Bài giảng Vi xử lý - Chương 2: Kiến trúc CPU và tập lệnh

Chương 2
Bùi Minh Thành
Hiệu đính từ bài giảng của 
thầy Hồ Trung Mỹ (BMDT- DHBK)
KIẾN TRÚC CPU VÀ TẬP LỆNH
1
Nội dung
2.1 Sơ đồ khối CPU 8 bit cơ bản
2.2 Tổ chức các thanh ghi
2.3 Tổ chức bộ nhớ
2.4 Ghép nối bus hệ thống
2.5 Chu kỳ bus, chu kỳ máy
2.6 Các phương pháp định địa chỉ
2.7 Tập lệnh
2
Vi xử lý
• Có nhiều lọai vi xử lý (VXL) từ rất đơn giản đến rất 
phức tạp
• Phụ thuộc vào độ rộng bus dữ liệu và thanh ghi và 
ALU, có các VXL 4 bit , 8 bit , 16bit, 32 bit , 64 bit 
• Thí dụ
– Z80 là VXL 8 bit
– 8086/88 là VXL 16 bit
• Tất cả các VXL có
– Bus địa chỉ
– Bus dữ liệu
– Các tín hiệu điều khiển: RD, WR, CLK , RST, INT, . . . 
3
Bus nội và ngoại
• Bus nội (Internal bus) là đường dẫn để truyền 
dữ liệu giữa các thanh ghi và ALU trong VXL
• Bus ngoại (External bus) dùng cho bên ngoài 
nối đến RAM, ROM và I/O
• Độ rộng của bus nội và ngoại có thể khác nhau.
• Thí dụ 
– 8088: bus nội là 16 bit, bus ngoại là 8 bit
– 8086: bus nội là 16 bit, bus ngoại là 16 bit
4
2.1 SƠ ĐỒ KHỐI 
CPU 8 BIT CƠ BẢN
5
6
Sơ đồ chức năng và gán chân ở chip Z80
7
• Có 6 nhóm tín hiệu:
– Bus địa chỉ 16 đường (A0 đến A15)
– Bus dữ liệu 8 đường (D0 đến D7)
– 6 đường điều khiển hệ thống
– 5 đường điều khiển CPU 
– 2 đường điều khiển bus CPU ( )
– 3 đường dành cho nguồn cấp điện và xung nhịp 
(+5V, GND, và CLK)
8
Mô tả chân Z80
A15-A0 :
Bus địa chỉ (xuất, tích cực cao, 3-state). 
Dùng để truy cập bộ nhớ và các cổng I/O
Trong chu kỳ làm tươi I được đặt trên bus này.
D7-D0 :
Bus dữ liệu (nhập/xuất, tích cực cao, 3-state). Dùng để 
trao đổi dữ liệu với bộ nhớ , I/O và ngắt.
RD:
Đọc (xuất, tích cực thấp, 3-state) cho biết CPU muốn đọc 
dữ liệu từ bộ nhớ hay I/O
WR:
Ghi (xuất, tích cực thấp, 3-state) cho biết bus dữ liệu 
CPU giữ dữ liệu hợp lệ sẽ được cất vào bộ nhớ hay thiết 
bị I/O.
9
Mô tả chân Z80
MREQ
Memory Request (output, active Low, 3-state). 
Indicates memory read/write operation. See M1
IORQ
Input/Output Request(output,active Low,3-state) 
Indicates I/O read/write operation. See M1
M1
Machine Cycle One (output, active Low).
Together with MREQ indicates opcode fetch cycle 
Together with IORQ indicates an Int Ack cycle
RFSH
Refresh (output, active Low).
Together with MREQ indicates refresh cycle.
Lower 7-bits address is refresh address to DRAM
10
Mô tả chân Z80

INT
Interrupt Request (input, active Low).
Interrupt Request is generated by I/O devices. 
Checked at the end of the current instruction 
If flip-flop (IFF) is enabled.

NMI
Non-Maskable Interrupt
(Input, negative edge-triggered). 
Higher priority than INT. 
Recognized at the end of the current Instruction
Independent of the status of IFF
Forces the CPU to restart at location 0066H.
11
Mô tả chân Z80

BUSREQ
Bus Request (input, active Low).
higher priority than NMI 
recognized at the end of the current 
machine cycle.
forces the CPU address bus, data bus, and 
MREQ, IORQ, RD, and WR to high-imp. 

BUSACK
Bus Acknowledge (output, active,Low)
indicates to the requesting device that 
address, data, and control signals
MREQ, IORQ, RD, and WR have entered 
their high-impedance states. 
12
Mô tả chân Z80
RESET
Reset (input, active Low). 
RESET initializes the CPU as follows:
Resets the IFF
Clears the PC and registers I and R
Sets the interrupt status to Mode 0. During 
reset time, the address and data bus go to a 
high-impedance state And all control output 
signals go to the inactive
state. 
must be active for a minimum of three full 
clock cycles before the reset operation is 
complete.
13
Kiến trúc hệ thống
14
2.2 TỔ CHỨC CÁC THANH GHI
15
Z80 CPU
INTERNAL DATA BUS (8 BIT)
DECODER
REGISTER
INSTRUCTION
RI
TMP
A
A'
F
F'
ACT
DATA BUS
B
U
F
F
E
R
8
IX
W' Z'
B' C'
D'
H' L'
E'
B
W
D
H
Z
C
E
L
MUXMUX
CONTROL
SECTION
± k
CONTROL BUS
SEQUENCER
CONTROLLER
INTERNAL ADDRESS BUS (16 BIT)
16
INTERNAL CONTROL BUS
± k
ALU
ADDRESS BUSB
U
F
F
E
R
B
U
F
F
E
R
13
IY
SP
PC
16
Mô hình lập trình Z80
17
Tập thanh ghi
• A : Accumulator Register
• F : Flag register
• Two sets of six general-purpose registers
– may be used individually as 8-bit A F B C D E H L (A’ F’ B’ C’ D’ E’ 
H’ L’) 
– or in pairs as 16-bit registers AF BC DE HL (AF’ BC’ DE’ HL’) 
• The Alternative registers (A’ F’ B’ C’ D’ E’ H’ L’) not 
visible to the programmer but can access via:
– EXX (BC)(BC') , (DE)(DE') , (HL)(HL')
– EX AF, AF’ (AF)(AF') 
what is this instruction useful for?
18
Tập thanh ghi (tt)
• 4 16-bit registers hold memory address (pointers)
– index registers (IX) and (IY) are 16-bit memory pointers
– 16 bit stack pointer (SP)
– Program counter (PC)
• Program counter (PC)
– PC points to the next opcode to be fetched from ROM
– when the µP places an address on the address bus to fetch the 
byte from memory, it then increments the program counter by 
one to the next location
• Special purpose registers
– I : Interrupt vector register. 
– R : memory Refresh register
19
Thanh ghi cờ (Flag Register)
S Sign Flag (1:negativ)*
Z Zero Flag (1:Zero)
H Half Carry Flag (1: Carry from Bit 3 to Bit 4)**
7 6 5 4 3 2 1 0
XS Z H X P N CV
P Parity Flag (1: Even)
V Overflow Flag (1:Overflow)*
N Operation Flag (1:previous Operation was subtraction)**
C Carry Flag (1: Carry from Bit n-1 to Bit n,
with n length of operand)
*: 2-complement number representation
**: used in DAA-operation for BCD-arithmetic 20
DAA - Decimal Adjust Accumulator
before DAA after DAA
Op N C Bits 4-7 H Bits 0-3 A=A+.. C 
0 0 0-9 0 0-9 00 0
0 0 0-8 0 A-F 06 0
0 0 0-9 1 0-3 06 0
Adjusts the content of the Accumulator A for BCD addition and subtraction
operations such as ADD, ADC, SUB, SBC, and NEG according to the table:
ADD
ADC
0 0 A-F 0 0-9 60 1
0 0 9-F 0 A-F 66 1
0 0 A-F 1 0-3 66 1
0 1 0-2 0 0-9 60 1
0 1 0-2 0 A-F 66 1
0 1 0-3 1 0-3 66 1
SUB
SBC
NEG
1 0 0-9 0 0-9 00 0
1 0 0-8 1 6-F FA 0
1 1 7-F 0 0-9 A0 1
1 1 6-F 1 6-F 9A 1
21
Stack Pointer (SP)
• Dùng làm con trỏ chỉ 
đến stack bộ nhớ 
ngoài
• Khi đưa dữ liệu vào 
stack (PUSH), SP 
giảm đi 1.
• Khi lấy dữ liệu ra 
khỏi stack (POP), SP 
tăng thêm 1.
22
2.3 TỔ CHỨC BỘ NHỚ
23
Tổ chức bộ nhớ
• Tổ chức bộ nhớ tùy theo ứng dụng khác nhau ta có 
các tổ chức khác nhau và tùy theo ROM, SRAM, 
DRAM mà ta có các kết nối tín hiệu điều khiển khác 
nhau. 
• Với địa chỉ 16 đường (A0 đến A15), Z80 có thể làm 
việc đến tối đa 64KB bộ nhớ. 
• Tám đường địa chỉ thấp (A0 đến A7) cũng được dùng 
để truy cập tới 256 cổng I/O.
• Để minh họa phần này ta sẽ khảo sát một số thí dụ.
24
Giao tiếp ROM 1KB và 2 RAM 256 x 4
Ta muốn Z80 kết nối với các bộ nhớ (với các chip ROM 1K x 8 và 
RAM 256 x 4) theo bảng bộ nhớ sau
ROM 1 KB : 0000H–03FFH
RAM 256 bytes : 0400H–04FFH
25
Giao tiếp với RAM
26
Giao tiếp với SRAM 1KB
27
Thí dụ giao tiếp DRAM 8 KB xây dựng 
từ các DRAM 4KB
28
2.4 GHÉP NỐI BUS HỆ THỐNG
29
Hệ máy tính Z80 tối thiểu
30
Mở rộng giao tiếp cho Z80
• Để có thể mở rộng giao tiếp cho Z80, hãng Zilog đã phát triển các 
chip hỗ trợ sau:
– Z80 PIO là bộ điều khiển I/O song song, nó làm cho Z80 mở rộng 
thêm thành 2 cổng I/O song song 8 bit. Chip còn có thêm đường 
tạo ngắt cho Z80 và cho phép nối logic OR các chân này lại.
– Z80 CTC là mạch bộ đếm-định thì (counter-timer circuit) để cho 
người thiết kế hệ thống Z80 sử dụng nó thực hiện các chức năng 
đếm và định thì.
– Z80 SIO là mạch nhập/xuất nối tiếp (Serial Input/Output Circuit), 
chip này cung cấp cho hệ Z80 với 2 cổng nối tiếp mà có thể sử 
dụng để liên lạc với các thiết bị ngoại vi nối tiếp khác.
– Z80 DMA thực hiện việc truy cập bộ nhớ trực tiếp với thiết bị ngoài.
31
Thí dụ sơ đồ phần cứng một kit dựa trên Z80
32
2.5 CHU KỲ BUS, CHU KỲ MÁY
33
Chu kỳ lệnh, chu kỳ máy và các trạng thái T
• Chu kỳ lệnh là thời gian cần để hoàn tất việc thực 
thi một lệnh.
• Chu kỳ máy được định nghĩa là thời gian cần hoàn 
tất một tác vụ truy cập bộ nhớ, truy cập I/O,
(Với Z80, chu kỳ máy có thể kéo dài từ 3 đến 6 chu 
kỳ xung nhịp )
• T-state = 1/f (f: tần số Clock của Z80)
– f= 4MHZ  T-state=0.25 uS
34
chu kỳ máy
Có 7 chu kỳ máy với Z80:
1. Nhận mã lệnh (chu kỳ M1)
2. Đọc hoặc ghi dữ liệu bộ nhớ
3. Đọc hoặc ghi I/O
4. Yêu cầu/ghi nhận bus (Bus Request/Acknowledge)
5. Yêu cầu/ghi nhận NMI
6. Thoát khỏi lệnh HALT
35
Thí dụ định thì CPU Z80
36
Chu kỳ nhận lệnh (chu kỳ M1)
37
Thanh ghi R (Refresh)
• Được tăng ở mọi chu kỳ M1. 
• Bit 7 của nó không bao giờ bị thay đổi bởi M1; 
chỉ có 7 bit thấp tham gia trong phép cộng. Vì 
vậy bit 7 giữ nguyên trị cũ. 
• Ta chỉ có thể thay đổi bit 7 bằng lệnh LD R,A
• LD A,R và LD R,A truy cập thanh ghi R sau khi 
nó được tăng
• R thường được dùng làm giá trị ngẫu nhiên 
trong chương trình nhưng dĩ nhiên nó thật sự 
không ngẫu nhiên.
38
Thêm một trạng thái đợi vào chu kỳ T1
39
Chu kỳ đọc hoặc ghi bộ nhớ
40
Thêm trạng thái đợi vào bất kỳ 
chu kỳ bộ nhớ nào
41
Chu kỳ nhập hoặc xuất 
(Input or Ouput Cycle)
During I/O operations a single wait state is automatically inserted42
Chu kỳ yêu cầu bus/ ghi nhận
43
Chu kỳ yêu cầu/ghi nhận ngắt
Two wait states are automatically added to this cycle
44
Chu kỳ yêu cầu/ghi nhận bus với NMI
45
Chu kỳ làm tươi M1
• Takes 4T to 6Ts
• Z80 includes built in circuitry for refreshing 
DRAM
• This simplifies the external interfacing hardware
• DRAM consists of MOS transistors, which store 
Information as capacitive charges; each cell 
needs to be periodically refreshed
• During T3 and T4 (when Z80 is performing 
internal ops), the low order address is used to 
supply a 7-bit address for refresh 
46
Tín hiệu Wait
• the Z80 samples the wait signal during T2 if low
then Z80 adds wait
• states to extend the machine cycle
• used to interface memories with slow response 
time 
• Slow memory is low cost
47
Ngắt (Interrupt)
There are two types of interrupts: 
• non mask-able (NMI)
– Could not be masked
– Jump to 0066H of memory
• mask-able(INT)
– Has 3 mode
– Can be set with the IM x Instruction
– IM 0 sets Interrupt mode 0
– IM 1 sets Interrupt mode 1
– IM 2 sets Interrupt mode 2
48
Các chế độ ngắt
• Mode 0: 
– An 8 bit opcode is Fetched from Data BUS and executed 
– The source interrupt device must put 8 bit opcode at data 
bus 
– 8 bit opcode usually is RST p instructions
• Mode 1: 
– A jump is made to address 0038h
– No value is required at data bus
• Mode 2: 
– A jump is made to address (register I × 256 + value from 
interrupting device that puts at bus)
– I is high 8 bit of interrupt vector
– Value is low 8 bit of interrupt vector 49
50
Chu kỳ thoát khỏi HALT
51
2.6 CÁC PHƯƠNG PHÁP 
ĐỊNH ĐỊA CHỈ
52
Định địa chỉ trong Z80
• Phần lớn các lệnh Z80 làm việc với dữ liệu được lưu trữ trong
các thanh ghi CPU, bộ nhớ ngoài, hoặc trong các cổng I/O. Z80
có cách định địa chỉ sau:
– Định địa chỉ tức thời
– Định địa chỉ tức thời mở rộng
– Định địa chỉ trực tiếp
– Định địa chỉ trang 0 (có sửa đổi)
– Định địa chỉ tương đối
– Định địa chỉ mở rộng
– Định địa chỉ theo chỉ số
– Định địa chỉ thanh ghi
– Định địa chỉ hiểu ngầm
– Định địa chỉ gián tiếp qua thanh ghi
– Định địa chỉ cho bit 53
Định địa chỉ tức thời
• Byte theo sau mã lệnh là toán hạng thật.
• Thí dụ của loại lệnh này là nạp hằng số vào 
thanh ghi tích lũy.
Thí dụ: LD A, 10H
54
Định địa chỉ tức thời mở rộng
• Hai byte theo sau mã lệnh là toán hạng thật.
• Thí dụ của loại lệnh này là nạp dữ liệu 16 bit 
vào cặp thanh ghi (thí dụ HL).
Thí dụ: LD HL, 8010H
55
Định địa chỉ trực tiếp
• Cung cấp địa chỉ 8 bit của toán hạng ngay sau 
mã lệnh
• TD: IN A, (20H)
56
Đnh đa ch	 trc tip m rng
• Cung cấp địa chỉ 16 bit của toán hạng ngay sau 
mã lệnh
57
Định địa chỉ trang 0 (có sửa đổi)
• Z80 có lệnh CALL đặc biệt 1 byte để nhảy đến 8 vị trí 
(chỉ bởi nhóm bit b5b4b3) của trang 0 của bộ nhớ. Lệnh 
này được thực thi như khởi động lại, nó đặt PC có giá 
trị địa chỉ thật ở trang 0. Giá trị của lệnh này là cho 
phép dùng 1 byte để chỉ địa chỉ 16 bit.
• Thí dụ: RST p
với giá trị p có thể là 00H, 08H, 10H, 18H, 20H, 28H, 
30H, hoặc 38H.
58
Định địa chỉ tương đối
• Sử dụng 1 byte dữ liệu theo sau mã lệnh để chỉ độ dời 
so với địa chỉ lệnh kế và lệnh định nhảy đến. Độ dời D 
này số có dấu biểu diễn theo số bù 2 và địa chỉ thật 
được tính như sau (theo độ dời D và địa chỉ lệnh hiện 
tại A):
EA = D + A + 2
Độ dời D có thể có giá trị từ -128 đến +127.
• Thí dụ: JR 10H
59
Định địa chỉ theo chỉ số
• Byte dữ liệu theo mã lệnh là độ dời D (số có 
dấu bù 2) được cộng vào với thanh ghi chỉ số 
(IX hoặc IY) để chỉ đến ô nhớ dữ liệu, nghĩa là 
EA = IX (hoặc IY) + D. Loại lệnh này có mã 
lệnh dài 2 byte và trong mã lệnh có các bit chỉ 
ra thanh ghi chỉ số nào được chọn IX hoặc IY.
• Thí dụ: LD A, (IX + 10H)
LD B, (IY + 20H)
60
Định địa chỉ thanh ghi
• Nhiều mã lệnh Z80 chứa các bit thông tin cho 
biết thanh ghi CPU nào được sử dụng trong 
lệnh.
• Thí dụ: LD A, B
61
Định địa chỉ hiểu ngầm
• Mã lệnh cho biết 1 hay nhiều thanh ghi CPU 
chứa toán hạng. Thí dụ có một số lệnh hiểu 
toán hạng để ở thanh ghi tích lũy.
62
Định địa chỉ gián tiếp qua thanh ghi
• Loại định địa chỉ này cho biết cặp thanh ghi 16 
bit nào (như HL) được dùng làm con trỏ chỉ tới 
vị trí ô nhớ.
• Thí dụ: LD A, (HL)
LD (HL), 10H
63
Định địa chỉ cho bit
• Z80 có nhiều lệnh đặt bit, xóa bit và kiểm tra bit. Các lệnh này 
cho phép bất cứ vị trí bộ nhớ nào hoặc thanh ghi CPU sẽ được sử 
dụng cho các phép toán bit qua một trong 3 cách định địa chỉ 
trước (thanh ghi, gián tiếp qua thanh ghi và theo chỉ số) và 3 bit 
trong mã lệnh sẽ cho biết bit nào trong 8 bit được xử lý. 
Thí dụ: BIT 3, A
SET 0, (HL)
RES 7, (IX + 10H)
Chú ý là có những lệnh kết hợp một số cách địa chỉ chung trong 
một lệnh.
64
2.7 TẬP LỆNH
65
• Tập lệnh Z80 gồm có 158 lệnh, trong đó đã bao gồm 
78 lệnh của 8080. Các lệnh được chia làm các nhóm 
chính sau:
– Nạp 8 bit và nạp 16 bit
– Hoán đổi, chuyển khối và tìm kiếm
– Số học và logic 8 bit
– Số học 16 bit
– Số học đa dụng và điều khiển CPU
– Xoay và dịch bit
– Xử lý bit (Các phép toán trên bit)
– Nhập và xuất
– Nhảy, rẽ nhánh chương trình
– Gọi chương trình và quay về chương trình gọi.
66
• Khi viết chương trình để thuận tiện thường ta 
dùng hợp ngữ mà lệnh có dạng như trong thí 
dụ sau:
67
Pseudo Codes
• Để có thể viết chương trình dễ dàng hơn các trình 
hợp ngữ thường cho thêm các tác vụ giả (pseudo 
operation) hay còn gọi là các lệnh giả như: EQU, 
DEFB, DEFW, DEFS, ORG, END, MACRO.
1. EQU (nghĩa là equate=bằng; dùng để gán trị)
– Thí dụ: Nội dung ô nhớ SUM = A + 10H
SUM: EQU 1900H ; SUM = 1900H
COUNT: EQU 10H
ADD A, COUNT ; ADD A, 10H
LD (SUM), A
68
2. DEFB (Define Byte = Định nghĩa Byte) và DEFW 
(Define Word = Địnhnghĩa Word)
Thí dụ:
CONST: EQU 52H
ADRS: EQU 1900H
TABLE: DEFW ADRS
DEFB CONST
Khi đó các vùng nhớ (giả sử địa chỉ ở TABLE là 
1951H) như sau
69
3. DEFS (Define Storage = Định nghĩa vùng lưu 
trữ)
Thí dụ: (Giả sử lệnh DEFS 10H ở địa chỉ 1800H)
1800H DEFS 10H ; dành 16 byte lưu trữ
1811H LD HL, 10H
1812H LD DE, 20H
70
4. ORG (Origin = bắt đầu; định nghĩa địa chỉ bắt đầu) 
và END (kết thúc chương trình)
Thí dụ:
ORG 100H ; Chương trình bắt đầu từ 100H
START: LD A, 1FH ; bắt đầu chương trình
INC A
OUT (11H), A
END ; kết thúc chương trình
71
5. MACRO (Định nghĩa một đoạn chương 
trình mà trình hợp ngữ sẽ tự động chèn vào 
toàn bộ đoạn chương trình này khi có tham 
chiếu tên macro đó và bắt đầu đoạn macro 
bằng MACRO và kết thúc bằng ENDM)
Thí dụ: 
REF: MACRO
LD H, (IX+1)
LD L, (IY+1)
INC IX
INC IY
ENDM 72
• Thí dụ: Điền các số 0 vào các ô nhớ có địa chỉ 
từ 8100H đến 817FH.
ORG 8000H
LD HL, 8100H
LD A, 00H
LD C, 80H
LOOP: LD (HL), A
INC HL
DEC C
JP NZ, LOOP
HALT
END 73
• Thí dụ: Nhân 10 lần giá trị được cất trong cặp 
thanh ghi HL.
MULT10: ADD HL, HL ; 2X HL
LD D, H ; (HL)=>(DE)
LD E, L
ADD HL, HL ; 4 x HL
ADD HL, HL ; 8 x HL
ADD HL, DE ; (8+2) x HL
RET
74
• Thí dụ: Chuyển chuỗi dữ liệu 737 byte ở vị trí bộ 
nhớ DATA đến vị trí bộ nhớ BUFFER, tác vụ này 
được lập trình như sau
LD HL, DATA ; Lấy địa chỉ bắt đầu của DATA
LD DE, BUFFER ; Lấy địa chỉ bắt đầu của BUFFER
LD BC, 737 ; Chiều dài của chuỗi ký tự
LDIR ; Chuyển chuỗi–Chuyển bộ nhớ chỉ 
; bởi HL vào ô nhớ được chỉ bởi DE 
; tăng HL và DE lên 1
;Giảm bớt BC đi 1, cho đến khi BC= 0.
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87