phñ 
®Þnh c¸c ranh giíi cña V¨n ho¸; 3. Phñ 
®Þnh tÝnh Chñ thÓ. 
C¸c nhµ t− t−ëng HËu hiÖn ®¹i cho 
r»ng c¸i lý trÝ phæ qu¸t vµ phi giai cÊp 
chØ lµ mét ¶o gi¸c vµ tri thøc cña con 
ng−êi chØ lµ tËp hîp nh÷ng c¸ch nh×n 
phï hîp víi mét kiÓu t− duy, mét 
paradigm nhÊt ®Þnh chø kh«ng hÒ cã c¬ 
së nµo. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ hä phñ nhËn 
ch©n lý phæ qu¸t. T−¬ng tù nh− vËy, c¸c 
nhµ t− t−ëng HËu hiÖn ®¹i cho r»ng 
nh÷ng ranh giíi v¨n ho¸ ch¼ng qua lµ 
s¶n phÈm cña quan hÖ quyÒn lùc. H¬n 
tÊt c¶, hä kh«ng cßn tin r»ng con ng−êi 
lµ chñ thÓ s¸ng t¹o, ®éc lËp, ng−êi lµm 
chñ sè phËn cña m×nh ®ång thêi c¶i t¹o 
thÕ giíi vµ x· héi. 
Chñ nghÜa HËu hiÖn ®¹i kh«ng ph¶i 
kh«ng cã c¬ së cña nã vµ trªn thùc tÕ ®· 
cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc ®èi víi x· héi 
nãi chung vµ gi¸o dôc nãi riªng. ChÝnh 
chñ nghÜa HËu hiÖn ®¹i lµ c¬ së cho v« 
sè thay ®æi nh− viÖc më réng cöa ®¹i häc 
cho viÖc nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y v¨n 
ho¸ cña nh÷ng céng ®ång thiÓu sè, sù 
®¸nh gi¸ l¹i nghÖ thuËt b¸c häc vµ b×nh 
d©n, sù thay ®æi vai trß cña ng−êi thÇy 
còng nh− sù nhËn thøc l¹i kh¸i niÖm tri 
thøc 
Tuy nhiªn, ®iÒu nguy hiÓm lµ chñ 
nghÜa HËu hiÖn ®¹i ®ang ®−îc khai th¸c 
theo chiÒu h−íng tiªu cùc, nhÊt lµ khi 
nã ®−îc kÕt hîp víi chñ nghÜa T©n tù 
do. Phôc håi kh¸i niÖm “bµn tay v« 
h×nh” cña Adam Smith, c¸c nhµ t− 
t−ëng T©n tù do ®ång nhÊt d©n chñ víi 
thÞ tr−êng vµ cè g¾ng, nãi nh− 
Rosemary Hennessy, gi¶i tho¸t mäi 
ho¹t ®éng cña thÞ tr−êng t− b¶n chñ 
nghÜa khái sù kiÓm so¸t cña nhµ n−íc. 
Bill Readings, trong cuèn Tr−êng 
§¹i häc trong ®èng ®æ n¸t, ph©n tÝch rÊt 
s©u s¾c mèi quan hÖ gi÷a Tr−êng ®¹i 
häc Doanh nghiÖp (Corporate 
University) vµ Chñ nghÜa tiªu dïng 
(Consumerism). Readings gäi m« h×nh 
L−îc sö gi¸o dôc... 39 
®¹i häc hiÖn nay lµ “University of 
Excellence”. Tõ “excellence” gÇn ®©y 
th−êng ®−îc dÞch lµ “xuÊt s¾c” (nh− 
“Trung t©m xuÊt s¾c”, “§¹i häc xuÊt 
s¾c”) nh−ng c¸ch dÞch nµy kh«ng thÓ 
hiÖn ®−îc s¾c th¸i th−¬ng m¹i cña nã, 
mét s¾c th¸i cã lÏ gÇn gòi víi tõ “uy tÝn” 
- mét tõ còng kh¸ phæ biÕn trong c¸c 
qu¶ng c¸o gi¸o dôc. Còng gièng nh− tõ 
“uy tÝn”, tõ “excellence”, theo Readings, 
lµ mét tõ kh«ng cã néi hµm. C¸i mµ c¸c 
tr−êng ®¹i häc hiÖn ®¹i h−íng ®Õn 
kh«ng ph¶i lµ tÝnh phæ qu¸t cña lý trÝ 
hay v¨n ho¸ (xin l−u ý r»ng “university” 
hµm chøa nghÜa “universal” - phæ qu¸t) 
mµ lµ tÝnh “XuÊt s¾c”, hay “uy tÝn”. 
Ng−êi ta xÕp h¹ng c¸c tr−êng §H theo 
mét c¸ch thøc kh«ng kh¸c nhiÒu l¾m so 
víi c¸ch xÕp h¹ng s¸ch b¸n ch¹y trong 
ngµnh xuÊt b¶n hay c¸c album ¨n 
kh¸ch trong c«ng nghiÖp gi¶i trÝ. Cïng 
víi viÖc chó träng ®Õn th−¬ng hiÖu, rÊt 
nhiÒu ho¹t ®éng cña tr−êng ®¹i häc hiÖn 
®¹i ngµy cµng mang tÝnh th−¬ng m¹i. 
Cã thÓ thÊy ®iÒu ®ã qua viÖc kinh doanh 
c¸c s¶n phÈm nh− s¸ch, bót, cê, huy 
hiÖu, ¸o ph«ngmang logo cña tr−êng. 
C¸c ho¹t ®éng g©y quü vµ ®Æc biÖt ®−îc 
chó träng, nhÊt lµ th«ng qua c¸c tæ chøc 
cùu sinh viªn. 
Mét trong nh÷ng t¸c ®éng lín nhÊt 
cña sù th−¬ng m¹i ho¸ gi¸o dôc ®¹i häc 
lµ sù thay ®æi vai trß cña ®éi ngò ng−êi 
thÇy. NÕu nh− trong tr−êng §H Duy lý 
cña Kant vµ §H V¨n ho¸ cña 
Humboldt, ng−êi thÇy ®ãng vai trß 
trung t©m, th× trong tr−êng §H Doanh 
nghiÖp hiÖn nay, vai trß Êy thuéc vÒ 
nh÷ng ng−êi qu¶n lý. Trªn thùc tÕ, 
ng−êi thÇy chØ cßn lµ ng−êi lµm thuª, 
mét thø c«ng nh©n trÝ thøc, nh÷ng 
ng−êi thùc hiÖn c¸c bµi gi¶ng theo ®¬n 
®Æt hµng cña c¸c c«ng ty. 
Cïng víi sù suy gi¶m vai trß cña 
ng−êi thÇy, lµ sù t¨ng c−êng quyÒn lùc 
cña sinh viªn. NÕu nh− trong tr−êng 
§H mang tÝnh khai s¸ng tr−íc kia, c¶ 
ng−êi thÇy lÉn sinh viªn ®Òu cã thÓ ®−îc 
coi nh− nh÷ng vÞ anh hïng trong c«ng 
cuéc chinh phôc lý trÝ, th× ngµy nay sinh 
viªn lµ kh¸ch hµng. Còng nh− trong c¸c 
ho¹t ®éng kinh doanh kh¸c, ng−êi tr¶ 
tiÒn lµ ng−êi cã tiÕng nãi quyÕt ®Þnh, 
cho dï ®Õn l−ît m×nh, hä còng l¹i ph¶i 
nãi thø tiÕng do nh÷ng «ng chñ t−¬ng 
lai cña hä ¸p ®Æt. 
Mét t¸c ®éng kh¸c cña sù th−¬ng 
m¹i ho¸ gi¸o dôc ®¹i häc lµ sù suy gi¶m 
vÞ thÕ cña c¸c m«n khoa häc x· héi. MÆc 
dï kh«ng chÝnh thøc, trªn thùc tÕ c¸c 
tr−êng §H ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y hiÖn 
bÞ chia ra thµnh hai lo¹i: nh÷ng tr−êng 
tinh hoa vµ nh÷ng tr−êng h¹ng hai, 
trong ®ã chØ cã c¸c tr−êng tinh hoa míi 
cã c¸c ch−¬ng tr×nh khoa häc x· héi 
®Ønh cao. §¹i ®a sè c¸c tr−êng §H cßn 
l¹i ®Òu cã xu h−íng gi¶m thiÓu c¸c m«n 
khoa häc x· héi. Nh−ng ngay c¶ ë c¸c 
tr−êng §H tinh hoa th× ng−êi ta còng 
ngÇm hiÓu r»ng chØ cã c¸c ngµnh kinh 
doanh häc hoÆc khoa häc tù nhiªn míi 
cã l·i vµ v× thÕ ®ãng vai trß trô cét trong 
ho¹t ®éng cña tr−êng. 
VËy chóng ta cÇn ph¶i lµm g×? 
Chóng ta cã ®ång ý, hay Ýt nhÊt lµ 
bu«ng xu«i ®Ó con em chóng ta ®−îc 
nhµo nÆn thµnh nh÷ng c¸i m¸y lao ®éng 
vµ tiªu thô hay kh«ng? 
T«i ®ång ý víi GS. Ronald 
Strickland, trong The Decline of 
Privilege and the Rise of Privatization 
in Public Higher Education, r»ng chóng 
ta kh«ng thÓ tõ bá nh÷ng phª ph¸n rÊt 
®óng ®¾n vµ tiÕn bé ®èi víi Chñ nghÜa 
thùc d©n, sù ph©n biªn giíi tÝnh, chñng 
Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 11, 2006 40 
téc vµ ¢u Trung luËn, nh−ng chóng ta 
còng kh«ng thÓ ®Ó mÆc cho thÞ tr−êng. 
Lêi kªu gäi Khai s¸ng cña Kant vµ 
Humboldt vÉn cßn nh÷ng gi¸ trÞ nãng 
hæi. 
 Tµi LiÖu THaM KH¶o 
1. John L. Elias. Paulo Freire. 
Pedagogue of Liberation. Florida: 
Krieger Publishing Company, 1994. 
2. Paulo Freire. Pedagogy of the 
oppressed. New York: Seabury P, 
1968. 
3. Henry Giroux A. et al. 
Counternarratives: Cultural Studies 
and Critical Pedagogies in 
Postmodern Spaces. New York: 
Routledge, 1997. 
4. Henry A. Giroux. (ed.) 
Postmodernism, Feminism, and 
Cultural Politics: Redrawing 
educational Boundaries, New York: 
State University of New York P., 
1991. 
5. Gerald Grafd. Beyond the 
Culture Wars: How Teaching the 
Conflicts Can Revitalize american 
education. New York: Norton, 1992. 
6. E.D. Hirsch. Jr. Cultural Literacy. 
Boston: Houghton Mifflin Company, 
1978. 
7. George G. M. James. Stolen Legacy 
(1954), San Franscisco: Jullian 
Richardson Associate, 1988. 
8. Immanuel Kant. The Conflict of the 
Faculties [1798], trans. Mary J. 
Gregor, New York: Abaris Books, 
1979. 
9. Douglas Kellner. Reading images 
Critically: Toward a Postmodern 
Pedagogy, in Giroux, Henry A. (ed.) 
Postmodernism, Feminism, and 
Cultural Politics: Redrawing 
Educational Boundaries, New York: 
State University of New York P., 
1991. 
10. Bill Readings. The University in 
Ruins, Cambridge: Harvard U.P., 
1996. 
11. Ronald Strickland. The Decline of 
Privilege and the Rise of 
Privatization in Public Higher 
Education, in Diana C. Bell and 
Margaret R. Nugent, Deprivatizing 
the Classroom, ed., New York: 
Hampton Press, 2005. 
12. Peter Tompkins. Secrets of the 
Great Pyramid, New York: Harper & 
Row, 1971, p. xiv. 
13. Mas’ud Zavarzaded. Post-ality: The 
(Dis)Simulations of Cybercapitalism, 
in Postality: Marxism and 
Postmodernism. Transformation 1. 
Washington: Maisonneuve Press, 
1995. 
14. Mas’ud Zavarzadeh and Donald 
Morton. (Post)modern Critical 
Theory and the articulations of 
Critical Pedagogies, in College 
Literature, 17. 2/3, (1991).