Đổi mới tư duy, nhận thức xã hội về kinh tế thể thao, định vị kinh tế thể thao ở Việt Nam

Lý luËn vµ thùc tiÔn thÓ dôc thÓ thao
14
ÑOÅI MÔÙI TÖ DUY, NHAÄN THÖÙC XAÕ HOÄI VEÀ KINH TEÁ THEÅ THAO,
ÑÒNH VÒ KINH TEÁ THEÅ THAO ÔÛ VIEÄT NAM
*PGS.TS, Trưởng Ban chiến lược - Liên đoàn Bóng đá Việt Nam
Phạm Ngọc Viễn*
1. Kinh tế thể thao: Lý luận và thực tiễn
Kinh tế thể thao là một bộ phận của nền kinh
tế quốc dân. Kinh tế thể thao là một lĩnh vực
kinh doanh như mọi ngành kinh doanh trên thị
trường; cung cấp hàng hóa, dịch vụ TDTT cho
nhu cầu xã hội để thu hoặc không thu lợi nhuận.
Kinh doanh các hoạt động TDTT là cơ sở của
kinh tế thể thao và trong nền kinh tế thị trường
hiện hữu với tư cách là một ngành công nghiệp
được gọi là công nghiệp thể thao (Sport
Industry).
Kinh thế thể thao là một khoa học chuyên
ngành kinh tế có nhiệm vụ tác động vào hoạt
động kinh doanh TDTT theo các quy luật, quy
tắc, quan hệ thị trường với cơ chế vận hành kết
hợp “bàn tay vô hình” của thị trường và “bàn
tay hữu hình” của Nhà nước. Kinh tế thể thao
theo nghĩa rộng bao gồm các hoạt động kinh tế
liên quan trực tiếp hoạt động TDTT (tập luyện,
thi đấu,...) cũng như gián tiếp phục vụ cho các
hoạt động TDTT như sản xuất, cung cấp các
dịch vụ hàng hóa, dịch vụ liên quan đến hoạt
động TDTT (trang thiết bị, dụng cụ truyền
thông, marketing, cá cược, chứng khoán,).
Theo nghĩa hẹp, kinh tế thể thao chỉ bao gồm
các hoạt động kinh tế liên quan trực tiếp tới hoạt
động TDTT.
Cùng với sự phát triển của xã hội đời sống
vật chất, tinh thần của người dân ngày càng
tăng, tạo ra nhu cầu tập luyện TDTT ngày càng
cao. Sự tăng của nhu cầu về TDTT cũng như
khả năng cung cấp hàng hóa TDTT, điều kiện
tập luyện TDTT là tiền đề cơ bản cho sự hình
thành và phát triền thị trường TDTT (tức là điều
kiện cần).
Khả năng chi trả, thanh toán cho tiêu dùng
và khả năng cung cấp hàng hóa, dịch vụ TDTT
trong xã hội tăng lên tạo điều kiện đủ cho kinh
tế thể thao phát triển và đến một mức nào đó trở
thành một ngành kinh tế như những ngành kinh
tế khác ở một số quốc gia được coi là cường
quốc thể thao như Mỹ, Trung Quốc, Anh,
Đức, hoạt động thể thao đã là một nghành,
một lĩnh vực kinh doanh (công nghiệp thể thao)
đem lại công ăn, việc làm, thu nhập cho nhiều
triệu lao động cũng như doanh thu, lợi nhuận
cao hơn so với nhiều nghành kinh tế khác.
Hiện nay kinh doanh TDTT đã xâm nhập,
tích hợp vào các lĩnh vực kinh doanh khác như
dịch vụ truyền thông, marketing. Hoạt động
TDTT gắn với các loại hình du lịch như du lịch
nghỉ dưỡng, du lịch khám phá, du lịch mạo
hiểm
Hoạt động truyền thông, quảng cáo gắn với
hoạt động thể thao để tăng doanh thu, lợi nhuận.
Các cổ phiếu, cổ đông thể thao cũng góp
phần vào hoạt động của cỗ máy thị trường
chứng khoán quốc gia, quốc tế.
Kinh doanh thể thao kết hợp với các loại hoạt
động kinh doanh khác để tìm kiếm các cơ hội
tăng doanh thu, tăng lợi nhuận, bán bản quyền
truyền thông, truyền hình, quảng cáo,
Tóm lại, kinh tế thể thao chỉ có thể hình
thành và phát triển trong điều kiện kinh tế hàng
hóa, kinh tế thị trường hoạt động trong điều kiện
có thị trường thể thao, trong đó có thị trường
kinh doanh dịch vụ thể thao.
Thị trường thể thao là hoạt động và quá trình
trao đổi sản phẩm thể thao lấy hình thức hàng
hóa dịch vụ từ lĩnh vực sản xuất đi vào lĩnh vực
tiêu dùng như: Dịch vụ đào tạo và chuyển
nhượng VĐV, dịch vụ thi đấu mang tính chất
biểu diễn nghệ thuật, dịch vụ trao đổi sản phẩm
qua các phương tiện thông tin đại chúng, dịch
15
- Sè 1/2019
vụ quảng cáo, trao đổi vật phẩm, thị trường
chứng khoán,
Thị trường thể thao thông qua dịch vụ có trả
tiền hoặc kinh doanh các hoạt động giải trí mở
ra mối liên hệ giữa người sản xuất thể thao và
người tiêu dùng thể thao, thực hiện giá trị sử
dụng các sản phẩm thể thao. Chủ thể của nó là
người kinh doanh sản phẩm thể thao và phục vụ
thể thao giải trí (chủ sân, chủ phòng tập, chủ bể
bơi,). Khách thể của nó là sản phẩm thể thao
đưa vào thị trường, là đối tượng được dùng để
trao đổi hoặc phục vụ để thỏa mãn nhu cầu của
người tiêu dùng.
Hiện nay nền TDTT Việt Nam đã có một số
môn như Bóng đá, Bóng rổ, Bóng chuyền bước
đầu đã chuyển sang thể thao chuyên nghiệp.
Nền tảng cơ bản của thể thao chuyên nghiệp
chính là môi trường hoạt động, được hình thành
và phát triển dưới ảnh hưởng của môi trường
chính trị, xã hội, kinh tế, văn hóa và sự cổ vũ
nhiệt tình của các cổ động viên, người hâm mộ.
Thông qua các giải đấu chuyên nghiệp, sản
phẩm hàng hóa của các chủ doanh nghiệp (các
CLB) chính là chất lượng các trận đấu, các sản
phẩm dịch vụ cung cấp ra thị trường cho người
hâm mộ (cổ động viên) thưởng thức. Do đó,
hình ảnh các câu lạc bộ (doanh nghiệp thể thao),
HLV, VĐV và đội ngũ cán bộ, quản lý là
phương tiện sản xuất để tạo ra các dòng sản
phẩm hàng hóa (các trận đấu) có chất lượng cao
cho người tiêu dùng thể thao (cổ động viên,
người hâm mộ, khán giả,).
CLB thể thao chuyên nghiệp chỉ có thể thu
được lợi nhuận và tồn tại phát triển được nếu
tham gia thi đấu trong hệ thống thi đấu thể thao
chuyên nghiệp. Dịch vụ thi đấu thể thao là loại
dịch vụ tổng hợp đặc biệt vì nó bao gồm nhiều
loại dịch vụ thu lợi nhuận ngày càng lớn liên
quan đến nhiều quốc gia: Dịch vụ lao động
(chuyển nhượng), dịch vụ du lịch, quảng cáo,
truyền thanh, truyền hình, chứng khoán,
2. Nhận thức xã hội và đổi mới tư duy về
kinh tế thể thao
Trong quản lý kinh tế thể thao, chính sách cơ
bản mang tính chất cơ sở để thiết lập các chính
sách, cơ chế quản lý cụ thể là Luật TDTT. Ở
nước ta Luật TDTT (ban hành năm 2006) và gần
đây có sửa đổi một số điều và được thông qua
năm 2018. Tuy nhiên, điều quan trọng là Luật
TDTT xác định như thế nào về tinh chất hoạt
động TDTT: Kinh doanh hay không kinh doanh
(giải trí, công ích, công cộng).
Luật TDTT của Trung Quốc và nhiều nước
khác xác định rõ thể thao được thương mại hóa,
coi thể thao là “trọng điểm đổi mới”. Luật
TDTT hiện nay coi TDTT là hoạt động mang
tính chất sự nghiệp, công ích mà chưa xác định
rõ tính chất kinh doanh của hoạt động TDTT và
Phát triển mạnh mẽ các hoạt động TDTT gắn với các loại hình du lịch như du lịch nghỉ dưỡng,
du lịch khám phá, du lịch mạo hiểm đang là xu hướng mới trong phát triển kinh tế thể thao
Lý luËn vµ thùc tiÔn thÓ dôc thÓ thao
16
sự khuyến khích các tổ chức, cá nhân tham gia
phát triển TDTT được quy định trong Điều 4 chỉ
ra nhằm đáp ứng nhu cầu tập luyện, vui chơi,
giải trí của nhân dân. Sự khác nhau như vậy sẽ
quy định chính sách phát triển cụ thể và công cụ
quản lý phát triển TDTT sẽ khác nhau.
Chính vì thế, ở nước ta hiện nay, TDTT đang
được quan niệm như một lĩnh vực hoạt động xã
hội mang tính phi kinh tế, phi kinh doanh, thậm
chí trong hệ thống phân ngành quốc gia thì hoạt
động TDTT thuộc nhóm ngành cấp 1R, ngành
cấp 2, mã số 93 (hoạt động thể thao, vui chơi,
giải trí).
Do đó, cần phải thay đổi nhận thức về kinh
tế thể thao (mặc dù lúc này còn rất nhỏ bé) để
chuyển sang lĩnh vực kinh doanh (kinh tế thị
trường) là tất yếu khách quan cũng như đòi hỏi
của đổi mới tư duy, cấu trúc lại nền kinh tế Việt
Nam theo xu hướng thị trường.
Sự nhận thức đúng cần được thể hiện và đi
liền với việc tạo ra cơ sở pháp lý rõ ràng, đầy
đủ cho sự phát triển. Thí dụ: Ở Trung Quốc,
Luật TDTT (ban hành năm 1995) đã xác định
được tính chất thương mại hóa với cụ thể 6 điều
“hóa”, trong đó có pháp chế hóa (tức là coi trọng
luật pháp và hình thành các văn bản pháp quy
phát triển sự nghiệp và kinh doanh TDTT). Ở
các nước Mỹ, Anh, Nga, các nguyên tắc thị
trường đã được luật hóa cụ thể, rõ ràng và kinh
doanh thể thao là một ngành công nghiệp phải
tuân thủ theo các quy định pháp luật.
Đẩy mạnh hoạt động thể thao chuyên nghiệp
theo xu thế xã hội hóa.
Chuyên nghiệp hóa thể thao ở Việt Nam thực
chất là sự đổi mới cơ chế quản lý và đầu tư cho
thể thao theo hướng xã hội hóa, xóa bỏ cơ chế
tập trung, quan liêu bao cấp. Đó chính là giải
pháp quan trọng nhằm đưa trình độ thể thao và
quản lý thể thao ở nước ta lên một trình độ mới
với chất lượng và hiệu quả cao hơn. Thể thao
nghiệp dư hay “chuyên nghiệp nhà nước” theo
cách bao cấp không tạo nên được tính chuyên
nghiệp và tính thương mại theo cơ chế thị
trường, thậm chí còn là nguyên nhân của sự thụ
động, ỷ lại, thiếu trách nhiệm của nhiều người
trong guồng máy quản lý thể thao.
Với những điều kiện đặc thù về chính trị,
kinh tế, xã hội trong giai đoạn chuyển đổi sang
nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần định
hướng XHCN của Nhà nước, thì việc vận dụng
các nguyên tắc tổ chức, biện pháp quản lý và hệ
thống chính sách trong việc phát triển thể thao
chuyên nghiệp theo xu hướng thị trường cần
phải mềm dẻo và linh hoạt mới có thể khai thác
hết các tiềm năng của xã hội, đặc biệt trong mô
hình tổ chức CLB thể thao chuyên nghiệp theo
hướng doanh nghiệp thể thao.
Khâu đột phá là đổi mới cơ chế quản lý, hình
thành CLB thể thao chuyên nghiệp tự quản để
chuyển sang chế độ tự bù đắp chi phí. Nhà nước
(ở giai đoạn đầu) vẫn tiếp tục đầu tư cho các
CLB thể thao chuyên nghiệp, nhưng không đầu
tư theo cách “bao cấp”, mà tạo vốn, tạo cơ chế
để phát huy sự tự chủ của các CLB. Do đó phải
hình thành các cơ chế liên kết, chia sẻ lợi nhuận,
hỗ trợ lẫn nhau giữa các nhà tài trợ, giới doanh
nghiệp, cơ quan truyền thông đại chúng với
những phương thức quản lý dân chủ nghiêm
ngặt bằng những quy chế và luật mang tính xã
hội. Trong cơ chế chuyên nghiệp theo hướng
doanh nghiệp, hoạt động kinh doanh, sự quản lý
của Nhà nước sẽ tập trung vào sự định hướng,
tạo điều kiện kiểm soát hoạt động và chỉ can
thiệp vào những vấn đề liên quan đến việc thực
hiện những định hướng chính trị và pháp luật.
3. Định hướng vị trí kinh tế thể thao ở
Việt Nam
Nghiên cứu về kinh tế thể thao ở các nước có
nền thể thao tiên tiến cho thấy kinh tế thể thao
mang lại 4 nhóm lợi ích cơ bản cho nền kinh tế
(GDP) của họ.
- Giảm thiểu tổn thất kinh tế liên quan tới các
vấn đề an sinh xã hội
- Kéo dài tuổi thọ người dân bằng các yếu tố
sức khỏe ảnh hưởng đến sự gia tăng khả năng
lao động của con người.
- Giúp chuẩn bị nguồn lực lao động, đảm bảo
cho sự tăng trưởng kinh tế.
- Đảm bảo công ăn, việc làm và đóng góp
vào ngân sách quốc gia.
Vai trò và vị trí của kinh tế thể thao trong nền
kinh tế quốc dân thể hiện ở sự tác động kinh tế
trực tiếp và gián tiếp.
Tác động kinh tế trực tiếp
+ Tạo nguồn thu và làm tăng quy mô nền
kinh tế quốc gia:
17
- Sè 1/2019
- Mỹ: Kinh doanh thể thao chiếm tỷ trọng hơn
2,4% GDP, đứng thứ 11/25 ngành kinh doanh
hàng đầu của nước Mỹ. Quy mô tổng thị trường
đạt 400 – 435 tỷ USD mỗi năm, gấp 2 lần ngành
công nghiệp ô tô và 7 lần ngành điện ảnh.
- Trung Quốc: Hiện là nước sản xuất hàng
hóa thể thao lớn nhất thế giới: Chiếm 70% hàng
hóa thể thao. Năm 2011 giá trị gia tăng của các
doanh nghiệp thể thao Trung Quốc vượt mức
300 tỷ NDT, chiếm 1,2% GDP.
- Anh: Tốc độ tăng trưởng trong kinh doanh
thể thao đã vượt tốc độ tăng trưởng chung của
nền kinh tế Anh trong hai thập kỷ gần đây và đạt
140%. Tổng chi tiêu dùng ở Anh là 17.384 tỷ
bảng (năm 2008) và đóng góp cho ngân sách
quốc gia là 16 – 17 tỷ bảng/ năm.
Theo thống kê mới nhất của công ty Dloite
Tomche Tohmasu, nguồn thu của giải Bóng đá
nhà nghề Anh (Premier League) trong mùa giải
2004 – 2005 là 1,98 tỷ euro thì đến mùa giải
2014 – 2015 đã tăng lên tới 4,4 tỷ Euro; Nguồn
thu của CLB Manchester United là 310 triệu
Euro (mùa giải 2005 – 2006) đến mùa giải 2013
– 2014 là 502 triệu Euro.
- Nhật Bản, Hàn Quốc và một số nước Châu
Âu, nghành kinh doanh thể thao đã đóng góp từ
2,0 – 2,5% GDP.
- Ở Malaysia, hoạt động kinh doanh liên
quan đến thể thao năm 2009 đã có doanh thu
30,2 tỷ Ringgit - chiếm gần 5% GDP và tạo ra
việc làm cho 126.900 người, tương ứng với
1,4% tổng số người lao động ở Malaysia.
+ Tạo việc làm và thu nhập xã hội:
- Anh: Số lượng người tham gia vào các công
việc liên quan đến thể thao tăng liên tục, chiếm
khoảng 2% lực lượng lao động.
- Mỹ: Theo thống kê chính thức của Cục lao
động Mỹ năm 2011 có gần 1,3 triệu người làm
việc trong lĩnh vực thể thao.
- Trung Quốc: Theo số liệu điều tra năm
2008, có 38,5% người dân Trung Quốc tham gia
tập luyện thường xuyên nên số lượng người
phục vụ tăng theo và đạt tới 1,5 vạn công ăn
việc làm.
Tác động gián tiếp
+ Tăng năng suất lao động xã hội:
Nhờ có tham gia hoạt động TDTT tích cực
nên người dân được tăng cường thể chất, đề
kháng chống lại bệnh tật, kéo dài tuổi thọ và qua
đó tăng khả năng và hiệu suất lao động của họ.
Gián tiếp giảm chi phí xã hội cho chữa bệnh,
khắc phục các tệ nạn xã hội như nghiện rượu,
ma túy, cờ bạc,
Một nền kinh tế bền vững cần có các nguồn
lực tăng trưởng phát triển bền vững, trong đó
nguồn lực con người khỏe mạnh về thể chất và
tinh thần là nhân tố quyết định.
+ Nâng cao hình ảnh quốc gia và tăng
cường gắn kết cộng đồng:
Nhiều hoạt động TDTT đã tác động, ảnh
hưởng tích cực tới đời sống xã hội như bóng đá,
bóng chuyền, làm khuấy động tinh thần dân
tộc, kết nối mọi người (Thí dụ: Thành công của
đội U23 Việt Nam tại giải U23 Châu Á năm
2018)
4. Định vị kinh tế thể thao trong nền kinh
tế Việt Nam trong giai đoạn hiện nay
Trong nền kinh tế chuyển đổi (Transition
Economy) sang nền kinh tế thị trường cần xác
định thể thao không chỉ mang tính chất văn hóa,
giải trí mà còn mang tính chất kinh doanh và
tính chất kinh doanh này sẽ ngày càng tăng cùng
với sự hấp dẫn nhu cầu xã hội cũng như cơ hội
tìm kiếm lợi nhuận từ kinh doanh. Hoạt động
thể thao cần được đặt trên nền tảng kinh tế thị
trường, cần được thương mại hóa.
Mô hình của nền kinh tế thị trường là mô
hình nền kinh tế hỗn hợp giữa “bàn tay vô hình”
của thị trường với “bàn tay hữu hình” của Nhà
nước. Thị trường cần có sự quản lý của Nhà
nước vừa để định hướng hoạt động của thị
trường vào các mục tiêu phát triển (ngắn, trung,
dài hạn) của Nhà nước, của xã hội vừa để hạn
chế các tác động tiêu cực của thị trường đối với
xã hội.
Thị trường TDTT có một số đặc điểm làm
cho mối quan hệ Nhà nước – Thị trường hay vai
trò của Nhà nước đối với thị trường trở nên đặc
biệt hơn, nhất là quá trình hình thành thị trường
TDTT được thể hiện ở nhu cầu của xã hội đối
với sự phát triển TDTT và đặc thù hàng hóa,
dịch vụ TDTT.
+ Về nhu cầu: TDTT thuộc loại nhu cầu cơ
bản vì mỗi người đều muốn khỏe mạnh và
TDTT là phương tiện hữu hiệu nhất giúp cho
con người khỏe mạnh. Xã hội cũng cần có
Lý luËn vµ thùc tiÔn thÓ dôc thÓ thao
18
nguồn nhân lực khỏe mạnh về thể chất và tinh
thần. Nhu cầu về sức khỏe của người tiêu dùng
luôn sẵn có và không thay đổi cùng với mức thu
nhập ngày càng tăng (nhu cầu có khả năng thanh
toán) có xu hướng tăng lên.
+ Về đặc thù hàng hóa, dịch vụ TDTT: Bên
cạnh những thuộc tính cơ bản của hàng hóa còn
có đặc điểm mang tính chất hàng hóa công cộng.
Do vậy Nhà nước cần quan tâm cung cấp hàng
hóa dịch vụ TDTT thông qua tổ chức thị trường.
Vai trò bà đỡ, khuyến khích tạo đà cho sự ra đời
và phát triển ở giai đoạn đầu với phương châm
“những gì tư nhân làm được và hiệu quả hơn thì
để tư nhân làm”. Nhà nước chỉ nên đảm nhận
cung cấp hàng hóa, dịch vụ TDTT nào mà tư
nhân chưa làm được (lợi nhuận thấp, rủi ro cao),
đồng thời cũng tạo điều kiện để tư nhân có thể
tham gia hợp tác với định hướng để chuyển dần
cho tư nhân đảm nhận.
Quan hệ cung - cầu là yếu tố cơ bản của nền
kinh tế thị trường. Với việc tăng cầu do các yếu
tố kinh tế xã hội thì việc cung về hàng hóa dịch
vụ TDTT cũng có xu hướng tăng lên trong nền
kinh tế thị trường nếu như việc cung cấp này có
thể đem lại lợi nhuận.
Do đó: Cần có môi trường kinh doanh sao
cho việc kinh doanh, cung cấp hàng hóa, dịch
vụ TDTT có thể đem lại lợi nhuận đủ để tạo mối
quan tâm đầu tư kinh doanh.
Đối với hàng hóa dịch vụ
TDTT còn chưa tạo được sự
quan tâm đầu tư kinh doanh
của tư nhân (TDTT cho một
người) thì đầu tư nhà nước cần
đi trước với sứ mạng là bà đỡ,
hỗ trợ cho đến khi tạo ra được
sự quan tâm đầu tư kinh doanh
của tư nhân.
Trong nền kinh tế hiện đại
và hội nhập, kinh doanh TDTT
không cần bao gồm tất cả các
khâu, còn có công đoạn sản
xuất, kinh doanh có liên quan
mà có thể hợp tác, liên kết, hội
nhập vào chuỗi hay chùm giá
trị hàng hóa, dịch vụ về TDTT.
Cơ sở cho sự liên kết, hội nhập
chuỗi hay chùm này là lợi thế
so sánh với chất kết dính lợi ích kinh tế có thể
thu được từ hợp tác, liên kết hội nhập ấy. Một
nước đi sau như nước ta không nhất thiết phải
xây dựng từ đầu một ngành kinh tế mới hoàn
chỉnh mà có lợi thế so sánh và có thể thu lợi
nhuận một cách bền vững.
Việt Nam có thể tận dụng các cơ hội kinh
doanh các sự kiện thể thao quốc tế (Sea Games,
Asiad, AFF, AFC Cup,) như là nhu cầu (và
cầu) về hàng hóa, dịch vụ TDTT để hình thành,
thậm chí định vị chuyên môn hóa của quốc gia
vào chuỗi (hay chùm) giá trị hàng hóa, dịch vụ
toàn cầu trên cơ sở lợi thế so sánh quốc gia.
Tài liệu tham khảo:
1. Phạm Ngọc Viễn (2000), Khả năng hình
thành các CLB bóng đá bán chuyên nghiệp ở
nước ta trong giai đoạn 2000 – 2005, Hà Nội.
2. Phạm Ngọc Viễn (2012), Cơ sở để hình
thành nền thể thao chuyên nghiệp, Hà Nội.
3. Phạm Ngọc Viễn (2013), Nguồn tài chính
cho hoạt động bóng đá chuyên nghiệp ở Việt
Nam, Hà Nội.
4. Phạm Ngọc Viễn (2014), Hoạt động kinh tế
trong thể thao chuyên nghiệp (nhà nghề), Hà Nội.
5. Giải pháp phát triển kinh tế thể thao ở Việt
Nam trong quá trình hội nhập quốc tế (2014),
Đề tài khoa học cấp nhà nước mã số
KX.01.05/11-15. Bắc Ninh.
Kinh doanh, cung ứng các sản phẩm, dịch vụ thể thao mang lại
nguồn thu rất lớn, nhiều thương hiệu trang phục thể thao đã
được phổ biến ngay trong cuộc sống hàng ngày của người dân