Giáo trình Dược lý học - Bài 25: Thuốc lợi niệu

dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Bài 25: Thuốc lợi niệu
Mục tiêu học tập: Sau khi học xong bài này, sinh viên có khả năng:
1. Trình bày được cơ chế tác dụng và áp dụng điều trị của 4 nhóm thuốc lợi niệu:
nhóm thuốc ức chế enzym carbonic anhydrase, nhóm thiazid, nhóm thuốc lợi niệu
quai và nhóm lưu kali máu.
2. Nêu được các tai biến rối loạn về ion khi dùng các thuốc lợi niệu kéo dài
3. Trình bày được cơ chế tác dụng và áp dụng điều trị của thuốc lợi niệu thẩm thấu
1. Đại cương
Tất cả các chất làm tăng khối lượng nước tiểu đều được coi là có tác dụng lợi niệu (uống
nước nhiều làm đái nhiều). Song nếu chỉ như vậy thì không giải quyết được phù, là tình
trạng ứ đọng Na+ ở dịch ngoài tế bào. Cho nên thuốc lợi niệu phải là thuốc làm tăng thải
trừ Na+, kèm theo là thải trừ nước lấy từ dịch ngoài tế bào.
Trên người không có phù, thuốc lợi niệu vẫn có tác dụng. Đó là cơ sở để sử dụng nó trong
điều trị cao huyết áp: làm giảm Na + của thành mạch sẽ làm tăng tác dụng của thuốc hạ áp
và giảm tác dụng của các hormon gây co mạch (như vasopressin).
Ngoài tác dụng ức chế chọn lọc tái hấp thu Na +, các thuốc lợi niệu còn có ảnh hưởng trực
tiếp hoặc gián tiếp đến sự bài xuất của một số điện giải hoặc các chất khác: K +, Cl-, HCO3-
, acid uric... và gây ra các rối loạn khi dùng kéo dài.
Để hiểu rõ cơ chế và các tác dụng không mong muốn của thuốc lợi niệu, cần nhắc lại quá
trình vận chuyển của một số ion khi qua thận.
1.1. Vận chuyển của Na+
- ở ống lượn gần, khoảng 70- 80% Na+ được tái hấp thu cùng với các chất hữu cơ hòa tan
(đường, acid amin), với các anion (acetat, phosphat, citrat, Cl -), với bicarbonat dưới ảnh
hưởng của carbonic anhydrase.
- ở đoạn lên của quai Henle, Na + tiếp tục được tái hấp thu khoảng 15 - 20%, theo cơ chế
cùng vận chuyển 1 Na+, 1 K+ và 2 Cl-.
- ở ống lượn xa, tái hấp thu Na + (0- 10%) phụ thuộc vào bài xuất K+ và H+:
. Trao đổi Na+ và K+ dưới ảnh hưởng của aldosteron, hormon làm tăng tái hấp thu Na + và
tăng thải K+
. Trao đổi giữa Na+ và H+ phụ thuộc vào trạng thái thăng bằng acid - base. Trong nhiễm
acid, có sự tăng thải trừ H + nên làm tăng tái hấp thu Na+: cứ 1 ion H+ thải trừ vào lòng ống
thận thì 1 ion Na+ được tái hấp thu.
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Trong nhiễm base có hiện tượng ngược lại.
Kết quả cuối cùng là sau khi lọc qua cầu thận (25.000 mEq/ 24h), Na + được tái hấp thu tới
98- 99%, chỉ thải trừ 20- 400 mEq/ 24h.
1.2. Vận chuyển K+
K+ qua cầu thận được tái hấp thu hoàn toàn ở ống lượn gần. Sự có mặt của K + trong nước
tiểu là do được bài xuất ở ống lượn xa bằng các quá trình sau:
- ảnh hưởng của aldosteron: thải K + và tái hấp thu Na+
- ảnh hưởng của trạng thái thăng bằng acid- base: H+ và K+ là 2 ion được thải trừ tranh
chấp ở ống lượn xa. Trong nhiễm acid, khi tăng thải trừ H + để trao đổi với tái hấp thu Na +
thì sẽ giảm bài xuất K+. Trong nhiễm base thì ngược lại, ion H + được tạo ra phần lớn là do
enzym carbonic anhydrase (CA). ở ống lượn xa, CA đóng vai trò chủ yếu trong acid hóa
nước tiểu.
1.3. Bicarbonat
ở ống lượn gần, 4/5 bicarbonat lọc qua cầu thận được tái hấp thu do ảnh hưởng của
enzym CA (hình 25.1). Phần còn lại hầu như sẽ bị tái hấp thu nốt ở ống lượn xa (p H của
nước tiểu là acid nên không chứa bicarbonat).
1.4. Vận chuyển nước
- ở ống lượn gần, nước được tái hấp thu thụ động theo các chất điện giải. Nước tiểu trong
lòng ống đẳng trương.
- ở nhánh xuống của quai Henle, nước được tái hấp thu đơn thuần, không kèm theo điện
giải, nước tiểu ngày càng ưu trương.
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Hình 25.1. Tái hấp thu bicarbonat ở ống lượn gần
- ở nhánh lên của quai Henle, nước không thấm qua được, trong khi Na + lại được tái hấp
thu, nên nước tiểu dần dần trở thành nhược trương. Vì vậy, phần cuối của nhánh lên và
phần đầu của ống lượn xa được gọi là đoạn pha loãng.
Hình 25.2. Vận chuyển nước và điện giải ở đơn vị thận
= : Nước tiểu đẳng trương
+ : Ưu trương
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
- : Nhược trương
- Trong ống góp, tính thấm với nước có thay đổi phụ thuộc v ào ADH, hormon chống bài
niệu của thuỳ sau tuyến yên. Với sự có mặt của ADH, ống góp thấm nước mạnh, nước
được tái hấp thu không kèm theo ion, nước tiểu được cô đặc dần và trở thành ưu trương.
Khi không có ADH thì ống góp không thấm nước, nước tiểu từ ống lượn xa đến vẫn giữ ở
trạng thái nhược trương trong ống góp (H.29).
Như vậy, cầu thận lọc 130 ml/ phút và bài xuất nước tiểu là 1 ml/ phút (1440 ml/ 24h).
Nghĩa là trên 99% nước tiểu lọc qua cầu thận được tái hấp thu. Rõ ràng là muốn có tác
dụng lợi niệu nhanh không phải là làm tăng sức lọc của cầu thận mà là cần ức chế quá
trình tái hấp thu của ống thận.
2. Các thuốc lợi niệu
Mỗi thuốc lợi niệu thường tác dụng ở một vị trí nhất định của ống thận, làm thay đổi
thành phần ion của nước tiểu trong lòng ống thậ n. Sự thay đổi đó sẽ gián tiếp hoặc trực
tiếp gây ra các phản ứng trong sự vận chuyển các ion và nước ở các phần khác, và sẽ là
nguyên nhân của các rối loạn điện giải, thăng bằng acid - base của thuốc. Để tiện theo dõi
lâm sàng khi dùng thuốc lợi niệu kéo d ài, ta chia thành 2 nhóm lớn:
- Thuốc lợi niệu làm giảm K + máu (tăng thải trừ K+)
- Thuốc lợi niệu giữ K+ máu (giảm thải trừ K+)
- Ngoài ra, có loại thuốc lợi niệu thẩm thấu, không gây rối loạn ion.
2.1. Thuốc lợi niệu làm giảm K + máu
Các thuốc này do tác dụng làm tăng thải Na + ở đoạn trên của ống lượn nên ở đoạn cuối
của ống lượn có phản ứng tăng thải K + để giữ Na+, gây các rối loạn giảm K + máu và làm
tăng độc tính của thuốc dùng cùng (như loại digitalis).
2.1.1. Thuốc phong toả carbonic anhydrase (CA)
Còn gọi là sulfamid lợi niệu. Tất cả đều có nhóm sulfonamid ( -SO2NH2) trong công thức,
nhưng không có tác dụng kìm vi khuẩn.
2.1.1.1. Tác dụng và cơ chế
ở ống lượn gần, trong tế bào ống thận, CA có tác dụng làm giải phóng ion H + vào lòng
ống thận theo phản ứng sau:
CA
 H2O + CO2 H2CO3 HCO3- + H+
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
H+ được giải phóng vào lòng ống thận sẽ trao đổi với Na + được tái hấp thu (hình 1). Khi
enzym CA bị phong tỏa, lượng ion H + bài xuất bị giảm nên Na + không được tái hấp thu,
thải trừ ra nước tiểu dưới dạng bicarbonat, kéo theo nước nên lợi niệu. Mặt khác, do sự bài
xuất tranh chấp giữa H+ và K+, khi thiếu H+, K+ sẽ bị tăng thải trừ. Tóm lại, thuốc làm
tăng thải trừ Na+, K+ và bicarbonat (có thể làm thải trừ tới 45% lượng HCO 3- qua thận), do
đó làm giảm K+ máu và gây nhiễm acid chuyển hóa. Tình trạng nhiễm acid này chỉ bù trừ
sau 3- 7 ngày và sau đó là nguyên nhân tự giới hạn hiệu quả của thuốc: dùng thuốc liên
tục, tác dụng bị giảm nhanh. Do quá trình bù trừ, nồng độ Cl - huyết tương tăng (do tăng
tái hấp thu NaCl)
Ngoài ra ở mắt (cuộn mí) và thần kinh trung ương cũng có enzym CA. Thuốc ức chế
enzym làm giảm tiết thuỷ dịch của mắt, giảm sản xuất dịch não tủy và gây toan chuyển
hóa trên thần kinh trung ương.
2.1.1.2. Chỉ định
- Vì có nhiều thuốc lợi niệu tốt hơn nên thuốc này không còn được dùng với mục đích lợi
niệu. Chỉ định của thuốc liên quan đến tác dụng thải trừ bicarbonat và tác dụng ngoài
thận.
- Điều trị tăng nhãn áp (glôcôm góc mở) do thuốc làm giảm tiết dịch nhãn cầu.
- Điều trị chứng động kinh: ngoài tác dụng làm giảm tạo thành dịch não tuỷ, thuốc còn có
tác dụng chống co giật. Trong não, các quá trình oxy hóa xảy ra rất nhanh cho nên CO 2
cũng được sinh ra nhanh. Thuốc phong toả enzym CA ở bào tương, làm tích luỹ H 2CO3
gây nhiễm acid tế bào nên làm thay đổi chức phận tế bào thần kinh.
2.1.1.3. Chống chỉ định
- Bệnh tim phổi mạn tính, hoặc các bệnh phổi mạn tính có suy hô hấp và tăng CO2
máu, vì các thuốc phong toả CA ngăn cản tái hấp thu bicarbonat cần thiết như là chất đệm
trung hòa trạng thái quá thừa CO2 trong mô.
- Xơ gan và suy gan, vì thuốc gây acid máu, dễ làm xuất hiện hôn mê gan.
2.1.1.4. Tai biến
- Gây acid huyết do làm giảm dự trữ base, khi đó tác dụng của thuốc cũng bị giảm đi nếu
dùng thuốc nhiều liều liền nhau, cho nên cần d ùng ngắt quãng.
- Giảm K+máu, gây mệt mỏi, hoặc dễ xảy ra nhiễm độc khi đang điều trị bằng digitalis.
2.1.1.5. Chế phẩm
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Viên 0,25 g. Mỗi ngày uống 1 viên. Trong bệnh tăng nhãn áp, có thể uống 4 - 6 viên một
ngày. Hấp thu nhanh qua đường tiêu hóa, gắn vớ i protein huyết tương 92%. Thời gian bán
hủy ngắn, không bị chuyển hóa. Thải trừ hoàn toàn qua nước tiểu trong 24 giờ.
2.1.2. Nhóm thiazid (benzothiadiazid)
Trong phân tử có 2 nhóm sulfonamid ( -SO2NH2), 1 tự do và 1 nằm trong dị vòng.
2.1.2.1. Tác dụng và cơ chế
Tác dụng ức chế CA kém acetazolamid (Diamox), nhưng tác dụng lợi niệu lại nhanh hơn
vì vậy còn có những tác dụng khác mà cơ chế còn chưa hoàn toàn biết rõ. Là thuốc tác
dụng trực tiếp trên thận, tiêm vào 1 thận thì gây lợi niệu chỉ cho thận đó (tuy nhiên chưa
tìm thấy receptor hay enzym đặc hiệu).
Thiazid ức chế tái hấp thu Na + và kèm theo là cả Cl - (vị trí đồng vận chuyển) ở đoạn pha
loãng (phần cuối của nhánh lên quai Henle và phần đầu của ống lượn xa), thải trừ Na + và
Cl- với số lượng gần ngang nhau nên còn gọi là thuốc lợi niệu thải trừ muối (saluretics).
Khoảng 5- 10% Na+ lọc qua cầu thận bị thải trừ nên thuộc loại thuốc có tác dụng lợi niệu
trung bình.
Thuốc có tác dụng ở cả môi trường acid và base.
- Làm tăng thải trừ K+, theo 2 cơ chế: một phần do thuốc ức chế enzym CA, làm giảm bài
tiết ion H+ nên tăng thải K+ (cơ chế thải trừ tranh chấp ở ống lượn xa); một phần do ức chế
tái hấp thu Na+ làm đậm độ Na+ tăng cao ở ống lượn xa, gây phản ứng bù trừ bài xuất K +
để kéo Na+ lại.
- Không làm tăng thải trừ bicarbonat nên không gây acid máu.
- Làm giảm bài tiết acid uric qua ống thận nên có thể làm nặng thêm bệnh gut. Các
thiazid được thải trừ qua hệ thải trừ acid hữu cơ của ống thận nên tranh chấp một phần với
thải trừ acid uric qua hệ này.
- Dùng lâu, làm giảm calci niệu do làm tăng tái hấp thu Ca ++ ở ống lượn gần và cả xa nên
có thể dùng để dự phòng sỏi thận. Tuy nhiên, hiếm khi gặp tăng calci máu do thiazid vì có
thể có các cơ chế bù trừ khác.
- Làm hạ huyết áp trên những bệnh nhân bị tăng huyết áp v ì ngoài tác dụng làm tăng thải
trừ muối, các thuốc còn ức chế tại chỗ tác dụng của thuốc co mạch trên thành mạch, như
vasopressin, noradrenalin. Mặt khác, do lượng Na + của mô thành mạch giảm nên dịch
gian bào của thành mạch cũng giảm, làm lòng mạch rộng ra , do đó sức cản ngoại vi giảm
xuống (huyết áp tối thiểu hạ).
2.1.2.2. Chỉ định
- Phù các loại: tim, gan, thận, có thể gây thiếu máu thai và teo thai, không dùng cho phù
và tăng huyết áp khi có thai. Có thể dùng cho phù tim, gan, thận ở người có thai.
- Tăng huyết áp: dùng riêng hoặc dùng cùng với các thuốc hạ áp khác, vì có tác dụng hiệp
đồng.
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
- Tăng calci niệu không rõ nguyên nhân dễ dẫn đến sỏi niệu.
2.1.2.3. Chống chỉ định hoặc dùng thận trọng
- Trạng thái giảm kali- máu trên bệnh nhân bị xơ gan (vì dễ l àm xuất hiện hôn mê gan),
trên bệnh nhân đang điều trị bằng digital (sẽ làm tăng độc tính của digital). Khắc phục
bằng uống KCl 1- 3 g một ngày.
- Bệnh gut: do thiazid làm tăng acid uric máu
- Suy thận, suy gan, không dung nạp sulfamid (gây bệnh não do gan ).
2.1.2.4. Tai biến
Khi dùng lâu, thuốc có thể gây các tai biến sau:
- Rối loạn điện giải: hạ Na + và K+ máu (theo cơ chế đã trình bày ở trên), gây mệt mỏi,
chán ăn, nhức đầu, buồn nôn, chuột rút.
- Tăng acid uric máu gây ra các cơn đau của bệnh gut. Điều trị bằng probenecid.
- Làm nặng thêm đái đường tụy. Cơ chế chưa rõ.
Một số tác giả thấy thiazid ức chế giải phóng insulin và làm tăng bài tiết catecholamin
đều dẫn tới tăng đường huyết.
- Làm tăng cholesterol và LDL máu khoảng 5 - 15%. Tuy nhiên khi dùng kéo dài thì cả 2
mức lại trở về bình thường.
- Một số biểu hiện dị ứng hoặc không chịu thuốc.
2.1.2.5. Tương tác thuốc
- Các thiazid làm giảm tác dụng của các thuốc chống đông máu, thuốc làm tăng thải trừ
uric để điều trị gut, các sulfonylure và insulin.
- Các thiazid làm tăng tác dụng của thuốc tê, diazoxid, glycosid trợ tim, lithi, thuốc lợi
niệu quai và vitamin D.
- Tác dụng lợi niệu của thiazid bị giảm khi dùng cùng với thuốc chống viêm phi steroid.
Amphotericin B và corticoid làm tăng nguy cơ hạ kali máu của thiazid.
2.1.2.6. Chế phẩm: một số thuốc thường dùng
Chức halogen ở C6 và nhóm sulfamid ở C 7 rất
cần cho tác dụng lợi niệu của cả nhóm. Thay
nhóm -SO2 NH2 ở C7 bằng Cl, được diazoxid
có tác dụng ngược với chlorothiazid, giữ Na +,
nhưng có tác dụng giãn mạch, hạ huyết áp.
Hydrochlorothiazid do bão hòa đường nối 3 - 4,
đã có tác dụng thải trừ Na + mạnh gấp 10
chlorothiazid.
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Bảng 25.1: Một số chế phẩm
Tên thuốc X Đường
nối 3- 4
Y Z Thời
gian tác
dụng
Mức
thải trừ
muối
Liều lượng
Chlorothiazid
Hydrochlorothiazid
(hypothiazid)
Hydroflumethiazid
Methylchlothiazid
Polythiazid
Cl
Cl
CF3
Cl
Cl
Nối kép
Bão hòa
Bão hòa
Bão hòa
Bão hòa
H
H
H
-CH2Cl
-CH2-S- CH2 - CF3
H
H
H
CH3
CH3
8- 12h
8- 12h
8- 12h
12- 24h
30h
1
10
10
200
500
0,5- 2,0g
0,025- 0,1
0,025- 0,1
0,005- 0,01
0,002- 0,004
Hiện nay có thêm một số chế phẩm mới:
- Chronexan (Xipamid) . Viên 20 mg
Dễ hấp thu qua tiêu hóa. Đỉnh huyết tương 45 phút - 2 giờ sau khi uống liều duy nhất.
T1/2: 6- 8h. Gắn vào protein huyết tương 95%. Thải 90% qua thận, ch ủ yếu là dạng không
đổi.
Uống liều duy nhất buổi sáng 10 - 40 mg
- Hygroton (Chlorthalidone) . Viên 25 mg
Hấp thu chậm. T1/2 là 50 giờ.Thải 1/2 qua thận dưới dạng không đổi. Qua được sữa.
Uống 1 lần vào buổi sáng, 1 - 2 viên
- Fludex (Indapamid) viên 2,5 mg, Natrilix viên 1,5 mg.
Đặc điểm: . Giãn mạch (thay đổi dòng ion, đặc biệt là Ca)
. Kích thích tổng hợp PGE 2 và PGI2 (giãn mạch và chống vón tiểu cầu)
. Không ảnh hưởng đến chuyển hóa đường và lipid
Động học: đạt được đỉnh huyết tương sau 1 - 2h. Gắn 75% vào protein huyết tương, T 1/2 =
14- 24h
2.1.3. Thuốc lợi niệu tác dụng mạnh hay thuốc lợi niệu "quai" ("loop diuretics")
Đó là nhóm thuốc có tác dụng rất mạnh so với các thuốc lợi niệu đã biết và vị trí tác dụng
là ở đoạn phình to của nhánh lên quai Henl e. Đoạn này có quá trình tái hấp thu tới 35%
lượng Na+ và Cl- của nước tiểu ban đầu. Thuốc tiêu biểu là furosemid và acid ethacrynic.
2. 1.3.1. Tác dụng và cơ chế
- ức chế cơ chế cùng vận chuyển (cotransport mechanism) của 1Na +, 1K+ và 2 Cl- ở đoạn
phình to của nhánh lên quai Henle. Vì vậy làm tăng thải trừ Na +, Cl- (gần ngang nhau) và
K+ (ít hơn thiazid).
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
- Furosemid và bumetanid còn có cả tác dụng ức chế carbonic anhydrase do trong công
thức cũng có gốc sulfonamid. Nhưng tác dụng này chỉ rất yếu.
- Tuy có làm tăng thải trừ ion H +, nhưng pH nước tiểu ít thay đổi vì tác dụng ức chế
carbonic anhydrase đã bù trừ lại.
- Các thuốc nhóm này làm tăng thải trừ Ca ++ và cả Mg++, trái với tác dụng của thiazid, vì
vậy có thể dùng điều trị tăng calci máu triệu chứng. Vì Ca++ còn được tái hấp thu ở ống
lượn nên thường chỉ thấy hạ Mg ++ máu khi dùng lâu.
Kết quả là các thuốc lợi niệu "quai" có thể làm thải trừ tới 30% số lượng nước tiểu lọc qua
cầu thận, vượt quá số lượng nước tái hấp thu của quai Henle, cho nên có thể còn có một
số cơ chế phụ ức chế tái hấp thu ở ống lượn gần. Hiện là thuốc có tác dụng lợi niệu mạnh
nhất.
2.1.3.2. Chỉ định
- Như nhóm thiazid
- Vì có tác dụng nhanh nên còn được dùng trong cấp cứu: cơn phù nặng, phù phổi cấp,
cơn tăng huyết áp, tăng calci huy ết cấp tính.
2.1.3.3. Tai biến
- Do thải trừ quá nhanh nước và điện giải nên có thể gây mệt mỏi, chuột rút, tiền hôn mê
gan, hạ huyết áp.
- Giống nhóm thiazid, có thể gặp tăng acid uric máu, tăng đường máu.
- Dùng lâu, do tăng thải trừ Cl -, K+ và H+ nên có thể gây nhiễm base giảm Cl -, hoặc nhiễm
base giảm K+.
- Do làm tăng thải trừ Mg++ và Ca++ nên có thể gây hạ Mg++ máu (dễ gây loạn nhịp tim) và
hạ Ca++ máu (hiếm khi dẫn đến tétani)
- Những biểu hiện khác có thể gặp: rối loạn tiêu hóa (có khi là chảy máu), giảm số lượng
hồng bạch cầu, rối loạn chức phận gan thận, sẩn da, tê bì.
- Duy nhất với nhóm này là độc tính với dây VIII, có thể gây điếc tai do rối loạn ion trong
nội dịch hoặc do đặc ứng. Vì vậy không nên dùng cùng với kháng sinh nhóm aminosid.
2.1.3.4. Chế phẩm và liều lượng
* Ethacrynic acid (Edecrin): trong công thức có chứa ceton không bão hòa cho nên dễ
phản ứng với nhóm sulfydril của các enzym vận chuyển ion của ống thận.
- Viên 25 hoặc 50 mg. Uống 50 - 200 mg/ ngày
- ống bột Edecrin natri 50 mg. T iêm tĩnh mạch 50 mg hoặc 0,5mg/kg cân nặng. Không
tiêm bắp hoặc dưới da vì thuốc kích thích tại chỗ gây đau.
Hấp thu nhanh qua đường tiêu hóa. Gắn nhiều với protein huyết tương, t/2 dưới 1 giờ.
Thải trừ qua thận 40% dưới dạng không chuyển hóa.
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
* Furosemid (Lasix, Lasilix, Trofurit)
Là dẫn xuất của acid anthranilic, có chứa gốc sulfonamid trong công thức.
- Viên 20, 40 và 80 mg. Uống 20 - 80 mg/ ngày
- ống 2 ml = 20 mg. Tiêm bắp hoặc tĩnh mạch: 1 - 2 ống
Trong phù phổi cấp, sau liều đầu 60 - 90 phút có thể tiêm nhắc lại.
Tác dụng lợi niệu xuất hiện nhanh, 3 - 5 phút sau khi tiêm tĩnh mạch, 20 phút sau khi
uống. Hết tác dụng sau 4- 6h.
Thuốc dễ hấp thu qua tiêu hóa, một phần gắn với protein huyết tương. Chủ yếu nằm ngoài
tế bào và ít tan trong mỡ. Thải trừ phần lớn dưới dạng không chuyển hóa.
* Bumetanid (Bumex):
Là dẫn xuất của acid 3- aminobenzoic, trong công thức cũng chứa nhóm sulfonamid.
Mạnh hơn furosemid 40 lần.
- Viên 0,5- 1,0 và 2,0 mg. Uống 0,5- 2,0 mg
- ống 0,5- 1,0 mg. Tiêm bắp hoặc tĩnh mạch 0,5 - 1,0 mg.
2.2. Thuốc lợi niệu giữ kali - máu (giảm thải trừ K+)
Các thuốc lợi niệu thuộc các nhóm trên khi dùng lâu đều gây giảm kali - huyết. Các thuốc
thuộc nhóm này tác dụng ở phần cuối ống lượn xa, do ức chế tái hấp thu Na + bằng cơ chế
trao đổi với bài xuất K +, vì thế làm giảm bài xuất K +. Đồng thời thuốc làm tăng thải trừ
bicarbonat, giảm bài xuất H + cho nên nước tiểu nhiễm base.
Các thuốc này hầu như không dùng một mình vì tác dụng thải Na + yếu và tai biến tăng
kali- máu thường bất lợi. Dùng phối hợp với các t huốc lợi niệu làm giảm kali - máu sẽ giữ
được tác dụng thải trừ Na + và khắc phục được rối loạn hạ K + máu. Có nhiều biệt dược
phối hợp.
2.2.1. Thuốc đối lập với aldosteron
Spironolacton (Aldacton) : công thức gần giống với aldosteron, tranh chấp với aldostero n
tại receptor ở ống lượn xa, nên còn gọi là thuốc kháng aldosteron. Tác dụng thải trừ Na +
của thuốc phụ thuộc vào số lượng aldosteron bài tiết và bị ức chế. Tác dụng xuất hiện
chậm sau 12- 24 giờ.
- Viên 25 mg. Uống mỗi ngày 2 - 4 viên
- Dùng lâu có thể gây tác dụng phụ giống hormon: ở nam gây chứng vú to, ở nữ gây
chứng rậm lông và loạn kinh nguyệt.
2.2.2. Thuốc không đối lập với aldosteron
Triamteren (Teriam) . Còn gọi là kháng aldosteron giả (pseudo - anti- aldosterone). Công
thức hoàn toàn không giống với aldosteron nên không có tác dụng tranh chấp với
aldosteron.
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
Làm tăng thải Na+, Cl- do làm giảm tính thấm của ống lượn xa với Na +. Làm giảm bài
xuất K+ và H+. Tác dụng cả khi có mặt cũng như khi không có mặt aldosteron (động vật
cắt bỏ thượng thận). Spironolacton làm tăng tác dụng của triamteren cho nên 2 thuốc tác
dụng trên 2 receptor khác nhau.
Tác dụng tối đa đạt được sau khi uống 2 giờ và chỉ giữ được tác dụng trong 10 giờ.
- Nang 100 mg. Uống 1- 2 nang/ ngày
- Có thể gây buồn nôn, nôn, chuột rút, ngủ g à.
Amilorid (Modamid) : tác dụng thải Na+, lưu K+ mạnh hơn triamteren. Ngoài cơ chế tác
dụng theo kiểu triamteren, amilorid còn tác dụng trên cả ống lượn gần.
Nồng độ tối đa trong máu đạt được 4 giờ sau khi uống, thời gian bán huỷ khoảng 6 giờ,
tác dụng kéo dài 24 giờ.
- Viên 5 mg. Uống mỗi ngày 1 viên. Không vượt quá 20 mg/ ngày
2.3. Thuốc lợi niệu thẩm thấu
Thuốc lợi niệu thẩm thấu dùng để chỉ một số chất hòa tan có các tính chất sau:
- Được lọc tự do qua cầu thận
- Được hấp thu có giới hạn khi qua ống thận
- Hầu như không có hoạt tính dược lý
Những chất này được dùng với số lượng tương đối lớn để làm thay đổi một cách có ý
nghĩa nồng độ osmol trong huyết tương hay trong nước lọc cầu thận, hoặc dịch ống thận.
Hiện chỉ có mannitol là được dùng nhiều hơn cả.
2.3.1. Chỉ định
Do không làm tăng thải trừ Na + nên không dùng được trong các chứng phù.
Thường dùng để phòng ngừa đái ít sau mổ, sau chấn thương, tăng áp lực trong sọ, hoặc
làm tăng lợi niệu trong các trường hợp nhiễm độc để thải trừ chất độc.
2.3.2. Chống chỉ định
- Mất nước trong tế bào
- Suy tim
2.3.3. Chế phẩm
Mannitol dung dịch 10- 20% đựng trong lọ 250- 500 và 1000 ml dùng truyền nhỏ giọt
tĩnh mạch.
Mannitol thải trừ qua cầu thận và chỉ khoảng 10% được tái ấp thu ở ống lượn, do đó làm
tăng áp lực thẩm thấu trong ống lượn, ức chế tái hấp thu nước, gây lợi niệu.
dược lý học 2007 - đại học Y Hà nội
sách dùng cho sinh viên hệ bác sĩ đa khoa
câu hỏi tự lượng giá
1. Trình bày cơ chế tác dụng và áp dụng điều trị của thuốc ức chế enzym carbonic
anhydrase (CA).
2. Trình bày cơ chế tác dụng và tác dụng của nhóm thiazid.
3. Phân tích và so sánh rối loạn điện giải của thuốc ức chế CA và thiazid.
4. Trình bày cơ chế tác dụng và tai biến của thuốc lợi niệu “ quai” .
5. So sánh tác dụng và cơ chế của 2 nhóm thuốc lợi niệu giữ kali - máu.
6. Trình bày cơ chế tác dụng và áp dụng điều trị của mannitol.