Đầu tư trực tiếp nước ngoài, chất lượng thể chế và tinh thần lập nghiệp: bằng chứng thực nghiệm từ các thị trường mới nổi

 Tạp chí Khoa học Đại học Huế: Kinh tế và Phát triển; ISSN 2588–1205 
Tập 128, Số 5A, 2019, Tr. 17–32; DOI: 10.26459/hueuni-jed.v128i5A.5081 
* Liên hệ: thevpq@gmail.com 
Nhận bài: 21–12–2018; Hoàn thành phản biện: 21–01–2019; Ngày nhận đăng: 18–02–2019 
ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI, CHẤT LƯỢNG THỂ CHẾ 
VÀ TINH THẦN LẬP NGHIỆP: BẰNG CHỨNG THỰC 
NGHIỆM TỪ CÁC THỊ TRƯỜNG MỚI NỔI 
Võ Phan Quang Thế*, Trần Hoài Nam 
Trường Đại học Kinh Tế thành phố Hồ Chí Minh, 59C Nguyễn Đình Chiểu, TP. Hồ Chí Minh, Việt Nam 
Tóm tắt: Nghiên cứu này xem xét ảnh hưởng của các nhân tố thể chế và đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) 
lên tinh thần lập nghiệp ở 39 thị trường mới nổi trong giai đoạn 2004–2015. Mở rộng các nghiên cứu trước 
đây về lý thuyết thể chế và lý thuyết tác động lan tỏa của FDI, nghiên cứu làm sáng tỏ hơn về mối quan hệ 
giữa thể chế, FDI và tinh thần lập nghiệp trong bối cảnh các thị trường mới nổi. Kết quả nghiên cứu củng 
cố các tranh luận đưa ra trước đó rằng thể chế chính thức, ví dụ như yếu tố tự do kinh doanh, tác động 
nghịch biến lên tinh thần lập nghiệp tổng thể và vốn FDI đi vào sẽ khuyến khích hoạt động lập nghiệp. 
Góp phần vào lý thuyết lập nghiệp hiện hành, các phát hiện hàm ý rằng thể chế quản trị tác động đến các 
hành vi lập nghiệp thông qua các hiệu ứng điều tiết của nó lên cả dòng FDI đi vào và dòng FDI đi ra. Sự 
tương tác giữa chất lượng thể chế và FDI tạo ra các hiệu ứng đối lập lên tinh thần lập nghiệp cơ hội và tinh 
thần lập nghiệp cần thiết. Trong khi lập nghiệp cơ hội được thúc đẩy khi dòng FDI đi vào và bị suy giảm 
khi dòng FDI đi ra trong các thị trường mới nổi có chất lượng thể chế thấp, tinh thần lập nghiệp cần thiết 
không được khuyến khích khi FDI đi vào mà được thúc đẩy khi FDI đi ra các thị trường mới nổi có chất 
lượng thể chế cao. 
Từ khóa: tinh thần lập nghiệp, lập nghiệp cần thiết, lập nghiệp cơ hội, đầu tư trực tiếp nước ngoài, thể chế 
chính thức, thể chế quản trị, thị trường mới nổi 
1 Đặt vấn đề 
Với sự đóng góp ngày càng lớn của các nền kinh tế thị trường mới nổi vào nền kinh tế 
toàn cầu, hoạt động lập nghiệp trong các thị trường mới nổi là một vấn đề cần được nghiên cứu 
sâu rộng. Với các thị trường này, một số nhân tố thúc đẩy tăng trưởng kinh tế được ghi nhận 
như vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) và chất lượng thể chế cũng sẽ trở thành những yếu 
tố có thể quyết định đến tinh thần lập nghiệp [19]. Tuy nhiên, các nghiên cứu về tinh thần lập 
nghiệp ở các thị trường mới nổi vẫn chưa đi sâu vào phân tích các nhân tố quan trọng này. Thứ 
nhất, các nghiên cứu quốc tế trong lĩnh vực này vẫn chưa xem xét thấu đáo sự khác biệt giữa 
FDI đi vào và FDI đi ra. Bên cạnh đó, vai trò của thể chế quốc gia trong việc chi phối mối quan 
hệ của FDI (đi vào/đi ra) lên hoạt động lập nghiệp vẫn còn để ngỏ. Thật sự, sự đa dạng và phân 
hóa cao về mức độ phát triển thể chế trong các thị trường mới nổi là một cơ hội để nghiên cứu 
đi sâu vào xem xét các mối quan hệ mang tính ràng buộc này. 
Võ Phan Quang Thế, Trần Hoài Nam Tập 128, Số 5A, 2019 
18 
Việc xem xét sự tác động của các yếu tố thể chế và FDI đến tinh thần lập nghiệp là vô 
cùng quan trọng vì chúng đóng vai trò như chất xúc tác để khởi tạo doanh nghiệp. Hướng 
nghiên cứu này sẽ cung cấp một góc nhìn sâu sắc hơn về vai trò của các đặc điểm môi trường 
đối với hoạt động lập nghiệp. Qua đó, các tác giả đánh giá khả năng các quốc gia hấp thụ các lợi 
ích từ sự lan tỏa của các yếu tố trên, cụ thể là yếu tố vốn FDI và thể chế kinh tế. Từ đó, các quốc 
gia có thể lựa chọn những cách thức phù hợp nhằm khởi tạo nhiều cơ hội hơn cho các doanh 
nghiệp triển khai ý tưởng kinh doanh mới, đồng thời giúp các nguồn lực xã hội được phân bổ 
hợp lý và không bị ảnh hưởng bất lợi trong môi trường đầu tư chuyên biệt của từng quốc gia [4, 
19, 20]. 
Nghiên cứu này mở rộng các nghiên cứu trước đây và là nghiên cứu đầu tiên xem xét 
mối quan hệ giữa thể chế, FDI và tinh thần lập nghiệp ở các nền kinh tế mới nổi dựa trên sự 
phân biệt rõ mức độ tương tác giữa các thành tố cụ thể gồm thể chế chính thức và thể chế quản 
trị, dòng vốn FDI đi vào và dòng vốn FDI đi ra, lập nghiệp cần thiết và lập nghiệp cơ hội. Kết 
quả cho thấy rõ sự khác biệt về mức độ ảnh hưởng giữa của các thành tố được phân loại này, 
đặc biệt là khi xem xét vai trò điều tiết của thể chế đối với sự tác động của FDI lên tinh thần lập 
nghiệp. Từ đó, nghiên cứu cung cấp một hệ thống lý thuyết và bằng chứng thực nghiệm mới 
cho mối quan hệ giữa thể chế, FDI và tinh thần lập nghiệp ở các thị trường mới nổi mà các 
nghiên cứu trước đây chưa xem xét hoàn chỉnh. 
2 Cơ sở lý thuyết 
2.1 Tác động của FDI lên tinh thần lập nghiệp 
Hiệu ứng lan tỏa tích cực 
Tác động lan tỏa tích cực của FDI lên tinh thần lập nghiệp tại quốc gia sở tại được thể 
hiện thông qua sự lan truyền về công nghệ mới và tri thức (kỹ năng điều hành) về việc kiến tạo 
các thị trường mới và hình thành các hoạt động phụ trợ, về khả năng truy cập các nguồn lực 
quan trọng hoặc thậm chí là các hỗ trợ tài chính do các công ty nước ngoài cung cấp. Các hiệu 
ứng này có thể xảy ra theo chiều ngang hoặc chiều dọc [8, 12, 20, 24]. 
Nhiều bằng chứng thực nghiệm đến nay xác nhận sự hiện diện của hiệu ứng lan tỏa tích 
cực ở cấp độ chuyên biệt quốc gia [6, 5, 18]. Ở cấp độ tập hợp các quốc gia, Doytch [15] phát 
hiện FDI tác động tích cực lên tinh thần lập nghiệp chỉ trong nhóm các nước có thu nhập trung 
bình. Kim và Li [21] xem xét dữ liệu tại 104 quốc gia và cho thấy có một mối quan hệ đồng biến 
giữa FDI và mức độ tạo lập công ty ở những vùng có sự hỗ trợ thể chế yếu, tức là FDI có vai trò 
tích cực đối với lập nghiệp, đặc biệt trong những quốc gia ít phát triển mà thiếu sự hỗ trợ thể 
chế, ổn định chính trị và chất lượng nguồn nhân lực. Albulescu và cs. [2] phát hiện dòng vốn 
Jos.hueuni.edu.vn Tập 128, Số 5A, 2019 
19 
FDI chảy vào khu vực các quốc gia ở châu Âu có tác động tích cực đối với tinh thần lập nghiệp 
cơ hội ở đây. 
Hiệu ứng lan tỏa tiêu cực 
Tác động lan tỏa tiêu cực có thể xảy ra khi các công ty nước ngoài tham gia cạnh tranh 
vào cùng đối tượng khách hàng và khiến các công ty nội địa bị đẩy lùi [11]. Sự xuất hiện của các 
công ty nước ngoài trong một ngành nào đó có thể gây ra tác động tiêu cực lên khả năng gia 
nhập của các công ty nội địa vì làm gia tăng các rào cản công nghệ đối với việc gia nhập [5]. 
Ngoài ra, sự hiện diện của đầu tư nước ngoài sẽ làm tăng sự biến động trong cầu đi theo chuỗi 
cung ứng, bao gồm liên kết đầu vào và liên kết đầu ra [21]. 
Tác động tiêu cực của FDI đối với tinh thần lập nghiệp được nhiều nghiên cứu thực 
nghiệm xác nhận. Đối với các nền kinh tế chuyển đổi, hiệu ứng này hoặc đã được tìm thấy hoặc 
chưa được tìm thấy như nghiên cứu của Djankov và Hoekman [13], Konings [22]. Hiệu ứng lan 
tỏa tiêu cực cũng được Barbosa và Eiriz ghi nhận tại Bồ Đào Nha dưới dạng một tác động biên 
trên cơ sở đầu tư FDI tăng thêm [6]. Mối tương quan âm cũng được De Backer và Sleuwaegen 
tìm thấy khi nghiên cứu mối quan hệ giữa FDI và lập nghiệp giữa các ngành sản xuất tại Bỉ [11]. 
Tiếp cận từ góc độ đa quốc gia, Danakol và cs. [10] tìm thấy mối quan hệ nghịch biến xét về 
tổng thể và xét theo ngành giữa FDI và lập nghiệp nội địa ở 70 quốc gia đang phát triển trong 
giai đoạn 2000–2009. 
2.2 Vai trò của thể chế đối với tinh thần lập nghiệp 
Nghiên cứu về mối quan hệ giữa thể chế và tinh thần lập nghiệp, các nhà nghiên cứu cho 
rằng thể chế có thể ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp đến tinh thần lập nghiệp trong nước. Acs 
và cs. [1] cho thấy rằng thể chế ảnh hưởng đến tinh thần lập nghiệp có thể khác nhau tùy thuộc 
vào mức độ phát triển kinh tế của đất nước và chính sách lập nghiệp. Mức độ phát triển doanh 
nghiệp mới trong một xã hội có liên quan trực tiếp đến các quy định và chính sách của xã hội về 
phân phối thu nhập [7]. Một số quốc gia có các tiêu chuẩn, quy tắc tạo điều kiện và thúc đẩy 
tinh thần lập nghiệp, trong khi ở một số quốc gia khác có thể làm cho tinh thần lập nghiệp trở 
nên khó khăn hơn [7]. 
Simón-Moya và cs. [25] nghiên cứu trên tập hợp 68 quốc gia nhằm đánh giá mức độ ảnh 
hưởng của môi trường thể chế đến động cơ lập nghiệp. Các tác giả cho thấy rằng tinh thần lập 
nghiệp thường mạnh mẽ hơn ở các quốc gia có mức độ phát triển thấp hơn, bất bình đẳng về 
thu nhập cao hơn và có tỷ lệ thất nghiệp cao. Ngược lại, ở các quốc gia phát triển hơn, tỷ lệ lập 
nghiệp thấp hơn đáng kể. Loại hình lập nghiệp cần thiết ít phổ biến hơn và kết quả đổi mới 
được cải thiện đáng kể. Họ cho rằng việc cải thiện môi trường thể chế sẽ tạo điều kiện thuận lợi 
Võ Phan Quang Thế, Trần Hoài Nam Tập 128, Số 5A, 2019 
20 
cho tinh thần lập nghiệp. Vai trò của chất lượng thể chế quốc gia với tinh thần lập nghiệp trước 
đó cũng được một số tác giả đề cập [8, 26]. 
2.3 Đầu tư trực tiếp nước ngoài, thể chế và tinh thần lập nghiệp 
Trong các nghiên cứu trước đây, nhiều tác giả đã nhấn mạnh tầm quan trọng của thể chế, 
vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài tác động đến tinh thần lập nghiệp, bao quát ở phạm vi toàn 
cầu, châu lục, các thị trường phát triển, đang phát triển và các nước mới nổi, cũng như các 
nghiên cứu chuyên biệt cho phạm vi quốc gia. Một vài tác giả mở rộng nghiên cứu sâu hơn 
trong việc xem xét vai trò của thể chế ảnh hưởng đến sự đóng góp của FDI vào tinh thần lập 
nghiệp ở các nước tiếp nhận vốn. 
Điển hình, Acs và cs. [1] cho thấy rằng thể chế ảnh hưởng đến tinh thần lập nghiệp có thể 
khác nhau tùy thuộc vào chính sách lập nghiệp của quốc gia. Do vậy, nhóm tác giả này cho 
rằng hoạch định chính sách có thể tác động tích cực đến tinh thần lập nghiệp thông qua việc 
kích thích dòng vốn FDI đi ra nước ngoài và thương mại quốc tế để tạo điều kiện cho việc xuất 
khẩu lan rộng. Đồng thời, các quốc gia nên tìm cách tập trung vào việc đạt được môi trường thể 
chế và kinh tế vĩ mô ổn định và bằng cách tăng khả năng lập nghiệp, cho phép các cá nhân và 
doanh nghiệp hấp thụ các tác động lan tỏa kiến thức từ FDI. Những phân tích sâu hơn được 
đăng tải trong nhiều nghiên cứu gần đây [2, 3, 16, 19, 21, 23]. Tuy nhiên, một phân tích tổng hòa 
của các mối quan hệ đó vẫn là một điểm khuyết trong lý thuyết và thực nghiệm, cụ thể là ở góc 
độ xoay quanh mối quan hệ giữa FDI, thể chế và lập nghiệp. 
3 Phương pháp và dữ liệu 
3.1 Phương pháp 
Nhóm tác giả sử dụng phương pháp định lượng để đánh giá mức độ tác động của thể 
chế, FDI lên tinh thần lập nghiệp dựa trên mô hình tác động cố định (FEM – fixed effect model) 
và mô hình tác động ngẫu nhiên (REM – random effect model). Nghiên cứu sử dụng kỹ thuật 
hồi quy dữ liệu bảng để ước lượng sự tồn tại của các hiệu ứng liên quan. 
3.2 Dữ liệu và đo lường biến 
Nghiên cứu này sử dụng một mẫu gồm 39 quốc gia mới nổi (theo phân loại của FTSE – 
The Financial Times and The London Stock Exchange) với dữ liệu lập nghiệp dựa trên cơ sở dữ 
liệu GEM (Global Entrepreneurship Monitor) từ năm 2004 đến 2015. Mẫu dữ liệu sau cùng là 
dữ liệu bảng không cân bằng với 240 quan sát trên mẫu tổng thể. Đối với mẫu dữ liệu cho lập 
nghiệp cơ hội và lập nghiệp cần thiết, GEM chỉ có số liệu từ 2007 đến 2015. Các mẫu này cũng là 
không cân bằng với 152 quan sát. 
Jos.hueuni.edu.vn Tập 128, Số 5A, 2019 
21 
Mục tiêu quan trọng của dự án GEM là đánh giá vai trò của hoạt động lập nghiệp đối với 
tăng trưởng kinh tế. Dự án GEM hướng đến cả những nhà làm chính sách và các học giả nghiên 
cứu. Dự án GEM tiếp cận tinh thần lập nghiệp trong một quốc gia thông qua chỉ số tinh thần 
lập nghiệp tổng thể (LN_TT). Chỉ số này đo lường tỉ lệ dân số ở độ tuổi từ 18–64 đã bắt đầu một 
đầu tư để lập nghiệp trong vòng 42 tháng gần nhất. Dữ liệu về lập nghiệp của GEM phân biệt 
những người tham gia vào hoạt động lập nghiệp bởi vì họ nhận ra cơ hội trong thị trường (lập 
nghiệp cơ hội) với những người tham gia hoạt động lập nghiệp bởi vì họ không có lựa chọn nào 
khác để làm việc (lập nghiệp cần thiết). Với loại lập nghiệp cơ hội (LN_CH), những người chọn 
lập nghiệp để bản thân được độc lập và tăng thêm thu nhập; đối với loại lập nghiệp cần thiết 
(LN_CT), những người chọn lập nghiệp có thể vì họ không tìm thấy lựa chọn công việc nào tốt 
hơn và buộc phải lập nghiệp để tìm kiếm thu nhập bản thân. 
Với các biến thể chế chính thức (TCCT), nhóm tác giả sử dụng các chỉ số tự do kinh tế 
(the Index of Economic Freedom, IEF) của tổ chức Heritage Foundation gồm tự do kinh doanh, 
tự do tài khóa và tự do thương mại quốc tế. Theo tiếp cận của IEF, tự do kinh doanh (TDKD) đo 
lường mức độ môi trường pháp lý và hạ tầng ràng buộc tính hiệu quả trong hoạt động doanh 
nghiệp. IEF đo lường TDKD với nhiều nhân tố thành phần tác động lên mức độ dễ dàng trong 
việc thành lập, duy trì và đóng cửa doanh nghiệp. Chỉ số này càng lớn cho biết thể chế càng 
mạnh. Khi đó, các giao dịch kinh doanh được hỗ trợ bởi những cơ chế nhằm đảm bảo tính minh 
bạch và khả năng dự báo cho doanh nghiệp. Tự do kinh doanh là một trong 12 chiều thước đo 
tự do kinh tế của tổ chức Heritage Foundation với mỗi chiều được đo trên thang đó từ 0 đến 
100 điểm. 
Các chiều khác của IEF được sử dụng trong nghiên cứu này là tự do tài khóa và tự do 
thương mại. Tự do tài khóa (TDTK), cụ thể hơn là “gánh nặng thuế”, là một thước đo tổng hợp 
phản ánh các mức thuế suất biên tế đánh lên cả thu nhập cá nhân và thu nhập doanh nghiệp 
cũng như tổng mức độ ràng buộc của hệ thống thuế (bao gồm các thuế trực thu và gián thu ở 
mọi cấp độ chính phủ). Tự do thương mại (TDTM) là một thước đo tổng hợp phản ánh mức độ 
áp đặt các hàng rào thuế quan và phi thuế quan ảnh hưởng đến quá trình thương mại quốc tế 
của các hàng hóa và dịch vụ nhập khẩu và xuất khẩu. Nhìn chung, với tất cả các chỉ số IEF, 
thang đo sẽ biểu thị tính tự do nếu điểm từ 80–100, gần như tự do (70–79.9), tự do trung bình 
(60–69.9), gần như không tự do (50–59.9) và mất tự do (0–49.9). 
Các thể chế quản trị (TCQT) được xác định dựa vào phiên bản gần nhất của báo cáo Chỉ 
số quản trị toàn cầu (Worldwide Governance Indicators, WGI) của World Bank. Dữ liệu WGI 
ghi nhận 6 chiều phản ánh chất lượng thể chế gồm kiểm soát tham nhũng (Control of 
Corruption), luật định (Rule of law), chất lượng pháp lý (Regulatory quality), hiệu quả chính 
phủ (Government Effectiveness), ổn định chính trị và an ninh xã hội (Political stability and 
absence of violence/terrorism) và quyền dân chủ (Voice and Accountability). Thang đo của các 
Võ Phan Quang Thế, Trần Hoài Nam Tập 128, Số 5A, 2019 
22 
chiều này là từ –2.5 đến 2.5. Giá trị càng cao của thang đo này cho biết chất lượng thể chế cao 
hơn. 
Dữ liệu cho 2 thành phần của dòng vốn FDI (tính theo phần trăm GDP), gồm FDI đi vào 
(FDI_VAO) và FDI đi ra (FDI_RA), được lấy từ nguồn cơ sở dữ liệu thuộc Hội nghị Liên hợp 
quốc về thương mại và phát triển (United Nations Conference on Trade and Development, 
UNCTAD). 
Biến kiểm soát (KIEMSOAT) được đưa vào mô hình nghiên cứu để đảm bảo rằng mối 
quan hệ giữa biến phụ thuộc và các biến giải thích cần quan tâm không bị các nhân tố khác chi 
phối. Mô hình trong nghiên cứu này sử dụng 2 nhóm biến kiểm soát gồm nhóm kiểm soát điều 
kiện kinh tế vĩ mô và nhóm kiểm soát đặc tính người lập nghiệp (đo trên bình diện quốc gia). 
Nhóm biến kiểm soát kinh  ... (18–64 tuổi) tham gia lập 
nghiệp cơ hội tăng 4.56%. Lập nghiệp cơ hội diễn ra khi cá nhân nhận thức được cơ hội và sử 
dụng nguồn lực sẵn có của mình để thành lập hoạt động kinh doanh mới nhằm gia tăng thu 
nhập, trong khi đó lập nghiệp cần thiết diễn ra khi cá nhân, có thể đang thất nghiệp, buộc phải 
tham gia lập nghiệp vì không còn lựa chọn nào khác tốt hơn. Với logic này, tác động của thu 
nhập bình quân đầu người lên 2 loại hình lập nghiệp trình bày trong Bảng 3 là phù hợp. Một 
điểm đáng chú ý khác nữa là mặc dù ý nghĩa của biến dự định lập nghiệp (DUDINH_LN) 
Võ Phan Quang Thế, Trần Hoài Nam Tập 128, Số 5A, 2019 
26 
không có ý nghĩa mạnh trong mô hình LN_CH và LN_CT, nhưng biến này vẫn quan trọng với 
tinh thần lập nghiệp xét về tổng thể (trong mô hình LN_TT) (Bảng 3). 
Bảng 3. Kết quả ước lượng mô hình cơ bản (hiệu chỉnh sai số chuẩn để xử lý phương sai thay đổi) 
***, **, * lần lượt là hệ số hồi quy có mức ý nghĩa 1%, 5% và 10%. 
Vai trò của tăng trưởng tài chính chỉ có ý nghĩa với lập nghiệp cần thiết. Cụ thể là tinh 
thần lập nghiệp cần thiết sẽ giảm khi quốc gia phát triển tài chính hơn. Điều này phù hợp khi 
điều kiện tài chính tốt hơn: các công việc ăn lương gia tăng làm cho những cá nhân có xu hướng 
tham gia vào thị trường công việc ăn lương nhiều hơn, do đó làm giảm tinh thần lập nghiệp cần 
thiết (tham gia lập nghiệp khi không còn lựa chọn công việc nào khác). Tín dụng cung cấp đến 
khu vực tư cũng khuyến khích các hoạt động kinh doanh chính thức với quy mô lớn hơn và 
giảm hoạt động kinh doanh phi chính thức trong nền kinh tế – vốn là thành phần quan trọng 
trong lập nghiệp cần thiết. 
Một điểm đáng chú ý là dòng vốn FDI đi ra cũng có ý nghĩa (dù chỉ ở mức 10%) đối với 
tinh thần lập nghiệp cơ hội. Mối quan hệ là dương và phần nào cho thấy dòng vốn FDI đi ra ở 
đây vẫn làm tăng tinh thần lập nghiệp cơ hội. Thậm chí đây là điều không hề làm ai ngạc nhiên 
vì nó có thể thúc đẩy việc lập nghiệp định hướng xuất khẩu. Ở một số thị trường mới nổi có 
dòng vốn tìm kiếm cơ hội đầu tư ở nước ngoài, tinh thần lập nghiệp cơ hội có thể hình thành 
Jos.hueuni.edu.vn Tập 128, Số 5A, 2019 
27 
như một hệ quả tận dụng những cơ hội kinh doanh mới – đó là việc hình thành các doanh 
nghiệp định hướng xuất khẩu đến những thị trường là mục tiêu của các dòng vốn FDI đi ra ở 
nước này. Những dòng vốn FDI đi ra cũng đồng nghĩa đi vào ở những thị trường hướng đến, 
và tinh thần lập nghiệp phát triển ở những thị trường mục tiêu đó cũng thúc đẩy tinh thần lập 
nghiệp định hướng xuất khẩu ở thị trường nơi FDI đi ra. Sẽ hợp lý hơn khi những lập nghiệp 
định hướng xuất khẩu này là lập nghiệp cơ hội. 
Ước lượng từ mô hình tương tác 
Kết quả ở Bảng 4 cho thấy mối quan hệ giữa thể chế quản trị và lập nghiệp là một mối 
quan hệ gián tiếp thông qua kênh vốn FDI. Nói cách khác, thể chế quản trị đóng vai trò môi 
trường điều tiết cho mối quan hệ giữa FDI và lập nghiệp (tổng thể, cơ hội và cần thiết). Dễ dàng 
thấy rằng mối tương quan âm có ý nghĩa thống kê của thể chế quản trị với lập nghiệp tổng thể 
ở Bảng 3 đã biến mất trong Bảng 4. Điều này cho thấy sự phân tách về các nhóm nước mới nổi 
theo thể chế quản trị đã loại bỏ ý nghĩa của thể chế quản trị trên cấp độ tổng thể. Thật vậy, thể 
chế quản trị thấp đóng vai trò môi trường cho tác động tích cực của dòng vốn FDI đi vào lên lập 
nghiệp thể hiện. Cũng trong môi trường đó, dòng vốn FDI đi ra làm suy giảm tinh thần lập 
nghiệp xét ở mức độ tổng thể. Trong khi đó, ở môi trường thể chế quản trị cao, dòng vốn FDI đi 
ra thúc đẩy tinh thần lập nghiệp tổng thể. Rõ ràng, một khi xem xét các nhóm nước một cách 
thích hợp theo nhiều cấp độ thể chế quản trị hơn (Bảng 4), các mối quan hệ thành phần được 
bộc lộ và mối quan hệ tổng thể của thể chế quản trị không còn ý nghĩa. 
Một điều rõ ràng là mẫu hình ở mô hình LN_TT phản ánh chủ yếu mẫu hình ở mô hình 
LN_CH. Điều này là hợp lý vì lập nghiệp cơ hội chiếm vai trò chủ đạo trong lập nghiệp tổng 
thể, như đã phân tích ở phần Thống kê mô tả (mẫu hình đối với toàn bộ tinh thần lập nghiệp bị 
chi phối mạnh hơn bởi các tinh thần lập nghiệp cơ hội). Mô hình LN_CH trong Bảng 4 chỉ rõ 
thực tế kể cả dòng vốn FDI đi vào và dòng vốn FDI đi ra đều thúc đẩy mạnh tinh thần lập 
nghiệp cơ hội ở những thị trường có chất lượng thể chế không quá cao. Cụ thể, 75% các thị 
trường mới nổi – những thị trường ở vùng chất lượng thể chế bên dưới – cho thấy ảnh hưởng 
tích cực của dòng vốn FDI đi vào lên lập nghiệp cơ hội. 25% thị trường có chất lượng thể chế 
cao nhất cho thấy mối quan hệ âm nhưng không mang ý nghĩa thống kê. Dù vậy, tương tự như 
các kết luận trước đó, tác động tích cực của dòng vốn FDI đi vào lên tinh thần lập nghiệp cơ hội 
nội địa là mạnh hơn ở những thị trường có chất lượng thể chế thấp hơn. 
Đối với trường hợp của dòng vốn FDI đi ra (ở mô hình LN_CH), mẫu hình cũng rõ ràng 
hơn. Tác động tích cực của dòng vốn FDI đi ra lên tinh thần lập nghiệp cơ hội (có lẽ định hướng 
xuất khẩu) chỉ xảy ra ở các nước có chất lượng thể chế cao. Ngược lại, tác động tiêu cực lên lập 
nghiệp cơ hội từ dòng vốn FDI đi ra là mạnh mẽ ở các thị trường chất lượng thể chế quản trị 
thấp. Đây có lẽ là vấn đề về nguồn lực – những nơi cần thu hút nguồn lực đi vào (ví dụ FDI đi 
vào), các doanh nghiệp tiềm năng ít có đủ năng lực để định hướng xuất khẩu; do vậy, dù dòng 
Võ Phan Quang Thế, Trần Hoài Nam Tập 128, Số 5A, 2019 
28 
vốn trong nước đi tìm kiếm cơ hội ở nước ngoài (FDI đi ra), những người lập nghiệp tiềm năng 
vẫn không đủ điều kiện để theo đuổi các ý tưởng định hướng xuất khẩu. 
Bảng 4. Kết quả ước lượng mô hình tương tác 
***, **, * lần lượt là hệ số hồi quy có mức ý nghĩa 1%, 5% và 10%. 
Điểm thú vị khác của kết quả ở Bảng 4 là sự xuất hiện vai trò của dòng vốn FDI đi ra và 
dòng vốn FDI đi vào đối với tinh thần lập nghiệp cần thiết (mô hình LN_CT). Mối quan hệ đã 
bộc lộ sau khi xem xét riêng biệt tác động của FDI đến lập nghiệp ở các nhóm đặc trưng thể chế 
khác nhau. Kết quả gần như đối lập với trường hợp lập nghiệp cơ hội (mô hình LN_CH). Vai 
trò của dòng vốn FDI đi vào, về tổng thể, làm giảm tinh thần lập nghiệp cần thiết nhưng chỉ thể 
hiện ở các thị trường có chất lượng thể chế cao. Trong khi ở những thị trường như vậy, dòng 
vốn FDI đi ra khuyến khích lập nghiệp cần thiết. Bức tranh ở đây rất thú vị. Về bản chất, những 
phát hiện này đối lập với trường hợp của lập nghiệp cơ hội và phản ánh đúng sự tương phản 
trong bản chất của 2 loại hình lập nghiệp là lập nghiệp cơ hội và lập nghiệp cần thiết. Các lập 
luận là tương tự với trường hợp của lập nghiệp cơ hội nhưng ở vị thế ngược lại. Cụ thể là dòng 
vốn FDI đi vào làm gia tăng tinh thần lập nghiệp cơ hội nhưng chỉ thể hiện ở các thị trường có 
Jos.hueuni.edu.vn Tập 128, Số 5A, 2019 
29 
chất lượng thể chế thấp (với mức ý nghĩa 10%). Trong khi ở những thị trường như vậy, dòng 
vốn FDI đi ra không khuyến khích lập nghiệp cơ hội. 
5 Kết luận 
Kết quả nghiên cứu đã cung cấp bằng chứng thực nghiệm mới về mối quan hệ giữa thể 
chế, FDI và tinh thần lập nghiệp trong các thị trường mới nổi. Thứ nhất, thể chế chính thức với 
ý nghĩa về tự do kinh doanh không khuyến khích tinh thần lập nghiệp trên mức độ tổng thể. 
Thứ hai, thể chế quản trị không trực tiếp tác động lên tinh thần lập nghiệp mà chỉ bộc lộ vai trò 
gián tiếp thông qua kênh tác động giữa FDI và lập nghiệp. Thứ ba, việc thu hút FDI sẽ thúc đẩy 
tinh thần lập nghiệp cơ hội ở các thị trường mới nổi. 
Đóng góp có ý nghĩa quan trọng nhất của nghiên cứu này là ở vai trò điều tiết của thể chế 
quản trị đối với ảnh hưởng của FDI lên tinh thần lập nghiệp dựa trên mối quan hệ phức tạp 
giữa các thành phần gồm dòng vốn FDI đi vào, dòng vốn FDI đi ra, lập nghiệp cơ hội và lập 
nghiệp cần thiết. Theo đó, ở môi trường thể chế thấp, tinh thần lập nghiệp tổng thể chịu ảnh 
hưởng tích cực của dòng vốn FDI đi vào, nhưng lại bị ảnh hưởng tiêu cực của dòng vốn FDI đi 
ra. Ngược lại, ở môi trường thể chế cao, dòng vốn FDI đi ra lại ảnh hưởng tích cực đến tinh 
thần lập nghiệp tổng thể. Ở khía cạnh phân loại chi tiết về lập nghiệp, lập nghiệp cơ hội được 
thúc đẩy bởi dòng vốn FDI đi vào nhưng bị hạn chế bởi dòng vốn FDI đi ra trong bối cảnh các 
thị trường mới nổi với chất lượng thể chế thấp. Trong khi đó, lập nghiệp cần thiết không được 
khuyến khích bởi dòng vốn FDI đi vào nhưng được thúc đẩy bởi dòng vốn FDI đi ra xét trong 
bối cảnh các thị trường có chất lượng thể chế cao. Kết quả quan trọng này cung cấp một khuôn 
khổ chính sách cho việc thúc đẩy mở rộng tinh thần lập nghiệp ở các nước mới nổi (trong đó có 
Việt Nam) – một khu vực đang thu hút một lượng lớn về đầu tư nước ngoài và đang trở thành 
một bộ phận quan trọng của nền kinh tế toàn cầu. 
Tài liệu tham khảo 
1. Acs, Z. J., Desai, S. & Hessels, J. (2008), Entrepreneurship, economic development and 
institutions, Small Business Economic, 31(3), 219–234. 
2. Albulescu, Tiberiu, C., Tămăşilă & Matei (2014), The Impact of FDI on Entrepreneurship in 
the European Countries, Procedia – Social and Behavioral Sciences, 124, 219–228. 
3. Angulo, M. J., Pérez, S. & Abad, I. M. (2017), How economic freedom affects opportunity 
and necessity entrepreneurship in the OECD countries, Journal of Business Research, 73, 
30–37. 
Võ Phan Quang Thế, Trần Hoài Nam Tập 128, Số 5A, 2019 
30 
4. Aparicio, S., Urbano, D. & Audretsch, D. (2016), Institutional factors, opportunity 
entrepreneurship and economic growth: Panel data evidence, Technological Forecasting and 
Social Change, 102, 45–61. 
5. Ayyagari, M. & Kosová, R. (2010), Does FDI Facilitate Domestic Evidence from the Czech 
Republic, Review of International Economics, 18(1), 14–29. 
6. Barbosa, N. & Eiriz, V.(2009), The role of inward foreign direct investment on 
entrepreneurship, International Entrepreneurship and Management Journal, 5, 319–339. 
7. Baumol, W. (1990), Entrepreneurship: Productive, unproductive, and destructive, The 
Journal of Political Economy, 98, 893–921. 
8. Bowen, H. P. & De Clercq, D. (2008), Institutional context and the allocation of 
entrepreneurial effort, Journal of International Business Studies, 39(4), 747–767. 
9. Christiansen, H. & Ogutcu, M. (2002), Foreign direct investment for development – 
Maximizing benefits, minimizing costs, OCDE, Global forum on international investment, 
Attracting foreign direct investment for development, Shanghai, 5–6 December. 
10. Danakol, S., Estrin, S., Reynolds, P. D. & Weitzel, U. (2016), Foreign Direct Investment and 
Domestic Entrepreneurship-Blessing or Curse? Small Business Economic. 
11. De Backer, K. & Sleuwaegen, L. (2003), Does foreign direct investment crowd out domestic 
entrepreneurship? Review of industrial organization, 22(1), 67–84. 
12. De Maeseneire, W. & Claeys, T. (2012), SMEs, foreign direct investment and financial 
constraints: The case of Belgium. International Business Review, 21(3), 408–424. 
13. Djankov, S. & Hoekman (2000), Foreign Investment and Productivity Growth in Czech 
Enterprises, World Bank Economic Review, 14, 49–64. 
14. Djankov, S., Glaeser, E., La Porta, R., Lopez-de-Silanes, F. & Shleifer, A. (2003), The new 
comparative economics, Journal of comparative economics, 31(4), 595–619. 
15. Doytch, N. E. N. (2012), FDI and Entrepreneurship in Developing Countries, Global Science 
and Technology Forum Business Review. 
16. Fuentelsaz, L., González, C., Maícas, J. P. & Montero, J. (2015), How different formal 
institutions affect opportunity and necessity entrepreneurship, BRQ Business Research 
Quarterly, 18, 246–258. 
17. Glaeser, E., Scheinkman, J. & Shleifer, A. (2003), The injustice of inequality, Journal of 
Monetary Economics, 50(1), 199–222. 
18. Görg, H. & Strobl, E. (2002), Multinational companies and indigenous development: An empirical 
analysis. European Economic Review, 46, 1305–1322. 
Jos.hueuni.edu.vn Tập 128, Số 5A, 2019 
31 
19. Herrera-Echeverri, H., Haar, J. & Estévez-Bretón, J. B. (2014), Foreign direct investment, 
institutional quality, economic freedom and entrepreneurship in emerging markets, Journal 
of Business Research, 67, 1921–1932. 
20. Javorcik, B. S. (2004), Does Foreign Direct Investment Increase the Productivity of Domestic 
Firms? In Search of Spillovers through Backward Linkages, The American Economic Review, 
94, 605–627. 
21. Kim, P. H. & Li, M. (2014), Injecting demand through spillovers: Foreign direct investment, 
domestic socio-political conditions, and host-country entrepreneurial activity, Journal of 
Business Venturing, 29, 210–231. 
22. Konings, J. (2001), The Effects of Foreign Direct Investment on Domestic Firms: Evidence 
from Firm Panel Data in Emerging Economies, Economics of Transition, 9, 619–633. 
23. Munemo, J. (2017), Foreign direct investment and business start-up in developing countries: 
The role of financial market development. The Quarterly Review of Economics and Finance, 65, 
97–106. 
24. Pitelis, C. N. & Teece, D. J. (2010), Cross-border market co-creation, dynamic capabilities and the 
entrepreneurial theory of the multinational enterprise. Industrial and Corporate Change, 19, 
1247–1270. 
25. Simón-Moya, V., Revuelto-Taboada, L. & Guerrero, R. F. (2014), Institutional and economic 
drivers of entrepreneurship: An international perspective, Journal of Business Research, 67(5), 
715–721. 
26. Yeung, H. W. (2002), Entrepreneurship in international business: An institutional perspective. 
Asia Pacific Journal of Management, 19(1), 29–61. 
Võ Phan Quang Thế, Trần Hoài Nam Tập 128, Số 5A, 2019 
32 
FOREIGN DIRECT INVESTMENT, INSTITUTIONS QUALITY 
AND ENTREPRENEURSHIP: EMPIRICAL EVIDENCE FROM 
EMERGING MARKETS 
Vo Phan Quang The*, Tran Hoai Nam 
University of Economics Ho Chi Minh City, 59C Nguyen Dinh Chieu St., Ho Chi Minh City, Vietnam 
Abstract: This study investigates the effects of institutional factors and foreign direct investment (FDI) on 
entrepreneurial activity in 39 emerging markets over the period 2004–2015. Extending previous studies on 
the institutional and FDI-based spillover theories of entrepreneurship, this study completely reveals the 
connection between institutions, FDI and entrepreneurial activity in the context of emerging markets. The 
results basically affirm well-evidenced arguments that inward FDI encourages opportunity 
entrepreneurial activity. Contributing to existing entrepreneurship literature, the findings indicate that 
institutions of governance affect productive behavior such as entrepreneurial activity through their 
moderating effects on both inward and outward FDI. Such interaction of institutional quality and FDI 
produces opposite effects on new business formed by opportunity- and necessity-driven entrepreneurs. 
While opportunity entrepreneurship is stimulated by inward FDI but diminished by outward FDI in 
emerging markets with the lowest institutional quality, necessity entrepreneurship is discouraged by 
inward FDI but promoted by outward FDI in emerging economies with the highest quality of governance. 
Keywords: entrepreneurship, necessity entrepreneurship, opportunity entrepreneurship, foreign direct 
investment, institutions of governance, emerging market