Giáo trình Dược lý học - Bài 5: Thuốc tác dụng trên hệ hệ Cholinergic

dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
Bài 5:Thuốc tác dụng trên hệ hệ cholinergic
Mục tiêu học tập: Sau khi học xong bài này, sinh viên có khả năng:
1. Trình bày được tác dụng và áp dụng điều trị của acetylcholin, pilocarpin và atropin
2. Phân tích được cơ chế tác dụng của nicotin và thuốc liệt hạc h
3. Nói rõ được tác dụng, cơ chế và áp dụng của 2 loại cura
4. Trình bày được cơ chế, triệu chứng và cách điều trị nhiễm độc các chất phong toả
không hồi phục cholinesterase.
1. Thuốc kích thích hệ muscarinic (hệ M)
1.1. Acetylcholin
1.1.1. Chuyển hóa
Trong cơ thể, acetylcholin (ACh) được tổng hợp từ cholin coenzym A với sự xúc tác của cholin -
acetyltransferase.
Acetylcholin là một base mạnh, tạo thành các muối rất dễ tan trong nước
CH3
CH3 - CO - O - CH2 - CH2 - NCH3
CH3
 OH
Sau khi tổng hợp, acetylcholin được lưu trữ trong các nang có đường kính khoảng 300 - 600 A0 ở
ngọn dây cholinergic dưới thể phức hợp không có hoạt tính. Dưới ảnh hưởng của xung động thần
kinh và của ion Ca++, acetylcholin được giải phóng ra dạng tự do, đóng vai trò một chất trung gian
hóa học, tác dụng lên các receptor cholinergic ở màng sau xinap, rồi bị thuỷ phân mất hoạt tính
rất nhanh dưới tác dụng của cholinesterase (ChE) để thành cholin (lại tham gia tổng hợp
acetylcholin) và acid acetic.
 Chol.acetyltransferase a.acetic
Cholin + Acetyl CoA ChE
ACh cholin
Có hai loại cholinesterase:
- Acetylcholinesterase hay cholinesterase thật (cholinesterase đặc hiệu), khu trú ở các nơron và
bản vận động cơ vân để làm mất tác dụng của acetylch olin trên các receptor.
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
- Butyryl cholinesterase, hay cholinesterse giả (cholinesterase không đặc hiệu, thấy nhiều trong
huyết tương, gan, tế bào thần kinh đệm (nevroglia). Tác dụng sinh lý không quan trọng, chưa
hoàn toàn biết rõ. Khi bị phong toả, không gây những biến đổi chức phận quan trọng.
Quá trình tổng hợp acetylcholin có thể bị ức chế bởi hemicholin. Độc tố của vi khuẩn botulinus
ức chế giải phóng acetylcholin ra dạng tự do.
Hình 5.1. Chuyển vận của ACh tại tận cùng dây phó giao cảm
Cholin được nhập vào đầu tận cùng dây phó giao cảm bằng chất vận chuyển phụ thuộc Na + (A).
Sau khi được tổng hợp, ACh được lưu giữ trong các nang cùng với peptid (P) và ATP nhờ chất
vận chuyển thứ hai (B). Dưới tác động của Ca 2+, ACh bị đẩy ra khỏi nang dự trữ vào khe xinap.
1.1.2. Tác dụng sinh lý
Acetylcholin là chất dẫn truyền thần kinh có ở nhiều nơi trong cơ thể, cho nên tác dụng rất phức
tạp:
- Với liều thấp (10 g/ kg tiêm tĩnh mạch chó), chủ yếu là tác dụng trên hậu hạch phó giao cảm
(hệ muscarinic):
. Làm chậm nhịp tim, giãn mạch, hạ huyết áp
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
. Tăng nhu động ruột
. Co thắt phế quản, gây cơn hen
. Co thắt đồng tử
. Tăng tiết dịch, nước bọt và mồ hôi
Atropin làm mất hoàn toàn những tác dụng này.
- Với liều cao (1mg/ kg trên chó) và trên súc vật đã được tiêm trước bằng at ropin sulfat để phong
toả tác dụng trên hệ M, acetylcholin gây tác dụng giống nicotin: kích thích
các hạch thực vật, tuỷ thượng thận (hệ N), làm tăng nhịp tim, co mạch, tăng huyết áp và kích
thích hô hấp qua phản xạ xoang cảnh.
Vì có amin bậc 4 nên acetyl cholin không qua được hàng rào máu - não để vào thần kinh trung
ương. Trong phòng thí nghiệm, muốn nghiên cứu tác dụng trung ương, phải tiêm acetylcholin
trực tiếp vào não, nhưng cũng bị cholinesterase có rất nhiều trong thần kinh trung ương phá huỷ
nhanh. Acetylcholin là một chất dẫn truyền thần kinh quan trọng trong hệ thống thần kinh trung
ương, được tổng hợp và chuyển hóa ngay tại chỗ, có vai trò kích thích các yếu tố cảm thụ (như
các receptor nhận cảm hóa học), tăng phản xạ tủy, làm giải phóng các hormo n của tuyến yên, tác
dụng trên vùng dưới đồi làm hạ thân nhiệt, đắp trực tiếp vào vỏ não gây co giật...
1.1.3. Các receptor của hệ cholinergic
Receptor Chất chủ
vận
Chất đối
kháng
Tổ chức (mô) Đáp ứng Cơ chế phân
tử
Nicotinic
muscle (Nm)
(N- cơ vân)
Phenyltrimet
hyl
ammonium
tubocurarin
Tấm vận động
thần kinh - cơ
Khử cực tại
tấm vận
động, co cơ
Mở kênh
cation tại
receptor Nm
Nicotinic
nơron (Nn)
(hạch tk)
Dimethylphe
nyl piperazin
(DMPP)
Trimethapha
n
Hạch thực vật
Tuỷ thượng thận
Trung ương TK
Khử cực sợi
sau hạch
Tiết
catecholam
in
Chưa xác
định
Mở kênh
cation tại
receptor Nn
Hậu hạch phó
giao cảm M1
Oxotremorin Atropin
Pirenzepin
Hạch thực vật
Trung ương TK
Khử cực
chậm
Chưa xác
định
Kích thích
phospholipas
e C để tạo IP3
và DAG;
tăng Ca2+
trong cytosol
M2
(M4)
Atropin
AF; DX 15
Tim
Xoang nhĩ
Nút nhĩ thất
Tâm thất
Chậm khử
cực tự phát
Giảm dẫn
truyền
Giảm lực
Hoạt hóa
kênh K+
ức chế
adenylcyclas
e (tác dụng
trên protein
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
co bóp Gi)
M3 Atropin
Hexahydro
siladifenidol
Cơ trơn
Tuyến tiết
Co thắt
tăng tiết
Hoạt hóa
kênh K+
ức chế
adenylcyclas
e (tác dụng
trên protein
Gi)
1.1.4. áp dụng lâm sàng
Vì acetylcholin bị phá huỷ rất nhanh trong cơ thể nên ít được dùng trong lâm sàng. Chỉ dùng để
làm giãn mạch trong bệnh Ray- nô (Raynaud- tím tái đầu chi) hoặc các biểu hiện hoại tử.
Tác dụng giãn mạch của ACh chỉ xẩy ra khi nội mô mạch còn nguyên vẹn. Theo Furchgott và cs
(1984), ACh và các thuốc cường hệ M làm giải phóng yếu tố giãn mạch của nội mô mạch
(endothelium- derived relaxing factor- EDRF) mà bản chất là nitric oxyd nên gây giãn mạch.
Nếu nội mô mạch bị tổn thương, ACh không gây được giãn mạch.
Tiêm dưới da hoặc tiêm bắp 0,05 - 0,1 g, mỗi ngày 2- 3 lần
ống 1 mL = 0,1 g acetylcholin clorid
1.2. Các este cholin khác
Nếu thay thế nhóm acetyl bằng nhóm carbamat th ì bảo vệ được thuốc khỏi tác dụng của
cholinesterase, do đó kéo dài được thời gian tác dụng của thuốc. Các thuốc đều có amin bậc 4
nên khó thấm được vào thần kinh trung ương.
1.2.1. Betanechol (Urecholin)- Dẫn xuất tổng hợp
Tác dụng chọn lọc trên ống tiêu hóa và tiết niệu. Dùng điều trị chướng bụng, đầy hơi và bí đái
sau khi mổ.
Chống chỉ định: hen, loét dạ dày - tá tràng.
Uống 5- 30 mg. Viên 5- 10- 25- 50 mg
Tiêm dưới da: 2,5- 5 mg, 3- 4 lần một ngày.
1.2.2. CarbAChol
Dùng chữa bệnh tăng nhãn áp, nhỏ dung dịch 0,5 -1%
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
Còn dùng làm chậm nhịp tim trong các cơn nhịp nhanh kịch phát, rối loạn tuần hoàn ngoại biên
(viêm động mạch, bệnh Raynaul), táo bón, chướng bụng, bí đái sau mổ.
Uống 0,5- 2,0 mg/ ngày. Tiêm dưới da 0,5 - 1 mg/ ngày.
1.3. Muscarin
Có nhiều trong một số nấm độc lo ại Amanita muscaria, A.pantherina
- Tác dụng điển hình trên hệ thống hậu hạch phó giao cảm, vì vậy được gọi là hệ muscarinic.
Mạnh hơn acetylcholin 5- 6 lần và không bị cholinesterase phá huỷ.
- Không dùng chữa bệnh. Nhưng có thể gặp ngộ độc muscarin do ăn phải nấm độc: đồng tử co,
sùi bọt mép, mồ hôi lênh láng, khó thở do khí đạo co thắt, nôn ọe, ỉa chảy, đái dầm, tim đập
chậm, huyết áp hạ...
Điều trị: atropin liều cao. Có thể tiêm tĩnh mạch từng liều 1 mg atropin sulfat.
1.4. Pilocarpin
Độc, bảng A
Là alcaloid của lá cây Pilocarpus jaborandi, P.microphylus - Rutaceae, mọc nhiều ở Nam Mỹ. Đã
tổng hợp được. Kích thích mạnh hậu hạch phó giao cảm, tác dụng lâu hơn acetylcholin; làm tiết
nhiều nước bọt, mồ hôi và tăng nhu động ruột. Khác với muscarin là có cả tác dụn g kích thích
hạch, làm giải phóng adrenalin từ tuỷ thượng thận, nên trên động vật đã được tiêm trước bằng
atropin, pilocarpin sẽ làm tăng huyết áp. Trong công thức, chỉ có amin bậc 3 nên thấm được vào
thần kinh trung ương, liều nhẹ kích thích, liều cao ức chế.
Liều trung bình 0,01- 0,02g
Thường chỉ dùng nhỏ mắt dung dịch dầu pilocarpin base 0,5 - 1% hoặc dung dịch nước pilocarpin
nitrat hoặc clohydrat 1- 2% để chữa tăng nhãn áp hoặc đối lập với tác dụng giãn đồng tử của
atropin.
2. Thuốc đối kháng hệ muscarinic (Hệ M)
2.1. Atropin
Độc, bảng A.
Atropin và đồng loại là alcaloid của lá cây Belladon (Atropa belladona), cà độc dược (Datura
stramonium), thiên tiên tử (Hyoscyamus niger)...
2.1.1. Tác dụng
Atropin và đồng loại là những chất đối kháng tranh chấp với acetylcholin ở r eceptor của hệ
muscarinic (ái lực > 0; hiệu lực nội tại = 0). Chỉ với liều rất cao và tiêm vào động mạch thì mới
thấy tác dụng đối kháng này trên hạch và ở bản vận động cơ vân.
Vì vậy, các tác dụng thường thấy là:
- Trên mắt, làm giãn đồng tử và mất khả nă ng điều tiết, do đó chỉ nhìn được xa. Do làm cơ mi
giãn ra nên các ống thông dịch nhãn cầu bị ép lại, làm tăng nhãn áp. Vì vậy, không được dùng
atropin cho những người tăng nhãn áp.
- Làm ngừng tiết nước bọt lỏng, giảm tiết mồ hôi, dịch vị, dịch ruột
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
- Làm nở khí đạo, nhất là khi nó đã bị co thắt vì cường phó giao cảm. ít có tác dụng trên khí đạo
bình thường. Kèm theo là làm giảm tiết dịch và kích thích trung tâm hô hấp, cho nên atropin
thường được dùng để cắt cơn hen.
- ít tác dụng trên nhu động ruột bình thường, nhưng làm giảm khi ruột tăng nhu động và co thắt.
- Tác dụng của atropin trên tim thì phức tạp: liều thấp do kích thích trung tâm dây X ở hành não
nên làm tim đập chậm; liều cao hơn, ức chế các receptor muscarinic của tim, lại làm tim đập
nhanh. Tim thỏ không chịu sự chi phối của phó giao cảm nên atropin không có ảnh hưởng.
- Atropin ít ảnh hưởng đến huyết áp vì nhiều hệ mạch không có dây phó giao cảm. Chỉ làm giãn
mạch da, nhất là môi trường nóng, vì thuốc không làm tiết mồ hôi được, nên mạch càng giãn ra
để chống với xu hướng tăng nhiệt.
- Liều độc, tác động lên não gây tình trạng kích thích, thao cuồng, ảo giác, sốt, cuối cùng là hôn
mê và chết do liệt hành não.
Điều trị nhiễm độc bằng thuốc kháng cholinesterase (physostignin) tiêm tĩnh mạch cách 2 giờ 1
lần và chống triệu chứng kích thích thần kinh trung ương bằng benzodiazepin.
2.1.2. Chuyển hóa
Dễ hấp thu qua đường tiêu hóa và đường tiêm dưới da. Có thể hấp thu qua niêm mạc khi dùng
thuốc tại chỗ, cho nên ở trẻ có thể gặp tai biến ngay cả khi nhỏ mắt. Khoảng 50% thuốc bị thải
trừ nguyên chất qua nước tiểu.
2.1.3. áp dụng lâm sàng
- Nhỏ mắt dung dịch atropin sulfat 0,5 - 1% làm giãn đồng tử tối đa sau 25 phút, dùng soi đáy mắt
hoặc điều trị viêm mống mắt, viêm giác mạc. Phải vài ngày sau đồng tử mới trở lại bình thường.
Có thể dùng eserin salicylat (dung dịch 0,2%) hay pilocarpin hydrat hoặc nitrat (dung dịch 1%)
để rút ngắn tác dụng của atropin.
- Tác dụng làm giãn cơ trơn được dùng để cắt cơn hen, cơn đau túi mật, cơn đau thận, đau dạ dày.
- Tiêm trước khi gây mê để tránh tiết nhiều đờm dãi, tránh ngừng tim do phản xạ của dây phế vị.
- Rối loạn dẫn truyền như tắc nhĩ thất (Stockes - Adams) hoặc tim nhịp chậm do ảnh hưởng của
dây X.
- Điều trị ngộ độc nấm loại muscarin và ngộ độc các thuốc phong toả cholinesterase .
Chống chỉ định: bệnh tăng nhãn áp, bí đái do phì đại tuyến tiền liệt.
2.1.4. Chế phẩm và liều lượng
Dùng dưới dạng base hoặc sulfat. Tiêm tĩnh mạch 0,1 - 0,2 mg; tiêm dưới da 0,25- 0,50 mg (liều
tối đa 1 lần: 1 mg; 24giờ: 2 mg); uống 1 - 2 mg (liều tối đa 1 lần: 2 mg; 24 giờ: 4 mg).
Atropin sulfat ống 1 mL = 0,25 mg; viên 0,25 mg
Atropin sulfat ống 1 mL = 1 mg (Độc bảng A), chỉ dùng điều trị ngộ độc các chất phong toả
cholinesterase.
2.2. Homatropin bromhydrat (homatropini hydrobromidum)
Độc, bảng A
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
Tổng hợp. Làm giãn đồng tử thời gian ngắn hơn atropin (trung bình 1 giờ). Dùng soi đáy mắt,
dung dịch 0,5- 1%.
2.3. Scopolamin (scopolaminum; hyoscinum)
Độc, bảng A
- Là alcaloid của cây Scopolia carniolica.
Tác dụng gần giống atropin. Thời gian tác dụng ngắn hơn. Trên thầ n kinh trung ương, atropin
kích thích còn scopolamin thì ức chế cho nên được dùng chữa bệnh Parkinson, các cơn co giật
của bệnh liệt rung, phối hợp với thuốc kháng histamin để chống nôn khi say tầu, say sóng.
Uống hoặc tiêm dưới da 0,25- 0,5 mg
Liều tối đa mỗi lần 0,5mg; 24 giờ: 1,5mg
Viên Aeron có scopolamin camphonat 0,1mg và hyoscyamin camphonat 0,4mg; dùng chống say
sóng, say tầu: uống 1 viên 30 phút trước lúc khởi hành.
2.4. Thuốc bán tổng hợp mang amoni bậc 4: Ipratropium
Do gắn thêm nhóm isopropyl vào ngu yên tử N của atropin, ipratropium mang amoni bậc 4, không
hấp thu được qua đường uống và không vào được thần kinh trung ương. Thường dùng dưới dạng
khí dung để điều trị bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính và để cắt cơn hen. Chỉ 1% hấp thu vào máu và
khoảng 90% liều khí dung được nuốt vào đường tiêu hóa và thải trừ theo phân. Tác dụng tối đa
sau 30- 90 phút và t/2 > 4 giờ.
Chế phẩm: Ipratropium bromid (Atrovent, Berodual) dạng khí dung định liều, 20 g/ nhát bóp 
200 liều.
Người lớn mỗi lần bóp 2 nhát, mỗi ngày 3 - 4 lần.
3. Thuốc kích thích hệ nicotinic (Hệ N)
Các thuốc này ít được dùng trong điều trị, nhưng lại quan trọng về mặt dược lý vì được dùng để
nghiên cứu các thuốc tác dụng trên hạch. Hiện nay các thuốc kích thích hạch được chia thành hai
nhóm: nhóm đầu gồm nicotin và các thuốc tương tự, tác dụng kích thích trên các receptor
nicotinic của hạch, bị hexametoni ức chế; nhóm sau gồm muscarin, pilocarpin, oxotremorin,
thuốc phong toả cholinesterase... tác dụng kích thích trên các receptor muscarinic (hệ M 1) của
hạch, không bị hexametoni, mà bị atropin ức chế.
Serotonin, histamin và các đa peptid kích thích hạch có thể là trên các receptor đặc hiệu riêng.
Trong phần này chỉ nói tới các chất thuộc loại nicotin.
3.1. Nicotin ( - pyridyl- metyl pyrrolidin)
Độc, bảng A
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
Có trong thuốc lá, thuốc lào dưới hình thức acid hữu cơ (0,5 -
8,0%). Khi hút thuốc, nicotin được giải phóng ra dưới dạng base
tự do. Trung bình, hút 1 điếu thuốc lá, hấp thu khoảng 1 - 3 mg
nicotin. Liều chết khoảng 60mg. Trên hạch thực vật, liều nhẹ
(0,02- 1,0mg/ kg chó, tiêm tĩnh mạch) kích thích; liều cao (10 - 30
mg/ kg trên chó) làm liệt hạch do gây biến cực và sau đó là tranh
chấp với acetylcholin.
Tác dụng:
- Trên tim mạch, gây tác dụng ba pha: hạ huyết áp tạm thời, tăng huyết áp mạnh rồi cuối cùng là
hạ huyết áp kéo dài.
- Trên hô hấp, kích thích làm tăng biên độ và tần số
- Giãn đồng tử, tăng tiết dịch, tăng nhu động ruột
Nguyên nhân của những tác dụng đó là do:
- Lúc đầu nicotin kích thích hạch phó giao cảm và trung tâm ức chế tim ở hành não nên làm ti m
đập chậm, hạ huyết áp.
- Nhưng ngay sau đó, nicotin kích thích hạch giao cảm, trung tâm vận mạch và các cơ trơn, làm
tim đập nhanh, tăng huyết áp, giãn đồng tử và tăng nhu động ruột. Đồng thời kích thích tuỷ
thượng thận (coi như hạch giao cảm khổng lồ) l àm tiết adrenalin, qua các receptor nhận cảm hóa
học ở xoang cảnh kích thích phản xạ lên trung tâm hô hấp.
- Cuối cùng là giai đoạn liệt sau khi bị kích thích quá mức nên làm hạ huyết áp kéo dài.
Nicotin không dùng trong điều trị, chỉ dùng trong các phòng thí nghiệm hoặc để giết sâu bọ.
Nicotin gây nghiện, nhưng khi cai thuốc thì không gây biến chứng như cai thuốc phiện. Hút
thuốc lá có hại đến tim, mạch, niêm mạc đường hô hấp vì khói thuốc có oxyd carbon (gây
carboxyhemoglobin trong máu người nghiện), có c ác base nitơ, các acid bay hơi, các phenol... là
những chất kích thích mạnh niêm mạc. Ngoài ra còn có hắc ín (có hoạt chất là 3,4 - benzpyren, có
thể là một trong những nguyên nhân gây ung thư phổi).
3.2. Các thuốc khác
- Lobelin:
Là alcaloid của lá cây lobelia inflata.
Tác dụng kém nicotin rất nhiều. Hầu như không còn được dùng trong lâm sàng nữa.
- Tetramethylamoni (TMA) và dimethyl - phenyl- piperazin (DMPP)
Tác dụng giống nicotin, kích thích cả hạch giao cảm và phó giao cảm nên tác dụng phức tạp,
không được dùng trong điều trị. Hay được dùng trong thực nghiệm. DMPP còn kích thích thượng
thận tiết nhiều adrenalin.
4. Thuốc phong bế hệ nicotinic (hệ N)
Được chia làm 2 loại: loại phong bế ở hạch thực vật, ảnh hưởng đến hoạt động của cơ trơn, và
loại phong bế trên bản vận động của cơ vân.
4.1. Loại phong bế hệ nicotinic của hạch
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
Còn gọi là thuốc liệt hạch, vì làm ngăn cản luồng xung tác thần kinh từ sợi tiền hạch tới sợi hậu
hạch. Cơ chế chung là tranh chấp với acetylcholin tại receptor ở màng sau của xinap của hạch.
Như ta đã biết, các hạch thần kinh thực vật cũng có cả hai loại receptor cholinergic là N và M 1.
Khi nói tới các thuốc liệt hạch là có nghĩa chỉ bao hàm các thuốc ức chế trên receptor N của hạch
mà thôi.
Tuy các cơ quan thường nhận sự chi phối của cả hai hệ giao cảm và phó giao cảm, song bao giờ
cũng có một hệ chiếm ưu thế. Vì vậy, tác dụng của các thuốc liệt hạch trên cơ quan thuộc vào
tính ưu thế ấy của từng hệ (xem bảng dưới):
Cơ quan Hệ thần kinh chiếm
ưu thế
Tác dụng của thuốc liệt hạch
Động mạch nhỏ
Tĩnh mạch
Tim
Đồng tử
Ruột
Bàng quang
Tuyến nước bọt
Giao cảm
Giao cảm
Phó giao cảm
Phó giao cảm
Phó giao cảm
Phó giao cảm
Phó giao cảm
Giãn mạch, hạ huyết áp
Giãn: ứ trệ tuần hoàn , giảm cung lượng
tim
Đập nhanh
Giãn
Giảm trương lực và nhu động, táo bó n
Bí tiểu tiện
Giảm tiết, khô miệng
Trong lâm sàng, các thuốc liệt hạch thường được dùng để làm hạ huyết áp trong các cơn tăng
huyết áp, hạ huyết áp điều khiển trong mổ xẻ, và đôi khi để điều trị phù phổi cấp, do chúng có
những đặc điểm sau:
- Cường độ ức chế giao cảm gây giãn mạch tỉ lệ với liều dùng
- Tác dụng mất đi nhanh sau khi ngừng thuốc, do đó dễ kiểm tra được hiệu lực của thuốc
- Các receptor adrenergic ngoại biên vẫn đáp ứng được bình thường nên cho phép dễ dàng điều trị
khi có tai biến
Những tai biến và tác dụng phụ thường gặp là:
- Do phong bế hạch giao cảm, nên:
. Dễ gây hạ huyết áp khi đứng (phải để người bệnh nằm 10 - 15 phút sau khi tiêm)
Điều trị tai biến bằng adrenalin và ephedrin.
. Rối loạn tuần hoàn mạch não, mạch vành.
. Giảm tiết niệu.
- Do phong bế hạch phó giao cảm nên:
. Giảm tiết dịch, giảm nhu động ruột, làm khô miệng và táo bón.
. Giãn đồng tử, chỉ nhìn được xa.
. Bí đái do giảm trương lực bàng quang.
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
Các thuốc cũ (tetra ethyl amoni - TEA và hexametoni) đều mang amoni bậc 4, khó h ấp thu. Hiện
còn 2 thuốc được sử dụng.
4.1.1. Trimethaphan (Arfonad)
Phong bế hạch trong thời gian rất ngắn. Truyền tĩnh mạch dung dịch 1 mg trong 1 mL, huyết áp
hạ nhanh. Khi ngừng truyền, 5 phút sau huyết áp đã trở về bình thường
Dùng gây hạ huyết áp điều khiển trong phẫu thuật hoặc điều trị phù phổi cấp.
ống 10 mL có 500 mg Arfonad, khi dùng pha thành 500 mL trong dung dịch mặn đẳng trương
để có 1 mg trong 1 mL.
4.1.2. Mecamylamin (Inversin)
Mang N hóa trị 2, cho nên dễ hấp thu qua đường tiêu hóa, có thể uống được. Tá c dụng kéo dài 4-
12 giờ. Dùng lâu tác dụng sẽ giảm dần
Uống mỗi lần 2,5 mg, mỗi ngày 2 lần. Tăng dần cho tới khi đạt được hiệu quả điều trị, có thể
uống tới 30 mg mỗi ngày.
Viên 2,5 mg và 10 mg
Liều cao có thể kích thích thần kinh trung ương và phong toả bản vận động cơ vân.
4.2. Loại phong bế hệ nicotinic của cơ vân
Cura và các chế phẩm
Độc, bảng B
4.2.1. Tác dụng
Cura tác dụng ưu tiên trên hệ nicotinic của các cơ xương (cơ vân), làm ngăn cản luồng xung tác
thần kinh tới cơ ở bản vận động (Claude Bernard, 1856 ) nên làm giãn cơ. Khi kích thích trực tiếp,
cơ vẫn đáp ứng được. Dưới tác dụng của cura, các cơ không bị liệt cùng một lúc, mà lần lượt là
các cơ mi (gây sụp mi), cơ mặt, cơ cổ, cơ chi trên, chi dưới, cơ bụng, các cơ liên sườn và cuối
cùng là cơ hoành, làm bệnh nhân ngừng hô hấp và chết. Vì tác dụng ngắn nên nếu được hô hấp
nhân tạo, chức phận các cơ sẽ được hồi phục theo thứ tự ngược lại.
Ngoài ra, cura cũng có tác dụng ức chế trực tiếp lên trung tâm hô hấp ở hành não và làm giãn
mạch hạ huyết áp hoặc co thắt khí quản do giải phóng histamin
Hầu hết đều mang amin bậc 4 nên rất khó thấm vào thần kinh trung ương, không hấp thu qua
thành ruột.
4.2.2. Các loại cura và cơ chế tác dụng. Theo cơ chế tác dụng, chia làm hai loại:
4.2.2.1. Loại tranh chấp với acetylc holin ở bản vận động , làm cho bản vận động không khử cực
được, gọi là loại cura chống khử cực (antidépolarisant), hoặc loại giống cura (curarimimetic) hay
pakicura (Bovet). Giải độc bằng các thuốc phong toả cholinesterase (physostigmin, prostigmin
tiêm tĩnh mạch từng 0,5 mg, không vượt quá 3 mg. Có thể tiêm thêm atropin 1 mg để ngăn cản
tác dụng cường hệ muscarinic của thuốc).
Loại này có tác dụng hiệp đồng với thuốc mê, thuốc ngủ loại barbiturat, thuốc an thần loại
benzodiazepin
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
- d- Tubocurarin: là alcaloid lấy từ các cây loại Chondodendron tementosum và Strychnos mà thổ
dân Nam Mỹ đã dùng để tẩm tên độc. Tác dụng kéo dài vài giờ. Không dùng trong lâm sàng
- Galamin (flaxedil): tổng hợp. Có thêm tác dụng giống atropin nên làm tim đập chậm, không
làm giải phóng histamin và kém độc hơn d - tubocurarin 10- 20 lần. Tác dụng phát triển chậm trên
các nhóm cơ khác nhau, thời gian làm giãn cơ bụng đến liệt cơ hoành khá dài nên giới hạn an
toàn rộng hơn.
Chế phẩm: Remiolan ống 5 mL = 0,1g galamin triethyl iodid. Liều 0,5 mg/ kg
- Pancuronium (Pavulon): là steroid mang 2 amoni bậc 4. Tác dụng khởi phát sau 4 - 6 phút và
kéo dài 120- 180 phút. Ưu điểm chính là ít tác dụng trên tuần hoàn và không làm giải phóng
histamin.
- Pipecuronium (Arduan): khởi phát tác dụng sau 2 - 4 phút và kéo dài 80- 100 phút.
Lọ chứa bột pha tiêm 4 mg + 2 mL dung môi. Tiêm tĩnh mạch 0,06 - 0,08 mg/ kg
4.2.2.2. Loại tác động như acetylcholin, làm bản vận động khử cực quá mạnh, (depolarisant) gọi
là loại giống acetylcholin, (acetylcholinomimetic) ho ặc leptocura (Bovet). Các thuốc phong bế
cholinesterase làm tăng độc tính. Không có thuốc giải độc, tuy d - tubocurarin có tác dụng đối
kháng. Trước khi làm liệt cơ, gây giật cơ trong vài giây.
-Decametoni bromid: gây giật cơ và đau cơ, có thể gây tai biến ngừng thở kéo dài nên có xu
hướng dùng succinylcholin thay thế.
Succinylcholin: là thuốc duy nhất của nhóm cura khử cực được dùng ở lâm sàng. Có cấu trúc hóa
học như 2 phân tử ACh gắn vào nhau:
Succinylcholin
Khởi phát tác dụng sau 1- 1,5 phút và kéo dài chỉ khoảng 6- 8 phút, do bị cholinesterase trong
huyết tương thuỷ phân. Succinylcholin đẩy K + từ trong tế bào ra nên có thể làm tăng K + máu 30-
50%, gây loạn nhịp tim.
Chế phẩm: Myo- relaxin ống 0,25g succinylcholin bromid. Tiêm tĩnh mạch từ 1 mg/ kg.
4.2.3. Chỉ định và liều lượng
- Làm mềm cơ trong phẫu thuật, trong chỉnh hình, đặt ống nội khí quản.
- Trong tai mũi họng, dùng soi thực quản, gắp dị vật...
- Chống co giật cơ trong choáng điện, uốn ván, ngộ độc strychnin.
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
Khi dùng phải đặt ống nội khí quản. Không hấp thụ qua niêm mạc tiêu hóa nên phải tiêm tĩnh
mạch. Liều lượng tuỳ theo từng trường hợp, có thể tiêm 1 lần hoặc truyền nhỏ giọt vào tĩnh mạch.
Liều mềm cơ đầu tiên thường là:
d- Tubocurarin 15 mg
Methyl d- tubocurarin 5 mg
Galamin (flaxedyl) 20- 100 mg
Decametoni 4 mg
Succinylcholin diiodua 30- 60 mg
Chú ý: một số thuốc khi dùng cùng với cura loại curarimimetic (d - tubocurarin) có thể có tác
dụng hiệp đồng, làm tăng tác dụng liệt cơ của cura, nên cần giảm liều:
- Các thuốc mê như ether, halothan, cyclopropan.
- Các kháng sinh như neomycin, streptomycin, polimycin B, kanamycin.
- Quinin, quinidin
5. Thuốc kháng cholinesterase
Cholinesterase là enzym thuỷ phân làm mất tác dụng của acetylcholin. Một phân tử acetylcholin
sẽ gắn vào hai vị trí hoạt động của enzym; vị trí anion (anionic site) sẽ gắn với cation N + của
acetylcholin, còn vị trí gắn este (esteratic site) gồm một nhóm base và một nhóm acid proton ( -Ġ-
H) tạo nên một liên kết hai hóa trị với nguyên tử C của nhóm carboxyl của este:
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
Physostigmin
5.1.1. Physostigmin (physotigminum; eserin)
Độc, bảng A
Là alcaloid của hạt cây Physostigma venenosum. Vì có amin bậc 3, nên dễ hấp thụ và thấm được
cả vào thần kinh trung ương
Dùng chữa tăng nhãn áp (nhỏ mắt dung dịch eserin sulfat hoặc salicylat 0,25 - 0,5%) , hoặc kích
thích nhu động ruột (tiêm dưới da, ống 0,1% - 1 mL, mỗi ngày 1- 3 ống).
Khi ngộ độc, dùng atropin liều cao.
5.1.2. Prostigmin (neostigmin, pros erin)
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
Độc, bảng A
Vì mang amin bậc 4 nên khác physostigmin là có ái lực
mạnh hơn với cholinesterase, và không thấm được vào
thần kinh trung ương. Tác dụng nhanh, ít tác dụng trên
mắt, tim và huyết áp. Ngoài tác dụng phong toả
cholinesterase, prostigmin còn kích thích trực tiếp cơ
vân, tác dụng này không bị atropin đối kháng.
Prostigmin
áp dụng:
- Chỉ định tốt trong bệnh nhược cơ bẩm sinh (myasthenia gravis) vì thiếu hụt acetylcholin ở bản
vận động cơ vân. Còn được dùng trong các trường hợp teo cơ, liệt c ơ.
- Liệt ruột, bí đái sau khi mổ
- Nhỏ mắt chữa tăng nhãn áp
- Chữa ngộ độc cura loại tranh chấp với acetylcholin
Liều lượng, chế phẩm:
- Tiêm dưới da mỗi ngày 0,5 - 2,0 mg
- Uống mỗi ngày 30-90 mg vì thuốc khó thấm qua dạ dày và dễ bị phá huỷ
ống 1 mL = 0,5 mg prostigmin methyl sulfat
5.1.3. Edrophonium clorid (Tensilon)
Chất tổng hợp
Tác dụng mạnh trên bản vận động cơ vân, là thuốc giải độc
cura loại tranh chấp với acetylcholin. Tác dụng ngắn hơn
prostigmin.
Trong bệnh nhược cơ, tiêm tĩnh mạch 2 - 5 mg; giải độc cura:
5- 20 mg
ống 1 mL = 10 mg edrophonium clorid. Tensilon
5.2. Loại ức chế không hồi phục hoặc rất khó hồi phục
5.2.1. Các hợp chất của phospho hữu cơ: các chất này kết hợp với cholinesterase chỉ ở vị trí gắn
este. Enzym bị phosphoryl hóa rất vững bền, khó được thuỷ phân để hồi phục trở lại, đòi hỏi cơ
thể phải tổng hợp lại cholinesterase mới. Vì vậy làm tích luỹ nhiều acetylcholin ở toàn bộ hệ
cholinergic từ vài ngày tới hàng tháng.
ức chế mạnh cả cholinesterase thật cũng như giả. Trong lâm sàng, đánh giá tình trạng nhiễm độc
bằng định lượng cholinesterase giả trong huyết tương.
Các chất ức chế cholinesterase loại phospho hữu cơ có công thức chung là:
 R1 O

dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
 P

 R2 X
Trong đó X có thể là halogen, cyanid (CN), thiocyanat, alkoxy, thiol, pyrophosphat...
Chỉ có DFP (di- isopropyl- fluo- phosphat) được dùng nhỏ mắt chữa bệnh tăng nhãn áp (dung
dịch 0,01- 0,05%). Các dẫn xuất khác được dùng làm thuốc trừ sâu (TEPP, parathion,...), hoặc sử
dụng làm hơi độc chiến tranh (tabun, sarin, soman...).
5.2.2. Dấu hiệu nhiễm độc cấp: các dấu hiệu nhiễm độc cấp phản ánh sự tràn ngập acetylcholin
ở toàn bộ hệ cholinergic.
- Dấu hiệu kích thích hệ M: co đồng tử, sung huyết giác mạc, chảy nước mũi, nước bọt , dịch khí
quản, co khí quản, nôn, đau bụng, tiêu chảy, tim đập chậm, hạ huyết áp.
- Dấu hiệu kích thích hệ N: mệt mỏi, giật cơ, cứng cơ, liệt và nguy hiểm hơn cả là liệt hô hấp.
- Dấu hiệu kích thích thần kinh trung ương: lú lẫn, mất đồng tác, mất phản xạ , nhịp thở Cheyne-
Stokes, co giật toàn thân, hôn mê, liệt hô hấp, hạ huyết áp do trung tâm hành tuỷ bị ức chế.
Nguyên nhân dẫn tới tử vong là do suy hô hấp và tim mạch do cả 3 cơ chế kích thích hệ M, N và
trung ương.
5.2.3. Điều trị nhiễm độc
5.2.3.1. Thuốc huỷ hệ M: atropin sulfat liều rất cao. Tiêm tĩnh mạch liều 1- 2 mg, cách 5- 10
phút một lần cho đến khi hết triệu chứng kích thích hệ M, hoặc bắt đầu có dấu hiệu nhiễm độc
atropin (giãn đồng tử). Ngày đầu có thể tiêm tới 200 mg.
5.2.3.2. Dùng thuốc hoạt hóa cholinesterase : một số chất ưa nhân (nucleophylic agents) như
hydroxylamin (NH2OH), acid hydroxamic (R- CO- NHOH) và oxim (R- CH = NOH) có khả
năng giải phóng được enzym bị phospho hữu cơ phong tỏa và hoạt hóa trở lại. Chất thường dùng
là pralidoxim (2- PAM) tác dụng lên ChE phosphoryl hóa, tạo oximphosphonat bị thải trừ và giải
phóng cholinesterase.
Pralidoxim (2- PAM): lọ 1g kèm ống nước 20 mL. Mới đầu, tiêm tĩnh mạch 1 - 2g, sau đó truyền
nhỏ giọt tĩnh mạch mỗi giờ 0,5g.
5.2.3.3. Điều trị hỗ trợ
Thay quần áo, rửa các vùng da có tiếp xúc với chất độc, rửa dạ dày nếu ngộ độc do đường uống.
Hô hấp hỗ trợ, thở oxy. Chống co giật bằng diazepam (5 - 10 mg tiêm tĩnh mạch) hoặc natri
thiopental (2,5% tiêm tĩnh mạch). Điều trị sốc.
Câu hỏi tự lượng giá
1. Trình bày sinh chuyển hóa, cơ chế tác dụng và áp dụng điều trị của acetylcholin.
2. Trình bày tác dụng của muscarin và điều trị ngộ độc muscarin.
3. So sánh acetylcholin và pilocarpin.
4. Trình bày cơ chế tác dụng và áp dụng điều trị của atropin
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
(sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa)
5. Phân tích cơ chế tác dụng của nicotin.
6. Phân tích cơ chế tác dụng của thuốc liệt hạch (ngừng hãm hệ N của hạch) và áp dụng
lâm sàng.
7. Phân biệt 2 loại cura về cơ chế tác dụng, tác dụng và áp dụng lâm sàng.
8. Phân tích cơ chế tác dụng, tác dụng và cách điều trị ngộ độc th uốc phong tỏa không hồi
phục cholinnesterase.