Giáo trình Dược lý học - Bài 27: Thuốc điều chỉnh rối loạn tiêu hóa

dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Bài 27: thuốc điều chỉnh rối loạn tiêu hóa
Mục tiêu học tập: Sau khi học xong bài này, sinh viên có khả năng:
1. Trình bày được cơ chế tác dụng, tác dụng không mong muốn và áp dụng điều trị
của nhôm hydroxyd, magnesi hydroxyd, thuốc kháng histamin H 2, thuốc ức chế
H+/ K+- ATPase và các muối bismuth.
2. Phân tích được vị trí, cơ chế tác dụng và chỉ định của các thuốc gây nôn và chống
nôn
3. Nêu được cơ chế tác dụng, tác dụng và áp dụng điều trị của các thuốc điều hòa
chức năng vận động của đường tiêu hóa và thuốc chống co thắt cơ trơn đường tiêu
hóa.
4. Trình bày được phân loại, cơ chế tác dụng, áp dụng điều trị của các thuốc nhuận
tràng và thuốc tẩy thường dùng.
5. Trình bày được tác dụng và áp dụng điều trị của các thuốc chống tiêu chảy: dung
dịch uống bù nước và điện giải; các chất hấp phụ, bao phủ niêm mạc ruột; thuốc
làm giảm nhu động ruột; các vi khuẩn và nấm.
6. Phân biệt được tác dụng của thuốc lợi mật và thuốc thông mật, áp dụng lâm sàng.
1. thuốc điều trị viêm loét dạ dày - tá tràng
1.1 Đại cương
Loét dạ dày- tá tràng là bệnh lý đường tiêu hóa phổ biến, hậu quả của sự mất cân bằng
giữa các yếu tố gây loét (acid clohydric, pepsin, xoắn khuẩn Helicobacter pylori) và các
yếu tố bảo vệ tại chỗ niêm mạc dạ dày (chất nhày, bicarbonat, prostaglandin).
Xoắn khuẩn H.pylori đóng vai trò quan trọng trong nguy cơ gây loét: khoảng 95% người
loét tá tràng và 70- 80% người loét dạ dày có vi khuẩn này. Chúng gây viêm dạ dày mạn
và làm tăng bài tiết acid. Diệt trừ được H.pylori sẽ làm ổ loét liền nhanh và giảm rõ rệt tỷ
lệ tái phát.
Mục tiêu của điều trị loét dạ dày - tá tràng là:
- Chống các yếu tố gây loét:
. Các thuốc kháng acid: trung hòa acid trong lòng dạ dày (magnesi hydroxyd, nhôm
hydroxyd...)
. Các thuốc làm giảm bài tiết acid và pepsin: thuốc kháng histamin H 2 và thuốc ức chế
bơm proton.
. Thuốc diệt H.pylori: các kháng sinh, bismuth.
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
- Tăng cường yếu tố bảo vệ: sucralfat, bismuth, misoprostol.
Việc điều hòa bài tiết HCl của tế bào thành ở dạ dày là do histamin, acetylcholin và
gastrin thông qua H+/ K+- ATPase (bơm proton).
Prostaglandin có vai trò quan trọng trong cơ chế điều hòa ngược: PGE 2 ức chế
adenylcyclase làm giảm AMPv, đối kháng với tác dụng của histamin và ức chế giải phóng
gastrin. PGI2 kích thích tế bào biểu mô của niêm mạc dạ dày, làm tăng tiết chất nhày,
bicarbonat để bảo vệ niêm mạc. Các thuốc chống viêm không steroid ức chế tổng hợp
prostaglandin, có thể gây loét và chảy máu đường tiêu hóa.
Hình 27.1. Cơ chế điều hòa sinh lý và dược lý của bài tiết dịch vị và các vị trí
tác dụng của thuốc
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Hình 27.2. Vai trò trung hòa acid của NaHCO 3 tại lớp nhầy
ở niêm mạc dạ dày
1.2. Thuốc kháng acid
1.2.1. Tính chất chung
Các thuốc kháng acid là những thuốc có tác dụng trung hoà acid trong dịch vị, nâng pH
của dạ dày lên gần 4, tạo điều kiện thuận lợi cho tái tạo niêm mạc. Khi pH dạ dày tăng,
hoạt tính của pepsin sẽ giảm (pepsin bị bất hoạt trong dung dịch pH lớn hơn 4).
Các thuốc kháng acid có tác dụng nhanh nhưng ngắn, chỉ là thuốc điều trị triệu chứng,
cắt cơn đau.
 Khi dạ dày rỗng, các thuốc kháng acid thoát khỏi dạ dày sau 30 phút, khi có thức ăn thì
khoảng 2 giờ.
Thuốc kháng acid thường dùng nhất là các chế phẩm chứa nhôm và magnesi, có tác dụng
kháng acid tại chỗ, hầu như không hấp thu vào máu nên ít gây tác dụng toàn thân. Thuốc
kháng acid chứa magnesi có tác d ụng nhuận tràng, ngược lại thuốc chứa nhôm có thể gây
táo bón. Vì vậy, các chế phẩm kháng acid chứa cả hai muối magnesi và nhôm có thể làm
giảm tác dụng không mong muốn trên ruột của hai thuốc này. Nếu chức năng thận bình
thường, rất ít nguy cơ tích luỹ magnesi và nhôm.
Natribicarbonat có tác dụng trung hòa acid dịch vị mạnh, nhưng hiện nay hầu như không
dùng làm thuốc kháng acid nữa vì hấp thu được vào máu, gây nhiều tác dụng không mong
muốn toàn thân và có hiện tượng tiết acid hồi ứng (tăng tiết acid sau khi ngừng thuốc).
Dùng thuốc kháng acid tốt nhất là sau bữa ăn 1 - 3 giờ và trước khi đi ngủ, 3 - 4 lần (hoặc
nhiều hơn) trong một ngày. Các chế phẩm dạng lỏng có hiệu quả hơn dạng rắn nhưng thời
gian tác dụng ngắn hơn.
 Do làm tăng pH dạ dày, các thuốc khán g acid làm ảnh hưởng đến sự hấp thu của nhiều
thuốc khác, phải dùng các thuốc này cách xa thuốc kháng acid ít nhất 2 giờ.
Một số chế phẩm phối hợp thuốc kháng acid với simeticon (chất chống sủi bọt) để làm
giảm sự đầy hơI hoặc làm nhẹ triệu chứng nấc.
1.2.2. Magnesi hydroxyd - Mg(OH)2
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
1.2.2.1. Tác dụng và cơ chế
ở dạ dày, magnesi hydroxyd phản ứng nhanh với acid clohydric:
Mg(OH)2 + 2HCl MgCl2 + 2H2O
Xuống ruột non, Mg2+ tác động với các ion phosphat (PO 43-) và carbonat (CO32-) tạo thành
muối rất ít tan hoặc không tan, do đó tránh được sự hấp thu base, tránh được base máu
ngay cả khi dùng lâu.
Có thể dùng các muối khác của magnesi như magnesi carbonat, magnesi trisilicat.
1.2.2.2 Chỉ định
- Tăng tiết acid (đau, đầy bụng, khó tiêu, ợ nóng, ợ chua) ở người có loét hoặc không có
loét dạ dày- tá tràng.
- Trào ngược dạ dày- thực quản.
1.2.2.3. Chống chỉ định
Mẫn cảm với thuốc, suy thận nặng, trẻ nhỏ (đặc biệt ở trẻ mất nước và suy thận).
1.2.2.4. Tác dụng không mong muốn
Miệng đắng chát, buồn nôn, nôn , cứng bụng, ỉa chảy, tăng magnesi máu (gặp ở người suy
thận hoặc dùng liều cao, kéo dài).
1.2.2.5. Tương tác thuốc
- Các thuốc giảm hấp thu khi dùng cùng thuốc kháng acid: tetracyclin, digoxin,
indomethacin, các muối sắt, isoniazid, benzodiazepin, ranitid in
- Các thuốc tăng tác dụng do giảm thải trừ khi dùng cùng thuốc kháng acid: amphetamin,
quinidin.
1.2.2.6. Liều lượng, cách dùng
Người lớn: mỗi lần uống 300 - 600 mg, tối đa tới 1g, ngày 3 - 4 lần. Nhai kỹ viên thuốc
trước khi nuốt.
1.2.3. Nhôm hydroxyd- Al(OH)3
1.2.3.1. Tác dụng và cơ chế
ở dạ dày, nhôm hydroxyd phản ứng với acid clohydric:
chậm
Al(OH)3 + 3HCl AlCl3 + 3H2O
Nhôm hydroxyd có tác dụng trung hòa acid yếu nên không gây phản ứng tăng tiết acid
hồi ứng.
ở ruột, nhôm kết hợp với phosphat từ thức ăn, tạo phosphat nhôm không tan, hầu như
không hấp thu, thải trừ theo phân, không gây base máu. Vì phosphat bị thải trừ, cơ thể
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
phải huy động phosphat từ xương ra, dễ gây chứng nhuyễn xương. Vì vậy, cần ăn chế độ
nhiều phosphat và protein.
1.2.3.2. Chỉ định: như magnesi hydroxyd (mục 1.2.2.2)
Tăng phosphat máu (ít dùng)
1.2.3.3. Chống chỉ định : như magnesi hydroxyd. (mục 1.2.2.3)
Giảm phosphat máu. Rối loạn chuyển hóa porphyrin.
1.2.3.4. Tác dụng không mong muốn
Chát miệng, buồn nôn, cứng bụng, táo bón, phân trắng, giảm phosphat máu. Nguy cơ
nhuyễn xương khi chế độ ăn ít phosphat hoặc điều trị lâu dài. Tăng nhôm trong máu gây
bệnh não, sa sút trí tuệ, thiếu máu hồng cầu nhỏ.
1.2.3.5. Tương tác thuốc : giống như magnesi hydroxyd (mục 1.2.2.5)
1.2.3.6. Liều lượng, cách dùng
Người lớn: dạng viên nhai mỗi lần 0,5 - 1,0g, dạng hỗn dịch uống mỗi lần 320 - 640 mg,
ngày 4 lần.
Trẻ em: 6- 12 tuổi: dạng hỗn dịch uống mỗi lần 320 mg, ngày 3 lần.
* Chế phẩm phối hợp magnesi hydroxyd và nhôm hydrox yd
- Dạng hỗn dịch chứa magnesi hydroxyd 195 mg và nhôm hydroxyd 220mg trong 5mL.
Người lớn uống mỗi lần 10- 20 mL
- Dạng viên: chứa magnesi hydroxyd 400 mg và nhôm hydroxyd 400 mg. Người lớn mỗi
lần nhai 1- 2 viên, tối đa 6 lần một ngày.
* Chế phẩm phối hợp thuốc kháng acid và simeticon: dạng viên hoặc dạng hỗn dịch (chứa
magnesi hydroxyd 195 mg, nhôm hydroxyd 220 mg và simeticon 25 mg trong 5 ml.
Người lớn uống mỗi lần 5- 10 mL, ngày 4 lần).
1.3. Thuốc làm giảm bài tiết acid clohydric và pepsin của dạ dày
1.3.1. Thuốc kháng histamin H 2
1.3.1.1. Đặc điểm chung
Cơ chế tác dụng
Do công thức gần giống với histamin, các thuốc kháng histamin H 2 tranh chấp với
histamin tại receptor H 2 và không có tác dụng trên receptor H 1. Tuy receptor H2 có ở
nhiều mô như thành mạch, khí quản, tim, nhưng thuốc kháng histamin H 2 tác dụng chủ
yếu tại các receptor H 2 ở dạ dày. Thuốc kháng histamin H 2 ngăn cản bài tiết dịch vị do bất
kỳ nguyên nhân nào làm tăng tiết histamin tại dạ dày (cường phó giao cảm, thức ăn,
gastrin, bài tiết cơ sở).
Tác dụng của thuốc kháng histamin H 2 phụ thuộc vào liều lượng, thuốc làm giảm tiết cả
số lượng và nồng độ HCl trong dịch vị
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Chỉ định
- Loét dạ dày- tá tràng lành tính, kể cả loét do dùng thuốc chống viêm không steroid.
- Bệnh trào ngược dạ dày- thực quản.
- Hội chứng tăng tiết acid dịch vị (Hội chứng Zollinger - Ellison)
- Làm giảm tiết acid dịch vị trong một số trường hợp loét đường tiêu hóa khác có liên
quan đến tăng tiết dịch vị như loét miệng nối dạ dày - ruột
- Làm giảm các triệu chứng rối lo ạn tiêu hóa (nóng rát, khó tiêu, ợ chua) do thừa acid
dịch vị.
- Làm giảm nguy cơ hít phải acid dịch vị khi gây mê hoặc khi sinh đẻ (Hội chứng
Mendelson).
Chống chỉ định và thận trọng
- Chống chỉ định: quá mẫn với thuốc
- Thận trọng: trước khi dùng thuốc kháng histamin H2, phải loại trừ khả năng ung thư dạ
dày, đặc biệt ở người từ trung niên trở lên vì thuốc có thể che lấp các triệu chứng, làm
chậm chẩn đoán ung thư.
Có nhạy cảm chéo giữa các thuốc trong nhóm kháng histamin H 2.
Dùng thận trọng, giảm liều và/ hoặc kéo dài khoảng cách giữa các lần dùng thuốc ở người
suy thận.
Thận trọng ở người suy gan, phụ nữ có thai và cho con bú (ngừng thuốc hoặc ngừng cho
con bú).
Tác dụng không mong muốn
ỉa chảy và các rối loạn tiêu hóa khác, tăng enzym gan, đau đầu, chó ng mặt, phát ban.
Hiếm gặp viêm tụy cấp, chậm nhịp tim, nghẽn nhĩ thất, lẫn lộn, trầm cảm, ảo giác (đặc
biệt ở người già), rối loạn về máu, phản ứng quá mẫn.
Chứng vú to ở đàn ông và thiểu năng tình dục gặp ở người dùng cimetidin nhiều hơn các
thuốc kháng histamin H2 khác.
Tương tác thuốc
- Do pH dạ dày tăng khi dùng thuốc kháng histamin H 2 nên làm giảm hấp thu của một số
thuốc như penicilin V, ketoconazol, itraconazol
- Cimetidin ức chế cytochrom P 450 ở gan nên làm tăng tác dụng và độc tính của nhiều
thuốc như warfarin, phenytoin, theophylin, propranolol, benzodiazepin
Ranitidin có tương tác này nhưng ở mức độ thấp hơn nhiều (kém 2 - 4 lần).
Famotidin và nizatidin không gây tương tác kiểu này.
Một số thông số dược động học của thuốc kháng histamin H 2
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Tên thuốc Sinh khả
dụng (%)
Gắn
protein
huyết
tương (%)
Thể tích
phân bố Vd
(L/ kg)
t/2
(giờ)
Qua rau
thai
Qua
sữa
Cimetidin 60- 70 20 2 1 + +
Ranitidin 50 15 2- 3 1,3 + +
Famotidin 40- 45 15- 20 3 1,2 ? +
Nizatidin > 70 35 1- 2 1,3 ? +
1.3.1.2. Các thuốc
Cimetidin
Hấp thu nhanh khi uống. Uống 200 mg cimetidin có tác dụng nâng pH và giảm đau trong
1,5 giờ. Liều 400 mg trước khi đi ngủ giữ được pH của dạ dày > 3,5 suốt cả đêm. Với liều
1,0g/ 24 giờ, tỷ lệ lên sẹo là 60% sau 4 tuần và 80% sau 8 tuần.
Liều dùng điều trị loét dạ dày- tá tràng ở người lớn: uống mỗi lần 400 mg, ngày 2 lần (vào
bữa ăn sáng và trước khi đi ngủ) hoặc 800 mg trước khi đi ngủ. Thời gian dùng ít nhất 4
tuần đối với loét tá tràng và 6 tuần đối với loét dạ dày.
Liều duy trì: 400 mg trước khi đi ngủ
Khi loét nặng hoặc người bệnh nôn nhiều, tiêm bắp hoặc tĩnh mạch chậm (ít nhất trong 5
phút) mỗi lần 200 mg, cách 4 - 6 giờ một lần. Giảm liều ở người suy thận.
Liều dùng ở trẻ em: trẻ trên 1 tuổi mỗi ngày uống 25 - 30 mg/ kg, chia làm nhiều lần. Trẻ
dưới 1 tuổi mỗi ngày uống 20 mg/ kg, chia làm nhiều lần.
Cimetidin gây nhiều tác dụng không mong muốn, có nhiều tương tác thuốc hơn các thuốc
kháng histamin H2 khác. Vì vậy, trong trường hợp cần phối hợp nhiều thuốc, không nên
chọn cimetidin.
Ranitidin
Tác dụng mạnh hơn cimetidin 4 - 10 lần, nhưng ít gây tác dụng không mong muốn và ít
tương tác thuốc hơn cimetidin.
Liều dùng: uống mỗi lần 150 mg, ngày 2 lần (vào buổi sáng và buổi tối) hoặc 300 mg vào
buổi tối trong 4- 8 tuần. Liều duy trì: 150 mg vào buổi tối.
Tiêm bắp hoặc tĩnh mạch chậm (ít nhất trong 2 phút, phải pha loãng 50 mg trong 20
mL): mỗi lần 50 mg, cách 6 - 8 giờ/ lần.
Famotidin
Tác dụng mạnh hơn cimetidin 30 lần.
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Liều dùng: uống mỗi ngày 40 mg trước khi đi ngủ trong 4 - 8 tuần.
Liều duy trì: 20 mg trước khi đi ngủ.
Tiêm tĩnh mạch chậm hoặc truyền tĩnh mạch (pha trong natri clorid 0,9%) mỗi lần 20
mg, cách 12 giờ một lần cho đến khi dùng được đường uống.
Nizatidin
Tác dụng và liều lượng tương tự ranitidin, nhưng ít tác dụng không mong muốn hơn các
thuốc kháng histamin H 2 khác.
1.3.2. Thuốc ức chế H+/ K+- ATPase (bơm proton)
1.3.2.1. Đặc điểm chung
 Cơ chế tác dụng
Các thuốc ức chế bơm proton là những “tiền thuốc”, không có hoạt tính ở pH trung tính.
ở tế bào thành dạ dày (pH acid), chúng được chuyển thành các chất có hoạt tính, gắn vào
bơm proton, ức chế đặc hiệu và không hồi phục bơm này. Do đó, các thuốc ức chế bơm
proton làm giảm bài tiết acid do bất kỳ nguyên nhân gì vì đó là con đường chung cuối
cùng của sự bài tiết acid. Thuốc rất ít ảnh hưởng đến khối lượng dịch vị, sự bài tiết pepsin
và yếu tố nội tại của dạ dày. Dùng một liều, bài tiết acid ở dạ dày bị ức chế trong khoảng
24 giờ (so sánh với thuốc kháng histamin H 2 tối đa chỉ 12 giờ). Bài tiết acid chỉ trở lại sau
khi enzym mới được tổng hợp.. Tỷ lệ liền sẹo có thể đạt 95% sau 8 tuần.
Chỉ định
- Loét dạ dày- tá tràng lành tính.
Phòng và điều trị các trường hợp loét do dùng thuốc chống viêm không steroid.
- Bệnh trào ngược dạ dày- thực quản khi có triệu chứng nặng hoặc biến chứng.
- Hội chứng Zollinger- Ellison (kể cả trường hợp đã kháng với các thuốc khác).
- Dự phóng hít phải acid khi gây mê.
Chống chỉ định và thận trọng
- Chống chỉ định: quá mẫn với thuốc
- Thận trọng: suy gan, phụ nữ có thai hoặc cho con bú. Phải loại trừ khả năng ung thư dạ
dày trước khi dùng thuốc ức chế bơm proton.
Tác dụng không mong muốn
Nói chung thuốc dung nạp tốt. Có thể gặp khô miệng, rối loạn tiêu hóa, tăng enzym gan,
đau đầu, chóng mặt, rối loạn thị giác, thay đổi về máu, viêm thận, liệt d ương, phản ứng dị
ứng.
Do làm giảm độ acid trong dạ dày, nên làm tăng nguy cơ nhiễm khuẩn đường tiêu hóa, có
thể gây ung thư dạ dày.
Tương tác thuốc
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
- Do pH dạ dày tăng nên làm giảm hấp thu một số thuốc như ketoconazol, itraconazol
- Omeprazol ức chế cytochrom P450 ở gan nên làm tăng tác dụng và độc tính của
diazepam, phenytoin, warfarin, nifedipin Lansoprazol ít ảnh hưởng đến cytochrom P 450,
trong khi pantoprazol không ảnh hưởng đến enzym này.
- Clarithromycin ức chế chuyển hóa của omeprazol, làm tăng nồ ng độ omeprazol trong
máu lên gấp hai lần.
1.3.2.2. Các thuốc
Omeprazol
Loét dạ dày- tá tràng: uống mỗi ngày một lần 20 mg trong 4 tuần nếu loét tá tràng, trong
8 tuần nếu loét dạ dày. Trường hợp bệnh nặng hoặc tái phát có thể tăng liều tới 40 mg một
ngày (uống h ...  biên
 Domperidon
Domperidon là thuốc đối kháng với dopamin chỉ ở ngoại biên vì không qua được hàng rào
máu – não. Vì vậy có tác dụng:
- Chống nôn trung ương: ức chế các receptor dopamin ở vùng nhận cảm hóa học ở sàn não
thất IV (nằm ngoài hàng rào máu - não).
- Làm tăng tốc độ đẩy các chất chứa tron g dạ dày xuống ruột do làm giãn vùng đáy dạ
dày, tăng co hang vị, làm giãn rộng môn vị sau bữa ăn.
- Tăng trương lực cơ thắt thực quản, chống trào ngược dạ dày - thực quản.
- Tăng biên độ và tần số của nhu động tá tràng, điều hoà nhu động đường tiêu hóa.
Chỉ định: điều trị triệu chứng buồn nôn và nôn cấp, đặc biệt ở người bệnh đang điều trị
bằng thuốc độc tế bào; chướng bụng, khó tiêu sau bữa ăn do thức ăn chậm xuống ruột.
Chống chỉ định: chảy máu đường tiêu hóa, tắc ruột cơ học, nôn sau khi mổ, trẻ em dưới 1
tuổi.
Tác dụng không mong muốn: nhức đầu, tăng prolactin máu (chảy sữa, rối loạn kinh
nguyệt, đau tức vú)
Liều dùng: uống 10- 60 mg/ ngày, trước bữa ăn 15 - 30 phút. Không dùng thường xuyên
hoặc dài ngày.
Metoclopramid
Khác với domperidon, metoclopramid p hong bế receptor của dopamin, đối kháng với tác
dụng của dopamin cả ở trung ương và ngoại biên do thuốc dễ dàng qua được hàng rào
máu – não.
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
ở ngoại biên, metoclopramid có tác dụng tương tự như domperidon. Do có tác dụng cả
trên trung ương, metoclopramid c ó tác dụng an thần và có thể gây phản ứng loạn trương
lực cơ cấp tính (co thắt cơ xương và cơ mặt, các cơn vận nhãn), thường xẩy ra ở người
bệnh là nữ trẻ hoặc người rất già.
Chỉ định: chống nôn, chống trào ngược dạ dày - thực quản, đầy bụng khó tiêu, chuẩn bị
chụp X- quang dạ dày hoặc đặt ống thông vào ruột non.
Chống chỉ định: động kinh, chảy máu đường tiêu hóa, tắc ruột cơ học hoặc thủng ruột.
Tác dụng không mong muốn: ỉa chảy, buồn ngủ, phản ứng ngoại tháp (loạn trương lực cơ
cấp), mệt mỏi, yếu cơ.
Liều dùng: uống 5- 10mg/ lần, ngày 3 lần. Có thể dùng đường tiêm (bắp, tĩnh mạch) hoặc
truyền tĩnh mạch nếu bệnh nặng.
2.1.3.2. Thuốc cường phó giao cảm đường tiêu hóa: Cisaprid.
Cisaprid kích thích giải phóng ACh ở đầu tận cùng của đám rối thần kinh tạng, khôn g
kích thích trực tiếp receptor M hoặc phong toả ChE nên tác dụng chỉ khu trú ở ruột, tạng.
Khác với metoclopramid, cisaprid kích thích vận động tất cả các phần của đường tiêu hóa,
kể cả thực quản và ruột già.
Tác dụng: tăng nhu động thực quản, tăng áp lực qua tâm vị. Tăng nhu động dạ dày - tá
tràng nên làm nhanh rỗng dạ dày. Tăng chuyển vận của dạ dày - ruột non- ruột già.
Chỉ định: Trào ngược dạ dày- thực quản. Chậm tiêu. Táo bón mạn tính.
Liều dùng: uống mỗi lần 5- 20mg, ngày 2- 4 lần, trước bữa ăn 30 phút.
2.1.3.3. Thuốc tác dụng trên hệ enkephalinergic tại ruột
Các receptor của hệ enkephalinergic tại ruột có tác dụng điều hòa nhu động: tác dụng
kích thích trên cơ giảm vận động và tác dụng chống co thắt trên cơ tăng vận động
Trimebutin
Kích thích receptor enkephalinergic ở ruột khi có rối loạn.
Chỉ định: hội chứng kích thích ruột/ liệt ruột sau mổ. Rối loạn chức năng tiêu hóa: đau
bụng, chậm tiêu, tiêu chảy/ táo bón.
Liều dùng: uống mỗi lần 100- 200 mg, ngày 3 lần.
Racecadotril
Chất ức chế enkephalinase có hồi phục tại ruột, làm giảm tiết dịch ruột và điện giải của
niêm mạc ruột khi bị viêm hoặc độc tố vi khuẩn kích thích. Không có tác dụng trên ruột
bình thường và không ảnh hưởng đến nhu động ruột nên dùng trong tiêu chảy cấp.
Liều dùng: uống mỗi lần 100 mg, ngày 3 lần trước các bữa ăn.
 Không dùng cho trẻ em dưới 15 tuổi
2.2. Thuốc chống co thắt và làm giảm nhu động đường tiêu hóa
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
2.2.1. Thuốc chống nôn
Các thuốc chống nôn được chỉ định trong các chứng nôn do có thai, sau mổ, nhiễm
khuẩn, nhiễm độc (do nhiễm acid, do urê máu cao), say tàu xe và do tác dụng phụ của
thuốc, nhất là các thuốc chống ung thư.
2.2.1.1. Gây tê ngọn dây cảm giác ở dạ dày : khí CO2, natri citrat, procain
2.2.1.2. Thuốc ức chế phó giao cảm : atropin, scopolamin, benzatropin
2.2.1.3. Thuốc kháng histamin H 1: diphenhydramin, hydroxyzin, cinnarizin, cyclizin,
promethazin. Ngoài kháng H1, các thuốc này còn có tác dụng kháng M cholinergic và an
thần kinh (xin xem bài “Histamin và thuốc kháng histamin H 1”)
2.2.1.4. Thuốc kháng receptor D2 (hệ dopaminergic)
Thuốc có tác dụng ức chế receptor dopamin ở vùng nhận cảm hóa học ở sàn não thất IV.
Ngoài ra, thuốc còn ức chế các receptor D 2 ngoại biên ở đường tiêu hóa.
- Loại phenothiazin: clopromazin, perphenazin.
- Loại butyrophenon: haloperidol, droperidol
- Domperidon, metoclopramid.
2.2.1.5. Thuốc kháng serotonin
Phòng và điều trị buồn nôn, nôn do hóa trị liệu ung thư, do chiếu xạ hoặc sau phẫu thuật.
Các thuốc:
- Ondansetron: uống hoặc tiêm tĩnh mạch 8 - 32 mg/ ngày.
- Granisetron: uống hoặc tiêm tĩnh mạch 1 - 3 mg/ ngày.
- Dolasetron mesilat: uống hoặc tiêm tĩnh mạch 12,5 - 200 mg/ ngày.
2.2.1.6. Các thuốc khác
- Benzodiazepin: lorazepam, alprazolam
- Corticoid: dexamethason, metylprednisolon. Cơ chế chưa hoàn toàn biết rõ, có một phần
tác dụng ức chế trung tâm nôn.
2.2.2. Thuốc chống co thắt cơ trơn đường tiêu hóa
Do có tác dụng chống co thắt cơ trơn theo các cơ chế khác nhau, các thuốc này được dùng
điều trị triệu chứng các cơn đau do co thắt đường tiêu hóa, đường mật và cả đường sinh
dục, tiết niệu.
2.2.2.1. Thuốc huỷ phó giao cảm
Atropin sulfat:
Huỷ phó giao cảm cả trung ương và ngoại biên (xin xem bài “Thuốc tác dụng trên hệ thần
kinh thực vật”)
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Hyoscin N- butylbromid
Vì mang amin bậc 4 nên không vào được thần kinh trung ương, chỉ có tác dụng huỷ phó
giao cảm ngoại biên.
Tác dụng không mong muốn: khô miệng, mạch nhanh, bí đái, táo bón, rối loạn điều tiết
mắt.
Chống chỉ định: glôcôm góc đóng, phì đại tuyến tiền liệt, nhược cơ, tắc liệt ruột, hẹp môn
vị, rối loạn chuyển hóa porphyrin.
Liều dùng: mỗi lần uống 10- 20 mg, ngày 3- 4 lần.
2.2.2.2. Thuốc chống co thắt cơ trơn trực tiếp
Papaverin hydroclorid
Papaverin là một alcaloid trong nhựa khô của quả cây thuốc phiện, không có tác dụng
giảm đau, gây ngủ giống morphin. Tác dụng chủ yếu của papaverin là làm giãn cơ trơn
đường tiêu hóa, đường mật và đường tiết niệu.
Chống chỉ định: quá mẫn với thuốc, bloc nhĩ - thất hoàn toàn, mang thai (có thể gây độc
cho thai).
Tác dụng không mong muốn: đỏ bừng mặt, nhịp tim nhanh, chóng mặt, nhức đầu , ngủ gà,
rối loạn tiêu hóa, viêm gan.
Liều dùng: uống hoặc tiêm (bắp, tĩnh mạch) mỗi lần 30 - 100mg, ngày 2- 3 lần.
Alverin citrat
Là thuốc chống co thắt, tác dụng trực tiếp lên cơ trơn đường tiêu hóa và tử cung. So với
papaverin, tác dụng mạnh hơn 3 lần n hưng độc tính kém 3 lần.
Chống chỉ định: tắc nghẽn ruột hoặc liệt ruột, mất trương lực ruột kết.
Tác dụng không mong muốn: buồn nôn, đau đầu, chóng mặt, phản ứng dị ứng.
Liều dùng: mỗi lần uống 60- 120 mg, ngày 1-3 lần.
Các thuốc khác: mebeverin, dicycloverin, phloroglucinol, drotaverin.
2.3. Thuốc chống tiêu chảy
Trong điều trị tiêu chảy, ngoài việc điều trị nguyên nhân, vấn đề ưu tiên trong mọi trường
hợp là đánh giá và xử lý đúng những rối loạn nước và điện giải. Các thuốc làm giảm triệu
chứng (hấp phụ, bao phủ niêm mạc, giảm tiết dịch, giảm nhu động ruột) có thể dùng trong
một số trường hợp tiêu chảy ở người lớn, nhưng không nên dùng ở trẻ em vì chúng không
làm giảm được sự mất dịch và điện giải, mà còn có thể gây ra nhiều tác dụng có hại.
2.3.1. Thuốc uống bù nước và điện giải (ORS, Oresol)
2.3.1.1. Thành phần và cơ chế tác dụng
- Thành phần một gói bột (ORS của Unicef)
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Natri clorid: 3,5g;
Kali clorid: 1,5g;
Natribicarbonat: 2,5g;
Glucose: 20,0g.
Nước để hòa tan: 1gói/ 1 lít.
- Cơ chế tác dụng: sự hấp thu của natri và nước ở ruột được tăng cường bởi glucose (hoặc
carbohydrat khác). Glucose hấp thu tích cực ở ruột kéo theo hấp thu natri (hệ thống đồng
vận chuyển glucose- natri ở ruột non).
Bù kali trong tiêu chảy cấp đặc biệt quan trọng ở trẻ em, vì trẻ mất kali trong phân cao
hơn người lớn.
Bicarbonat (hoặc citrat) có tác dụng khắc phục tình trạng nhiễm toan chuyển hóa trong
tiêu chảy.
2.3.1.2. Chỉ định: phòng và điều trị mất nước và điện giải mức độ nhẹ và vừa.
2.3.1.3. Chống chỉ định :
Giảm niệu hoặc vô niệu do giảm chức năng thận. Mất nước nặng (phải truyền tĩnh mạch
dung dịch Ringer lactat). Nôn nhiều và kéo dài, tắc ruột, liệt ruột.
2.3.1.4. Tác dụng không mong muốn:
Nôn nhẹ, tăng natri máu, suy tim do bù nước quá mức.
2.3.1.5. Liều dùng:
- Mất nước nhẹ: uống 50 ml/ kg trong 4 - 6 giờ đầu.
- Mất nướcvừa: uống 100 ml/ kg trong 4 - 6 giờ đầu. Sau đó điều chỉnh theo mức độ khát
và đáp ứng với điều trị.
Cần tiếp tục cho trẻ bú mẹ hoặc ăn uống bình thường. Có thể cho uống nước trắng giữa
các lần uống ORS để tránh tăng natri máu.
2.3.2. Các chất hấp phụ, bao phủ niêm mạc ruột
Do có trọng lượng phân tử cao, cấu trúc phiến mỏng, tính chất dẻo dai nên các chất này
có khả năng gắn với protein của niêm mạc đường tiêu hóa, tạo thành một lớp mỏng bao
phủ, bảo vệ niêm mạc.
- Atapulgit: ngoài tác dụng tạo màng bảo vệ niêm mạc ruột, thuốc còn hấp phụ các độc tố
của vi khuẩn, các khí trong ruột, có tác dụng cầm máu tại chỗ .
Liều dùng: gói bột 3g atapulgit hoạt hóa, uống 2 - 3 gói/ ngày.
 Không dùng trong điều trị tiêu chảy cấp ở trẻ em.
- Smecta: gói bột 3g, 2- 3 gói/ ngày, uống xa bữa ăn.
2.3.3. Các chất làm giảm tiết dịch, giảm nhu động ruột
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Loperamid
Tác dụng: loperamid là opiat tổng hợp nhưng có rất ít tác dụng trên thần kinh trung ương.
Loperamid làm giảm nhu động ruột, kéo dài thời gian vận chuyển qua ruột, giảm tiết dịch
đường tiêu hóa, tăng vận chuyển nước và chất điện giải từ lòng ruột vào máu, tăng trương
lực cơ thắt hậu môn.
Chỉ định: điều trị triệu chứng tiêu chảy cấp không có biến chứng hoặc ti êu chảy mạn ở
người lớn.
Chống chỉ định: mẫn cảm với thuốc, khi cần tránh ức chế nhu động ruột, viêm đại tràng
nặng, tổn thương gan, hội chứng lỵ, trướng bụng.
Tác dụng không mong muốn: buồn nôn, táo bón, đau bụng, trướng bụng, chóng mặt, nhức
đầu, dị ứng.
Liều dùng:
- Người lớn: lúc đầu uống 4 mg, sau đó mỗi lần đi lỏng uống 2 mg cho tới khi ngừng tiêu
chảy. Liều tối đa: 16 mg/ ngày. Không dùng quá 5 ngày trong tiêu chảy cấp.
- Trẻ em: không dùng thường qui trong tiêu chảy cấp. Chỉ dùng cho trẻ em trên 6 tuổi khi
thật cần thiết. Mỗi lần uống 2 mg, ngày 2 - 3 lần tuỳ theo tuổi.
Ngừng thuốc nếu thấy không có kết quả sau 48 giờ.
2.3.4. Vi khuẩn và nấm
2.3.4.1. Lactobacillus acidophilus
Vi khuẩn sản xuất acid lactic và 2 chất diệt khuẩn: lactocidin và acidophil lin. Có khả
năng tổng hợp vitamin nhóm B.
Bình thường, các vi khuẩn cộng sinh trong lòng ruột có sự cân bằng giữa vi khuẩn huỷ
saccharose và các vi khuẩn huỷ protein. Một số chất tấn công vào vi khuẩn huỷ
saccharose như rượu, stress, nhiễm khuẩn, kháng sin h đã gây ra sự mất cân bằng, làm
tăng vi khuẩn huỷ protein, dẫn đến rối loạn tiêu hóa (tiêu chảy, táo bón, trướng bụng)
Lactobacillus acidophilus có tác dụng lập lại thăng bằng vi khuẩn cộng sinh trong ruột,
kích thích vi khuẩn huỷ saccharose phát triển, k ích thích miễn dịch không đặc hiệu của
niêm mạc ruột (tăng tổng hợp IgA) và diệt khuẩn.
Chỉ định: các tiêu chảy do loạn khuẩn ở ruột
Chế phẩm: Antibio: gói bột 1g chứa 100 triệu vi khuẩn sống.
Người lớn uống mỗi lần 1gói, ngày 3 lần. Trẻ em uống mõi ngày 1- 2 gói.
2.3.4.2. Saccharomyces boulardii
Là nấm men có tác dụng tổng hợp vitamin nhóm B, kìm khuẩn, diệt Candida albicans,
kích thích miễn dịch không đặc hiệu.
Chỉ định: dự phòng và điều trị tiêu chảy do dùng kháng sinh, tiêu chảy cấp.
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Vì nấm men là các tế bào sống nên không đươc trộn vào nước hay thức ăn nóng (trên
500C), quá lạnh hoặc có rượu. Không dùng cùng với các thuốc chống nấm.
Chế phẩm: Ultra- levure, viên nang chứa Saccharomyces boulardii đông khô 56,5mg.
Mỗi lần uống 1 viên, ngày 4 lần.
2.4. Thuốc lợi mật và thuốc thông mật
2.4.1. Thuốc lợi mật
Phân biệt hai loại:
- Thuốc lợi mật nước (secretin, thuốc cường phó giao cảm) làm tăng bài tiết nước và điện
giải của tế bào biểu mô đường mật, gây tăng tiết mật loãng.
- Thuốc lợi mật thực thụ kích thích tế bào gan tăng bài tiết mật giống như mật sinh lý.
Tuỳ theo nguồn gốc, có:
2.4.1.1. Thuốc lợi mật có nguồn gốc động vật
Đó là muối mật, các acid mật, hoặc mật toàn phần đã loại bỏ sắc tố và cholesterol
Chế phẩm: Bilifluine, viên nang 0,1g, uống 2 viên trước mỗi bữa ăn trưa và tối.
2.4.1.2. Thuốc lợi mật có nguồn gốc thực vật : nghệ, actiso, boldo.
Thường dùng chế phẩm phối hợp nhiều cây thuốc
2.4.1.3. Thuốc lợi mật tổng hợp
- Cyclovalon: viên bao đường 50 mg, uống 6 - 12 viên/ ngày
- Anéthol trithion: dạng thuốc hạt có 0,0125g/ hạt. Mỗi ngày uống 3 - 6 hạt.
Chỉ định chung của các thuốc lợi mật
- Điều trị triệu chứng các rối loạn tiêu hóa: trướng bụng, đầy hơi, ợ hơi, buồn nôn
- Điều trị phụ trợ chống táo bón
Chống chỉ định: tắc mật và suy gan nặng
2.4.2. Thuốc thông mật
Là những thuốc gây co thắt túi mật, đồng thời làm giãn cơ tròn Oddi. Mật hoàn toàn thoát
khỏi túi mật.
Về mặt sinh lý, tác dụng này phụ thuộc vào cholecystokinin pancreatozinin (CCK - PZ)
do tá tràng tiết ra khi lipid và peptid từ dạ dày trà n xuống. Hầu như các thuốc có tác dụng
thông mật là do làm bài tiết CCK- PZ.
Chỉ định: các rối loạn tiêu hóa như đầy bụng, chậm tiêu, ợ hơi, buồn nôn
Chống chỉ định: sỏi đường mật, có tiền sử amip.
Các thuốc: Sorbitol gói bột 5g. Mỗi lần pha 1 gói trong nư ớc, uống trước bữa ăn.
Magnesi sulfat: uống 2- 5g
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Câu hỏi tự lượng giá
1. Trình bày cơ chế tác dụng, tác dụng không mong muốn và áp dụng điều trị của
thuốc kháng acid magnesi hydroxyd và nhôm hydroxyd.
2. Trình bày cơ chế tác dụng, tác dụng không mong mu ốn và áp dụng điều trị của
thuốc kháng histamin H 2 và thuốc ức chế H+/ K+- ATPase.
3. Trình bày tác dụng, tác dụng không mong muốn và áp dụng điều trị của các muối
bismuth.
4. Vẽ sơ đồ để phân tích vị trí, cơ chế tác dụng và nêu chỉ định điều trị của các thuốc
gây nôn và chống nôn.
5. Trình bày về phân loại và cơ chế tác dụng của các thuốc nhuận tràng và thuốc tẩy
thường dùng.
6. Trình bày tác dụng, tác dụng không mong muốn và áp dụng điều trị của bisacodyl
và magnesi sulfat.
7. Nêu các nhóm thuốc điều hòa chức năng vận đ ộng đường tiêu hóa. Mỗi nhóm kể
tên 1- 2 thuốc đại diện.
8. Trình bày cơ chế tác dụng, tác dụng, tác dụng không mong muốn và áp dụng điều
trị của domperidon và metoclopramid.
9. Trình bày cơ chế tác dụng, tác dụng, tác dụng không mong muốn và áp dụng điều
trị của hyoscin N- butylbromid, papaverin và alverin citrat.
10. Trình bày tác dụng, áp dụng điều trị của ORS.
11. Trình bày tác dụng, áp dụng điều trị của các thuốc chống tiêu chảy: atapulgit,
loperamid, vi khuẩn lactobacillus acidophilus, nấm saccharomyces boulardii.
Phân biệt tác dụng của thuốc lợi mật và thuốc thông mật, áp dụng điều trị của các thuốc
này.