Giáo trình Kinh tế chính trị Mác - Lênin (Phần 2)

3. Phân tích những biểu hiện mới của chủ nghĩa tư bản trong giai đoạn hiện nay. 
4. Trình bày những thành tựu, giới hạn và xu hướng vận động của chủ 
nghĩa tư bản trong giai đoạn hiện nay. 
Phần thứ hai 
Những vấn đề kinh tế chính trị Của thời kỳ 
quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam 
Chương VIII 
Quá độ lên chủ nghĩa xã hội và cơ cấu kinh tế nhiều 
thành phần trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở 
Việt Nam 
I- Thời kỳ quá độ và quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam 
1. Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về thời kỳ quá độ lên chủ 
nghĩa xã hội 
Lý luận về hình thái kinh tế - xã hội của C.Mác cho thấy sự biến đổi của các 
xã hội là quá trình lịch sử tự nhiên. Vận dụng lý luận đó vào phân tích xã hội tư 
bản, tìm ra các quy luật vận động của nó, C.Mác và Ph.Ăngghen đều cho rằng, 
phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa có tính chất lịch sử và xã hội tư bản tất 
yếu bị thay thế bằng xã hội mới - xã hội cộng sản chủ nghĩa. 
Đồng thời C.Mác và Ph.Ăngghen cũng dự báo trên những nét lớn về 
những đặc trưng cơ bản của xã hội mới, đó là: có lực lượng sản xuất xã hội phát 
triển cao; chế độ sở hữu xã hội về tư liệu sản xuất được xác lập, chế độ người bóc lột 
người bị thủ tiêu; sản xuất nhằm thoả mãn nhu cầu của mọi thành viên trong xã hội; 
nền sản xuất được tiến hành theo một kế hoạch thống nhất trên phạm vi toàn xã hội; 
sự phân phối sản phẩm bình đẳng; sự đối lập giữa thành thị và nông thôn, giữa lao 
động trí óc và chân tay bị xoá bỏ... 
Để xây dựng xã hội mới có những đặc trưng như trên cần phải qua hai giai 
đoạn: giai đoạn thấp hay giai đoạn đầu và giai đoạn sau hay giai đoạn cao. Sau 
này V.I.Lênin gọi giai đoạn đầu là chủ nghĩa xã hội và giai đoạn sau là chủ nghĩa 
 107
cộng sản. C.Mác gọi giai đoạn đầu - xã hội chủ nghĩa là thời kỳ quá độ chính trị 
lên giai đoạn cao của xã hội cộng sản. 
Xuất phát từ sự nghiên cứu tình hình nước Nga lúc bấy giờ, C.Mác và Ph. 
ăngghen là những người đầu tiên nêu lên khả năng những nước còn đang ở giai 
đoạn phát triển tiền tư bản chủ nghĩa có thể chuyển thẳng lên hình thái xã hội 
cộng sản chủ nghĩa và khả năng phát triển rút ngắn của các nước này bỏ qua chế 
độ tư bản chủ nghĩa. Hai ông chỉ ra rằng: "Thắng lợi của giai cấp vô sản Tây Âu 
đối với giai cấp tư sản và gắn liền với điều đó, việc thay thế nền sản xuất tư bản 
chủ nghĩa bằng nền sản xuất do xã hội quản lý - đó là điều kiện tiên quyết tất yếu 
để nâng công xã Nga lên cùng một trình độ phát triển như vậy"1. 
Vận dụng học thuyết C.Mác vào công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Liên 
Xô trước đây, V.I.Lênin đã phát triển lý luận về thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội. 
Nội dung cơ bản của lý luận đó là: 
a) Thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là tất yếu khách quan, bất cứ 
quốc gia nào đi lên chủ nghĩa xã hội đều phải trải qua, kể cả các nước 
có nền kinh tế rất phát triển 
Tất nhiên, đối với các nước có nền kinh tế phát triển, thời kỳ quá độ lên chủ 
nghĩa xã hội có nhiều thuận lợi hơn, có thể diễn ra ngắn hơn so với các nước đi 
lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa có nền kinh tế lạc hậu. 
Thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là thời kỳ cải biến cách mạng sâu sắc, 
triệt để, toàn diện từ xã hội cũ thành xã hội mới: chủ nghĩa xã hội. Nó diễn ra từ 
khi giai cấp vô sản giành được chính quyền bắt tay vào xây dựng xã hội mới và 
kết thúc khi xây dựng thành công những cơ sở của chủ nghĩa xã hội cả về lực 
lượng sản xuất, quan hệ sản xuất, cơ sở kinh tế và kiến trúc thượng tầng. 
Tính tất yếu của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội được quy định bởi đặc 
điểm của cách mạng vô sản và những đặc trưng kinh tế, xã hội của chủ nghĩa xã 
hội. 
b) Đặc điểm kinh tế cơ bản nhất của thời kỳ quá độ là sự tồn tại nền 
kinh tế nhiều thành phần và tương ứng với nó có nhiều giai cấp, tầng 
lớp xã hội khác nhau nhưng vị trí, cơ cấu và tính chất của các giai cấp 
trong xã hội đã thay đổi một cách sâu sắc. 
Sự tồn tại của cơ cấu kinh tế nhiều thành phần là khách quan và lâu dài, có 
lợi cho sự phát triển lực lượng sản xuất, tăng trưởng kinh tế. Phân tích thực trạng 
nền kinh tế của nước Nga Xôviết lúc đó, V.I. Lênin rút ra có năm thành phần 
kinh tế là: thành phần kinh tế nông dân gia trưởng; thành phần kinh tế sản xuất 
hàng hoá nhỏ của nông dân, tiểu thủ công cá thể và tiểu thương; thành phần kinh 
1. C.Mác và Ph. ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t..22, tr. 629-630. 
 108
tế tư bản tư nhân; thành phần kinh tế tư bản nhà nước; thành phần kinh tế xã hội 
chủ nghĩa. Tương ứng với nền kinh tế quá độ gồm nhiều thành phần, trong xã hội 
cũng tồn tại nhiều giai cấp, trong đó có ba giai cấp cơ bản là giai cấp tiểu tư sản, 
giai cấp tư sản và giai cấp công nhân, người lao động tập thể. Theo Lênin, mâu 
thuẫn cơ bản của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là mâu thuẫn giữa chủ 
nghĩa xã hội đã giành thắng lợi nhưng còn non yếu với chủ nghĩa tư bản đã bị 
đánh bại nhưng vẫn còn khả năng khôi phục. Vì vậy, thời kỳ quá độ là thời kỳ 
diễn ra cuộc đấu tranh "ai thắng ai" giữa chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa tư bản 
quyết liệt, quanh co, khúc khuỷu và phức tạp. 
c) Khả năng quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ 
nghĩa 
Khi phân tích đặc điểm của chủ nghĩa tư bản trong thời kỳ độc quyền, phát 
hiện ra quy luật phát triển không đều về kinh tế và chính trị của chủ nghĩa tư bản, 
V.I.Lênin rút ra kết luận quan trọng về khả năng thắng lợi của chủ nghĩa xã hội ở 
một số nước hoặc ở một nước riêng lẻ chứ không thể thắng lợi cùng một lúc ở tất 
cả các nước. Khi chủ nghĩa xã hội thắng lợi ở một nước, thì nhân loại bắt đầu 
bước vào một thời đại mới - thời đại quá độ lên chủ nghĩa xã hội trên phạm vi 
toàn thế giới. Trong điều kiện đó, các nước lạc hậu có thể quá độ lên chủ nghĩa 
xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa. Theo V.I.Lênin, điều kiện để một nước có 
thể quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa là: 
Thứ nhất, điều kiện bên trong, có Đảng cộng sản lãnh đạo giành được chính 
quyền và sử dụng chính quyền nhà nước công, nông, trí thức liên minh làm điều 
kiện tiên quyết để xây dựng chủ nghĩa xã hội. 
Thứ hai, điều kiện bên ngoài, có sự giúp đỡ của giai cấp vô sản của các 
nước tiên tiến đã giành thắng lợi trong cách mạng vô sản. 
Các nước lạc hậu có khả năng quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư 
bản chủ nghĩa nhưng không phải là quá độ trực tiếp, mà phải qua con đường gián 
tiếp với một loạt những bước quá độ thích hợp. "Chính sách kinh tế mới" là con 
đường quá độ gián tiếp lên chủ nghĩa xã hội, được áp dụng ở Liên Xô từ mùa 
Xuân năm 1921 thay cho "Chính sách cộng sản thời chiến" được áp dụng trong 
những năm nội chiến và can thiệp vũ trang của chủ nghĩa đế quốc. 
Nội dung cơ bản của "Chính sách kinh tế mới" bao gồm: 
- Dùng chính sách thuế lương thực thay cho chính sách trưng thu lương 
thực thừa trong Chính sách cộng sản thời chiến. 
- Tổ chức thị trường, thương nghiệp, thiết lập quan hệ hàng hoá - tiền tệ 
giữa nhà nước và nông dân, giữa thành thị và nông thôn, giữa công nghiệp và 
nông nghiệp. 
 109
- Sử dụng nhiều thành phần kinh tế, các hình thức kinh tế quá độ, khuyến 
khích phát triển kinh tế cá thể, kinh tế tư bản tư nhân thay cho sự thủ tiêu kinh 
doanh tư nhân trong Chính sách cộng sản thời chiến, sử dụng chủ nghĩa tư bản nhà 
nước, chuyển các xí nghiệp nhà nước sang chế độ hạch toán kinh tế, chủ trương 
phát triển quan hệ kinh tế với các nước phương Tây để tranh thủ vốn, kỹ thuật... 
"Chính sách kinh tế mới" có ý nghĩa to lớn. Về thực tiễn, nhờ có chính sách 
đó nước Nga Xôviết đã khôi phục nhanh chóng nền kinh tế sau chiến tranh, khắc 
phục được khủng hoảng kinh tế và chính trị. Về lý luận, nó phát triển nhận thức 
sâu sắc về chủ nghĩa xã hội, về thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội. 
ở nước ta từ khi bước vào thời kỳ đổi mới, những quan điểm kinh tế của 
Đảng ta đã thể hiện sự nhận thức và vận dụng "Chính sách kinh tế mới" của V.I. 
Lênin phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh cụ thể của thời kỳ quá độ ở nước ta. 
2. Tính tất yếu và đặc điểm của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở 
Việt Nam 
ở nước ta, thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội được bắt đầu từ năm 1954 ở 
miền Bắc và từ năm 1975 trên phạm vi cả nước, sau khi cuộc cách mạng dân tộc 
dân chủ nhân dân đã hoàn thành thắng lợi, đất nước đã hoà bình thống nhất quá 
độ lên chủ nghĩa xã hội. 
Thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là tất yếu khách quan đối với mọi quốc 
gia xây dựng chủ nghĩa xã hội, dù điểm xuất phát ở trình độ phát triển cao hay 
thấp. 
Thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam là một tất yếu lịch sử. Bởi 
vì: 
Một là, phát triển theo con đường xã hội chủ nghĩa là phù hợp với quy luật 
khách quan của lịch sử. Loài người đã phát triển qua các hình thái kinh tế - xã hội: 
công xã nguyên thuỷ, chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa. Sự biến đổi 
của các hình thái kinh tế - xã hội là quá trình lịch sử tự nhiên và hình thái kinh tế - xã 
hội sau cao hơn, tiến bộ hơn hình thái kinh tế - xã hội trước nó. Sự biến đổi của các 
hình thái kinh tế - xã hội nói trên đều tuân theo quy luật quan hệ sản xuất phải phù 
hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. 
Cho dù ngày nay, chủ nghĩa tư bản đang nắm nhiều ưu thế về vốn, khoa 
học, công nghệ và thị trường, đang cố gắng điều chỉnh trong chừng mực nhất 
định quan hệ sản xuất để thích nghi với tình hình mới, nhưng không vượt ra khỏi 
những mâu thuẫn vốn có của nó, đặc biệt là mâu thuẫn giữa tính chất xã hội hóa 
ngày càng cao của lực lượng sản xuất với chế độ chiếm hữu tư nhân tư bản chủ 
nghĩa về tư liệu sản xuất. Mâu thuẫn này không những không dịu đi mà ngày 
càng phát triển gay gắt và sâu sắc. Sự phát triển mạnh mẽ của lực lượng sản xuất 
 110
và xã hội hóa lao động làm cho các tiền đề vật chất, kinh tế, xã hội ngày càng 
chín muồi cho sự phủ định chủ nghĩa tư bản và sự ra đời của xã hội mới - chủ 
nghĩa xã hội. Chủ nghĩa tư bản không phải là tương lai của loài người. Theo quy 
luật tiến hoá của lịch sử, loài người nhất định sẽ tiến tới chủ nghĩa xã hội. 
Hai là, phát triển theo con đường chủ nghĩa xã hội không chỉ phù hợp với 
xu thế của thời đại, mà còn phù hợp với đặc điểm của cách mạng Việt Nam: cách 
mạng dân tộc, dân chủ gắn liền với cách mạng xã hội chủ nghĩa. Cuộc cách mạng 
dân tộc, dân chủ trước hết là để giải phóng dân tộc, giành độc lập, tự do, dân 
chủ... đồng thời nó là tiền đề để "làm cho nhân dân lao động thoát nạn bần cùng, 
làm cho mọi người có công ăn việc làm, được ấm no và sống một đời hạnh 
phúc"1, nhằm thực hiện mục tiêu "dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân 
chủ, văn minh". Vì vậy, cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa là sự tiếp tục hợp lôgíc 
cuộc cách mạng dân tộc, dân chủ, làm cho cách mạng dân tộc, dân chủ được thực 
hiện triệt để. 
Thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là tất yếu đối với mọi quốc gia đi lên 
chủ nghĩa xã hội, nhưng nó lại có đặc điểm riêng đối với mỗi quốc gia; do điều 
kiện xuất phát riêng của mỗi quốc gia quy định. Trước đây, miền Bắc nước ta 
bước vào thời kỳ quá độ với "đặc điểm lớn nhất là từ một nước nông nghiệp lạc 
hậu tiến thẳng lên chủ nghĩa xã hội không phải kinh qua giai đoạn phát triển tư 
bản chủ nghĩa". Khi cả nước thống nhất cùng tiến lên chủ nghĩa xã hội, đặc điểm 
trên vẫn còn tồn tại. Phân tích rõ hơn thực trạng kinh tế, chính trị của đất nước, 
trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, 
Đảng Cộng sản Việt Nam khẳng định: "Nước ta quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ 
qua chế độ tư bản, từ một xã hội vốn là thuộc địa, nửa phong kiến, lực lượng sản 
xuất rất thấp. Đất nước trải qua hàng chục năm chiến tranh, hậu quả để lại còn 
nặng nề. Những tàn dư thực dân phong kiến còn nhiều. Các thế lực thù địch 
thường xuyên tìm cách phá hoại chế độ xã hội và nền độc lập của nhân dân ta"2. 
Như vậy, đặc điểm đặc trưng bao trùm nhất của thời kỳ quá độ ở nước ta là 
bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa. Nhưng, thế nào là bỏ qua chế độ tư bản chủ 
nghĩa? Giải quyết vấn đề này có ý nghĩa lớn cả về nhận thức và hoạt động thực 
tiễn. 
Sẽ là sai lầm và phải trả giá nếu quan niệm "bỏ qua chế độ tư bản chủ 
nghĩa" theo kiểu phủ định sạch trơn, đem đối lập chủ nghĩa xã hội với chủ nghĩa 
tư bản, bỏ qua cả những cái "không thể bỏ qua" như đã từng xảy ra ở các nước xã 
hội chủ nghĩa trước đây. Vì vậy, Báo cáo chính trị tại Đại hội đại biểu toàn quốc 
1. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, t.10, tr. 17. 
2. Đảng Cộng sản Việt Nam: Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, 
Nxb. Sự thật, Hà Nội, 1991, tr. 8. 
 111
lần thứ IX, Đảng Cộng sản Việt Nam đã nói rõ bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa là 
"bỏ qua việc xác lập vị trí thống trị của quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng 
tư bản chủ nghĩa, nhưng tiếp thu, kế thừa những thành tựu mà nhân loại đã đạt 
được dưới chế độ tư bản chủ nghĩa, đặc biệt về khoa học công nghệ, để phát triển 
nhanh lực lượng sản xuất, xây dựng nền kinh tế hiện đại"3. 
Bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa thực chất là phát triển theo con đường "rút 
ngắn" quá trình lên chủ nghĩa xã hội. Nhưng "rút ngắn" không phải là đốt cháy 
giai đoạn, duy ý chí, coi thường quy luật, như muốn xoá bỏ nhanh sở hữu tư nhân 
và các thành phần kinh tế "phi chủ nghĩa xã hội" hoặc coi nhẹ sản xuất hàng hóa, 
v.v.. Trái lại, phải tôn trọng quy luật khách quan và biết vận dụng sáng tạo vào 
điều kiện cụ thể của đất nước, tận dụng thời cơ và khả năng thuận lợi để tìm ra 
con đường, hình thức, bước đi thích hợp. Phát triển theo con đường "rút ngắn" là 
phải biết kế thừa những thành tựu mà nhân loại đã đạt được ở chủ nghĩa tư 
bản không chỉ về lực lượng sản xuất mà cả về quan hệ sản xuất, cơ sở kinh tế và 
kiến trúc thượng tầng, như Lênin đã nói về chủ nghĩa xã hội ở nước Nga trước 
đây là sự kết hợp nhiệt tình cách mạng cao của nước Nga với kỹ thuật hiện đại 
trong các tơrớt của Mỹ và nghệ thuật quản lý trong ngành đường sắt ở Đức. 
Bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa nhưng không thể thực hiện quá độ trực tiếp 
lên chủ nghĩa xã hội mà phải qua con đường gián tiếp, qua việc thực hiện hàng 
loạt các hình thức quá độ. Sự cần thiết khách quan và vai trò, tác dụng của các 
hình thức kinh tế quá độ được Lênin phân tích sâu sắc trong lý luận về chủ nghĩa 
tư bản nhà nước. Thực hiện các hình thức kinh tế quá độ, các khâu trung gian... vừa 
có tác dụng phát triển nhanh chóng lực lượng sản xuất, vừa cần thiết để chuyển từ 
các quan hệ tiền tư bản lên chủ nghĩa xã hội, nó là hình thức vận dụng các quy 
luật kinh tế phù hợp với điều kiện cụ thể. 
Tóm lại, xây dựng chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa ở nước 
ta tạo ra sự biến đổi về chất của xã hội trên tất cả các lĩnh vực là quá trình rất khó 
khăn, phức tạp, tất yếu "phải trải qua một thời kỳ quá độ lâu dài với nhiều chặng 
đường, nhiều hình thức tổ chức kinh tế, xã hội có tính chất quá độ"1. 
Quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa là con đường 
rút ngắn để xây dựng đất nước văn minh, hiện đại. Nhưng khả năng, tiền đề để 
thực hiện con đường đó thế nào? Phân tích tình hình đất nước và thời đại cho 
thấy mặc dù kinh tế còn lạc hậu, nước ta vẫn có những khả năng và tiền đề để 
quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa ... tạo tay nghề, khai thác tài nguyên, chuyển đổi cơ cấu 
kinh tế theo hướng hiện đại, tiếp cận kinh tế thị trường hiện đại trên thế giới. Mặt 
khác đối với các nước kém phát triển, đầu tư quốc tế cũng có khả năng làm tăng 
 190
sự phân hóa giữa các giai tầng trong xã hội, giữa các vùng lãnh thổ, làm cạn kiệt 
tài nguyên, làm ô nhiễm môi trường sinh thái, tăng tính lệ thuộc vào bên ngoài. 
Những điều bất lợi này cần được tính đến và cân nhắc kỹ trong quá trình xây 
dựng, thẩm định, ký kết và thực thi dự án nhận đầu tư. 
Có hai loại hình đầu tư quốc tế: đầu tư trực tiếp và đầu tư gián tiếp. 
Đầu tư trực tiếp (FDI) là hình thức đầu tư mà quyền sở hữu và quyền sử 
dụng quản lý vốn của người đầu tư thống nhất với nhau, tức là người có vốn đầu 
tư trực tiếp tham gia vào việc tổ chức quản lý và điều hành dự án đầu tư, chịu 
trách nhiệm về kết quả, rủi ro trong kinh doanh và thu lợi nhuận. 
Đầu tư quốc tế trực tiếp được thực hiện dưới các hình thức chủ yếu sau: 
- Hợp tác kinh doanh trên cơ sở hợp đồng. Hình thức này không cần thành 
lập một pháp nhân mới. 
- Xí nghiệp liên doanh mà vốn do hai bên cùng góp theo tỷ lệ nhất định để 
hình thành xí nghiệp mới có Hội đồng quản trị và ban điều hành chung. 
- Xí nghiệp 100% vốn nước ngoài. 
- Hợp đồng xây dựng - kinh doanh - chuyển giao. Hình thức này đòi hỏi cần 
có nguồn vốn lớn của bên ngoài và thường đầu tư cho các công trình kết cấu hạ 
tầng. 
Thông qua các hình thức trên mà các khu chế xuất, khu công nghiệp, khu 
công nghệ cao... sớm hình thành và phát triển. 
Đầu tư gián tiếp là loại hình đầu tư mà quyền sở hữu tách rời quyền sử dụng 
vốn đầu tư, tức là người có vốn không trực tiếp tham gia vào việc tổ chức, điều 
hành dự án mà thu lợi dưới hình thức lợi tức cho vay (nếu là vốn cho vay) hoặc 
lợi tức cổ phần (nếu là cổ phần). Trong các nguồn vốn đầu tư gián tiếp, một bộ 
phận quan trọng là viện trợ phát triển chính thức (ODA) cho chính phủ một số 
nước có nền kinh tế đang phát triển. Bộ phận này có tỷ trọng lớn và thường đi 
kèm với điều kiện ưu đãi. ODA bao gồm các khoản hỗ trợ không hoàn lại và các 
khoản tín dụng ưu đãi khác do các tổ chức trong hệ thống Liên Hợp Quốc, các 
chính phủ, các tổ chức kinh tế dành cho các nước chậm phát triển. Các hình thức 
viện trợ chủ yếu của ODA là tiền mặt, hàng hóa, tín dụng thương mại ưu đãi, hỗ 
trợ công trình, hỗ trợ dự án. 
Từ năm 1988 đến hết năm 2005, nguồn vốn đầu tư trực tiếp vào nước ta đã 
có gần 65,7 tỷ USD đăng ký và khoảng 33 tỷ USD thực hiện. Trong giai đoạn 
2001-2005, tổng vốn FDI thực hiện là 14,3 tỷ USD; tổng vốn ODA cam kết đạt 
11,2 tỷ USD, vốn ODA giải ngân đạt 7,9 tỷ USD. Tuy nhiên, môi trường đầu tư 
của Việt Nam kém hấp dẫn so với một số nước xung quanh. Chưa thu hút được 
 191
nhiều vốn đầu tư và công nghệ tiên tiến của các tập đoàn kinh tế lớn; chưa chủ 
động khai thác vốn đầu tư gián tiếp quốc tế. 
Định hướng đẩy mạnh thu hút đầu tư nước ngoài trong giai đoạn 2006-2010 
là: Tiếp tục cải thiện môi trường đầu tư, chú trọng cải cách hành chính, đào tạo 
nguồn nhân lực, tạo lập những điều kiện thuận lợi hơn nữa để thu hút mạnh các 
nguồn vốn quốc tế; mở rộng địa bàn và hình thức thu hút FDI, hướng vào các thị 
trường giàu tiềm năng và các tập đoàn kinh tế hàng đầu thế giới, tạo sự chuyển 
biến mạnh mẽ về số lượng và chất lượng, hiệu quả nguồn FDI. Đẩy nhanh tốc độ 
giải ngân ODA. Từng bước mở rộng đầu tư gián tiếp của nước ngoài. 
3. Hợp tác khoa học - kỹ thuật 
Hợp tác khoa học - kỹ thuật được thực hiện dưới nhiều hình thức, như: trao 
đổi những tài liệu - kỹ thuật và thiết kế, mua bán giấy phép, trao đổi kinh 
nghiệm, chuyển giao công nghệ, phối hợp nghiên cứu khoa học kỹ thuật, hợp tác 
đào tạo, bồi dưỡng cán bộ và công nhân. 
Đối với những nước lạc hậu về kỹ thuật, vốn chi cho nghiên cứu khoa học 
kỹ thuật còn ít, đội ngũ cán bộ khoa học kỹ thuật chưa nhiều, phương tiện vật 
chất còn thiếu thốn như nước ta thì việc tham gia hợp tác khoa học kỹ thuật với 
nước ngoài là vô cùng quan trọng. Đó là điều kiện thiết yếu để rút ngắn khoảng 
cách với các nước tiên tiến. 
4. Tín dụng quốc tế 
Đây là quan hệ tín dụng giữa nhà nước, các tổ chức kinh tế - xã hội, các cá 
nhân ở trong nước với các chính phủ, các tổ chức (gồm cả tổ chức phi chính phủ) 
và cá nhân ở nước ngoài, trong đó với các tổ chức ngân hàng thế giới và ngân 
hàng khu vực là chủ yếu. 
Tín dụng quốc tế được thể hiện dưới nhiều hình thức: hoặc vay nợ bằng tiền 
tệ, vàng, công nghệ, hàng hóa, hoặc có thể qua hình thức đầu tư trực tiếp (bên 
nhận đầu tư không có vốn, phải vay của bên đầu tư). 
Ưu điểm của hình thức này là vay nợ để có vốn đầu tư mở rộng sản xuất, 
xây dựng kết cấu hạ tầng - những khu vực cần vốn đầu tư lớn, thu hồi vốn chậm. 
Tuy nhiên, nếu không có phương án đầu tư đúng, được tính toán một cách 
khoa học thì việc chi tiêu vốn vay sẽ không có hiệu quả, vốn vay sẽ trở thành một 
gánh nặng cho nền kinh tế. 
5. Các hình thức dịch vụ thu ngoại tệ 
Các hình thức dịch vụ thu ngoại tệ chủ yếu là: 
a) Du lịch quốc tế 
 192
Du lịch là nhu cầu khách quan, vốn có của con người, kinh tế càng phát 
triển, năng suất lao động càng cao thì nhu cầu du lịch - nhất là du lịch quốc tế 
càng tăng. 
Ngành kinh tế du lịch là một ngành kinh doanh tổng hợp bao gồm các hoạt 
động tổ chức, hướng dẫn du lịch, sản xuất, trao đổi hàng hóa và dịch vụ nhằm 
đáp ứng các nhu cầu đi lại, ăn uống, nghỉ ngơi, lưu trú, thăm quan, giải trí, tìm 
hiểu, lưu niệm... của du khách. 
Phát triển ngành du lịch quốc tế sẽ phát huy lợi thế của Việt Nam về cảnh 
quan thiên nhiên, về nhiều loại lao động đặc thù mang tính dân tộc, truyền thống 
của Việt Nam. 
b) Vận tải quốc tế 
Sự ra đời và phát triển của vận tải quốc tế gắn liền với sự phân công lao 
động xã hội và quan hệ buôn bán giữa các nước với nhau. 
Sự phát triển của vận tải quốc tế có tác dụng tăng nguồn thu ngoại tệ thông 
qua vận tải và tiết kiệm chi ngoại tệ do phải thuê vận chuyển khi nhập khẩu hàng 
hóa. 
Vận tải quốc tế sử dụng các phương thức như: đường biển, đường sắt, 
đường bộ (ôtô), đường hàng không... trong các phương thức đó, vận tải đường 
biển có vai trò quan trọng nhất. 
Việt Nam có vị trí địa lý quan trọng lại có nhiều hải cảng thuận tiện cho vận 
tải đường biển nên có thể phát huy thế mạnh của mình thông qua việc đẩy mạnh 
vận tải quốc tế. 
c) Xuất khẩu lao động ra nước ngoài và tại chỗ 
Hiện nay nhu cầu lao động ở các nước phát triển vẫn còn lớn do kinh tế 
phát triển, tỷ lệ tăng dân số ở các nước này có xu hướng giảm và nhất là do 
chuyển dịch cơ cấu kinh tế bởi cách mạng khoa học và công nghệ. Những 
ngành khó cơ giới hoá tự động hoá, độc hại, nguy hiểm hoặc cần nhiều lao 
động không lành nghề như xây dựng, khai mỏ, công nghiệp nhẹ, công nghiệp 
lắp ráp ôtô, điện tử hiện vẫn cần lao động. 
Việt Nam với dân số trên 83 triệu người, kinh tế chưa phát triển là một 
nước có thương mại lao động lớn. Việc xuất khẩu lao động mang lại nhiều lợi ích 
trước mắt và lâu dài. 
d) Các hoạt động dịch vụ thu ngoại tệ khác 
Ngoài những hoạt động nêu trên, lĩnh vực kinh tế đối ngoại còn có nhiều 
hoạt động dịch vụ thu ngoại tệ khác như dịch vụ thu bảo hiểm, dịch vụ thông tin 
bưu điện, dịch vụ kiều hối, dịch vụ ăn uống, dịch vụ tư vấn. 
 193
6. Phân công hợp tác sản xuất quốc tế trên cơ sở chuyên môn hóa 
Do sự phát triển của lực lượng sản xuất, phân công và hợp tác sản xuất 
không chỉ trong phạm vi quốc gia mà mang tính quốc tế. Trong nền kinh tế hiện 
đại, mỗi quốc gia có những ưu thế riêng trong việc sản xuất ra những sản phẩm 
nhất định, thậm chí những chi tiết sản phẩm nhất định. Nếu các quốc gia thực 
hiện phân công và hợp tác sản xuất trên cơ sở chuyên môn hoá, sản phẩm có thể 
đạt được chất lượng tốt nhất, chi phí thấp nhất và đem lại lợi ích cho tất cả các 
bên tham gia. 
Chuyên môn hóa bao gồm: chuyên môn hóa những ngành khác nhau và 
chuyên môn hóa trong cùng một ngành (chuyên môn hóa theo sản phẩm, theo bộ 
phận sản phẩm hay chi tiết và công nghệ). Hình thức hợp tác này làm cho cơ cấu 
kinh tế ngành của các nước tham gia đan kết vào nhau, phụ thuộc lẫn nhau. 
IV- Các giải pháp chủ yếu nhằm mở rộng, 
nâng cao hiệu quả kinh tế đối ngoại 
Để thực hiện mở rộng và nâng cao hiệu quả của kinh tế đối ngoại cần thực 
hiện đồng thời hàng loạt các giải pháp trong đó có các giải pháp chủ yếu sau đây: 
1. Bảo đảm sự ổn định về môi trường chính trị, kinh tế - xã hội 
Môi trường chính trị, kinh tế - xã hội là nhân tố cơ bản, có tính quyết định 
đối với hoạt động kinh tế đối ngoại, đặc biệt là đối với việc thu hút đầu tư nước 
ngoài - hình thức chủ yếu, quan trọng của hoạt động kinh tế đối ngoại. Kinh 
nghiệm thực tiễn đã chỉ ra rằng nếu sự ổn định chính trị không được bảo đảm, môi 
trường kinh tế không thuận lợi, thiếu các chính sách khuyến khích, môi trường xã 
hội thiếu tính an toàn... sẽ tác động gián tiếp hoặc trực tiếp đến tỷ suất lợi nhuận của 
các đối tác, theo đó, sẽ tác động xấu tới quan hệ hợp tác kinh tế, trước hết là đối 
với việc thu hút đầu tư nước ngoài. 
2. Có chính sách thích hợp đối với từng hình thức kinh tế đối ngoại 
Đây là giải pháp quan trọng nhằm phát triển đa dạng, hiệu quả kinh tế đối 
ngoại. Một mặt phải mở rộng các hình thức kinh tế đối ngoại, mặt khác phải sử 
dụng linh hoạt phù hợp với điều kiện cụ thể. Đặc biệt là phải sử dụng chính 
sách thích hợp đối với mỗi hình thức kinh tế đối ngoại. Chẳng hạn đối với hình 
thức ngoại thương cần phải có chính sách khuyến khích mạnh mẽ sản xuất kinh 
doanh hàng xuất khẩu, tăng nhanh tỷ trọng sản phẩm có hàm lượng công nghệ 
cao, phát triển mạnh mẽ những sản phẩm hàng hóa dịch vụ có khả năng cạnh 
tranh, có cơ chế bảo hiểm hàng xuất khẩu, đặc biệt là nông sản, đầu tư cho sản 
xuất trong nước, tăng nhanh kim ngạch xuất khẩu tiến tới cân bằng xuất nhập 
khẩu, v.v.. 
3. Xây dựng và phát triển hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội 
 194
Kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội có vai trò quan trọng trong phát triển kinh 
tế nói chung, kinh tế đối ngoại nói riêng. Trong điều kiện nền kinh tế tri thức 
đang hình thành và từng bước phát triển, kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội càng 
đóng vai trò quan trọng và yêu cầu chất lượng ngày càng cao. Trong đó đặc biệt 
là kết cấu hạ tầng kinh tế - kỹ thuật mà trước hết là hệ thống thông tin liên lạc, 
giao thông vận tải. 
Do vậy, phải có chiến lược đầu tư đúng, nhất là đầu tư tập trung có trọng 
điểm, dứt điểm và có hiệu quả cao, đặc biệt phải kiên quyết chống các hiện tượng 
tiêu cực gây thất thoát vốn đầu tư. 
4. Tăng cường vai trò quản lý của Nhà nước đối với kinh tế đối ngoại 
Kinh nghiệm quốc tế và thực tiễn những năm vừa qua đã khẳng định 
rằng nếu thiếu sự quản lý của Nhà nước, kinh tế đối ngoại sẽ không thể mở 
rộng và mang lại hiệu quả cao, thậm chí còn dẫn đến những hậu quả khó 
lường trước không chỉ về kinh tế mà còn nguy hại hơn là hậu quả về chính trị. 
Vì vậy việc tăng cường quản lý nhà nước trở thành vấn đề cấp bách. Chỉ có 
tăng cường vai trò quản lý của Nhà nước mới có thể bảo đảm mục tiêu, 
phương hướng và giữ vững được những nguyên tắc cơ bản trong kinh tế đối 
ngoại và có như vậy hoạt động kinh tế đối ngoại mới mang lại hiệu quả cao. 
Thông qua sự tăng cường vai trò quản lý của Nhà nước sẽ khắc phục được 
tình trạng cạnh tranh thiếu lành mạnh, phát huy hiệu quả của sự hợp tác trong 
nước để có sức mạnh cạnh tranh quốc tế, tránh được sự thua thiệt về lợi ích... 
5. Xây dựng đối tác và tìm kiếm đối tác trong quan hệ kinh tế đối ngoại 
Do hình thức kinh tế đối ngoại rất đa dạng nên đối tác cũng hết sức đa dạng. 
Cũng vì thế vừa xây dựng đối tác và tìm kiếm đối tác quan hệ trở thành vấn đề 
phức tạp cần được xử lý linh hoạt. 
Đối với việc xây dựng đối tác trong nước, điều quan trọng là phải từng 
bước xây dựng các đối tác mạnh (về vốn, công nghệ, năng lực quản lý, phong 
cách giao tiếp quốc tế...) có tầm cỡ quốc tế, đóng vai trò đầu tàu trong quan hệ 
kinh tế quốc tế. Trong nền kinh tế thị trường, doanh nghiệp vẫn là những chủ thể 
chủ yếu trực tiếp hoạt động kinh tế đối ngoại nên cần phải xúc tiến xây dựng 
một số doanh nghiệp nhà nước thành tập đoàn xuyên quốc gia. Các tập đoàn này 
sẽ là lực lượng đầu tàu trong việc mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại và thông 
qua đó lôi cuốn các doanh nghiệp khác. 
Trong quan hệ kinh tế đối ngoại, việc lựa chọn đối tác thích hợp luôn là 
vấn đề quan trọng đối với Việt Nam. Song trong tương lai và lâu dài cần quan 
tâm hơn đối với các công ty xuyên quốc gia vì đó là nguồn lực quốc tế lớn về 
vốn, công nghệ, kinh nghiệm quản lý mà chúng ta rất cần khai thác. 
 195
Mỗi giải pháp trong hệ thống 5 giải pháp nói trên tuy đều có vị trí khác 
nhau, song sự phân định cũng chỉ có ý nghĩa tương đối. Để mở rộng và nâng cao 
hiệu quả kinh tế đối ngoại cần phải thực hiện đồng bộ các giải pháp tạo nên sức 
mạnh tổng hợp nâng cao hiệu quả hoạt động kinh tế đối ngoại của nền kinh tế 
nước ta. 
Các giải pháp mở rộng và nâng cao hiệu quả kinh tế đối ngoại phải đặt 
trong tổng thể các giải pháp đẩy mạnh hội nhập kinh tế quốc tế. Đó là các giải 
pháp chủ yếu sau: Nâng cao nhận thức chung về hội nhập kinh tế quốc tế; xây 
dựng chiến lược phát triển, nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế; nâng cao 
năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp trong nước; đổi mới cơ chế chính 
sách quản lý, hoàn thiện hệ thống pháp luật; đẩy mạnh công tác đào tạo nguồn 
nhân lực; đẩy mạnh cải cách hành chính; tăng cường sự lãnh đạo của Đảng và 
Nhà nước đối với các hoạt động hội nhập kinh tế quốc tế. 
Câu hỏi ôn tập 
1. Phân tích sự tất yếu khách quan và lợi ích của việc mở rộng quan hệ kinh 
tế đối ngoại ở nước ta hiện nay. 
2. Phân tích các nguyên tắc cơ bản trong hoạt động kinh tế đối ngoại. 
3. Trình bày các hình thức kinh tế đối ngoại chủ yếu. 
4. Trình bày các giải pháp chủ yếu nhằm mở rộng và nâng cao hiệu quả 
kinh tế đối ngoại. 
 196
Mục lục 
Phần mở đầu: 
Nhập môn kinh tế chính trị 
Chương I: Đối tượng, phương pháp, chức năng của kinh tế chính trị 
Mác - Lênin 
Chương II: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế 
Phần thứ nhất: 
Những vấn đề kinh tế chính trị của 
phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa 
Chương III: Sản xuất hàng hóa và các quy luật kinh tế của sản xuất 
hàng hóa 
Chương IV: Sản xuất giá trị thặng dư - Quy luật kinh tế cơ bản của chủ 
nghĩa tư bản 
Chương V: Vận động của tư bản cá biệt và tái sản xuất tư bản xã hội 
Chương VI: Các hình thái tư bản và các hình thức biểu hiện của giá 
trị thặng dư 
Chương VII: Chủ nghĩa tư bản độc quyền và chủ nghĩa tư bản độc quyền 
nhà nước 
Phần thứ hai: 
Những vấn đề kinh tế chính trị của thời kỳ quá độ 
lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam 
Chương VIII: Quá độ lên chủ nghĩa xã hội và cơ cấu kinh tế nhiều 
thành phần trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt 
Nam 
Chương IX: Công nghiệp hóa, hiện đại hóa nền kinh tế trong thời kỳ 
quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam 
Chương X: Kinh tế nông thôn trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã 
hội ở Việt Nam 
Chương XI: Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt 
Nam 
Chương XII: Lợi ích kinh tế và phân phối thu nhập trong thời kỳ quá 
độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam 
Chương XIII: Kinh tế đối ngoại trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa 
xã hội ở Việt Nam 
 197