Bài giảng Tâm lý học đại cương - Trần Thị Thanh Trà

TÂM LÝ HỌC ĐẠI CƯƠNG 
GV: ThS.Trần Thị Thanh Trà 
Email: thanhtrahvt@gmail.com 
NỘI DUNG 
Chương 1: Những vấn đề chung về tâm lý học đại cương 
Chương 2: Hoạt động nhận thức 
Chương 3: Vô thức và Ý thức 
Chương 4: Tình cảm 
Chương 5: Ý chí và hành động ý chí 
Chương 6: Nhân cách và sự hình thành nhân cách 
CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG CỦA TÂM LÝ HỌC ĐẠI CƯƠNG 
Khái quát về tâm lý học. 
 1.1. Tâm lý là gì? 
Tâm lí là tất cả những hiện tượng tinh thần nảy sinh trong đầu óc con người, gắn liền và điều hành mọi hành động, hoạt động của con người. 
Tâm lý học ? 
TLH là khoa học về các hiện tượng tâm lí. Nó nghiên cứu các quy luật nảy sinh, vận hành và phát triển của các hiện tượng tâm lí trong hoạt động đa dạng diễn ra trong cuộc sống hàng ngày của mỗi con người. 
1.2. Lịch sử hình thành và phát triển TLH 
1.2.1. Những tư tưởng TLH thời cổ đại 
Tâm lí người là “linh hồn”- do các lực lượng siêu nhiên như Thượng Đế, Trời, Phật tạo ra. “Linh hồn” là cái có trước, thế giới vật chất là cái thứ hai, có sau. 
Khổng Tử (551 – 479 TCN) nói đến chữ “tâm”; Xocrate (469 – 399 TCN) tuyên bố “Hãy tự biết mình”. 
Đại diện tiêu biểu: Platôn, Becơli, Xocrate, Arixtốt, 
- Tâm hồn thực vật: có chung ở cả người và động vật làm chức năng dinh dưỡng (tâm hồn dinh dưỡng). 
- Tâm hồn động vật: có chung ở cả người và động vật làm chức năng cảm giác, vận động (tâm hồn cảm giác). 
- Tâm hồn trí tuệ: chỉ có ở người (tâm hồn suy nghĩ). 
Arixtot (348 – 322 TCN) 
Đêmôcrit (460 - 370 TCN) 
Tâm hồn do nguyên tử tạo thành, “nguyên tử lửa” là nhân tố tạo nên tâm lý. 
Platôn (427 – 347 TCN) 
- Tâm hồn trí tuệ nằm ở đầu, chỉ có ở giai cấp chủ nô. 
- Tâm hồn dũng cảm nằm ở ngực và chỉ có ở tầng lớp quý tộc. 
- Tâm hồn khát vọng nằm ở bụng và chỉ có ở tầng lớp nô lệ. 
1.2.2. Những tư tưởng TLH từ nửa đầu thế kỷ XIX trở về trước 
- Thuyết nhị nguyên: R. Đêcac cho rằng vật chất và tâm hồn tồn tại song song. Cơ thể người phản xạ như cái máy còn tâm lý thì không thể biết được. 
- Vônphơ (Đức) xuất bản cuốn “Tâm lý học kinh nghiệm” (1732), “Tâm lý học lý trí” (1734) TLH ra đời từ đó. 
- L. Phơbach khẳng định: tinh thần, tâm lý không thể tách rời khỏi não người, nó là sản phẩm của bộ não. 
TLH trở thành một khoa học độc lập 
Từ những thành tựu khoa học: thuyết tiến hoá của S. Đacuyn (1809 – 1882), thuyết tâm sinh lý học giác quan của Hemhôn (1821 – 1894), thuyết tâm vật lý học của Phecsne 91801 – 1887) 
 Sự kiện đặc biệt là năm 1879, nhà tâm lý học Đức V. Vuntơ (1832 – 1920) đã sáng lập ra phòng thí nghiệm TLH đầu tiên trên thế giới tại thành phố Laixic và một năm sau, nó trở thành viện tâm lý học đầu tiên của thế giới. 
1.3. Các quan điểm cơ bản trong TLH hiện đại 
Đối tượng nghiên cứu là hành vi của con người và động vật, không tính đến các yếu tố nội tâm. 
S - R 
Stimulant - Reaction 
Kích thích - Phản ứng 
3.1. Tâm lý học hành vi 
John Watson (1878 – 1958) 
Nhận xét: 
Ưu điểm 
Coi hành vi là do ngoại cảnh quyết định, hành vi có thể quan sát được, nghiên cứu một cách khách quan, từ đó có thể điều khiển hành vi theo phương pháp “Thử - Sai”. 
Nhược điểm 
Quan niệm một cách cơ học, máy móc về hành vi, đánh đồng hành vi của con người và con vật. 
1.3.2. Tâm lý học Gestalt (TLH cấu trúc) 
Họ đã đi sâu nghiên cứu các quy luật về tính ổn định và tính trọn vẹn của tri giác, quy luật” bừng sáng” của tư duy. Tuy nhiên, ít chú ý đến vai trò của kinh nghiệm sống, kinh nghiệm xã hội lịch sử. 
Dòng phái này ra đời ở Đức, các đại diện tiêu biểu như: Vecthainơ (1880-1943), Côlơ (1887-1967), Côpca(1886-1947). 
1.3.3. Phân tâm học 
Sigmund Freud (1859 – 1939) 
Tách con người thành 3 khối: cái ấy (vô thức, tồn tại theo nguyên tắc thoả mãn và đòi hỏi, quyết định toàn bộ đời sống tâm lý và hành vi của con người), cái tôi (tồn tại theo nguyên tắc hiện thực) và cái siêu tôi (tồn tại theo nguyên tắc kiểm duyệt, chèn ép). 
Ưu: Đã cố gắng đưa TLH đi theo hướng khách quan, góp phần trong việc giải thích giấc mơ. 
Nhược: Đề cao quá đáng cái bản năng vô thức, phủ nhận vai trò của ý thức, phủ nhận bản chất xã hội, lịch sử của tâm lí con người, đồng nhất tâm lí người với tâm lí loài vật. 
1.3.4. Tâm lý học nhân văn 
Carl Rogers (1902 – 1987) 
H. Maslow (1908 – 1970) 
Do hai nhà tâm lý học Mỹ là C. Rôgiơ và H. Maxlâu sáng lập. Họ quan niệm rằng bản chất con người vốn tốt đẹp, con người có lòng vị tha, có tiềm năng kỳ diệu. 
C. Rôgiơ cho rằng con người ta cần phải đối xử với nhau một cách tế nhị, cởi mở, biết lắng nghe và chờ đợi, cảm thông với nhau. 
Ưu điểm : Hướng con người đến một xã hội tốt đẹp 
Nhược điểm : quá đề cao những cảm nghiệm, thể nghiệm của bản thân, tách con người ra khỏi những mối quan hệ xã hội, thiếu tính thực tiễn. 
Tháp nhu cầu của Maslow 
1.3.5. Tâm lý học nhận thức 
Jean Piaget (1896 – 1980) 
Hai đại biểu nổi tiếng là G.Piagiê (Thuỵ Sỹ) và Brunơ (Mỹ). Trường phái này nghiên cứu tâm lí con người, nhận thức của con người trong mối quan hệ với môi trường, với cơ thể, với não bộ và đã xây dựng đựơc nhiều phương pháp nghiên cứu tâm lí. 
Tuy nhiên, dòng phái này coi nhận thức của con người như là sự nỗ lực của ý chí, chưa thấy hết ý nghĩa tích cực, thực tiễn của hoạt động nhận thức 
1.3.6. Tâm lý học hoạt động 
Do các nhà TLH Xô Viết sáng lập như: L.X.Vưgôtxki, A.N.Lêônchiev, A.R.Luria lấy triết học Mác - Lênin làm cơ sở lý luận và phương pháp luận, xây dựng nên TLH lịch sử người: coi tâm lý là sự phản ánh thế giới khách quan vào não, thông qua hoạt động. 
Tâm lý người mang tính chủ thể, có bản chất xã hội, được hình thành, phát triển và thể hiện trong hoạt động, trong các mối quan hệ giao lưu của con người trong xa hội. 
1.4. Đối tượng, nhiệm vụ của tâm lý học 
Đối tượng: Là các hiện tượng tâm lí với tư cách là một hiện tượng tinh thần do thế giới khách quan tác động vào não người sinh ra, gọi chung là các hoạt động tâm lí. 
Nhiệm vụ 
 Nghiên cứu bản chất hoạt động của tâm lý, các quy luật nảy sinh và phát triển tâm lý, cơ chế diễn biến và thể hiện tâm lý, quy luật và mối quan hệ giữa các iện tượng tâm lý. 
2. Bản chất hiện tượng tâm lý người. 
*. Tâm lý người là sự phản ánh hiện thực khách quan vào não người thông qua chủ thể 
Phản ánh tâm lí là một loại phản ánh đặc biệt: 
- Sự tác động vào hệ thần kinh, não bộ - tổ chức cao nhất của vật chất. 
- Hình ảnh tâm lí mang tính sinh động, sáng tạo. 
- Hình ảnh tâm lí mang tính chủ thể, mang đậm màu sắc cá nhân. 
Phản ánh là quá trình tác động qua lại giữa hệ thống này với hệ thống khác và để lại dấu vết lên nhau. 
Tính 
chủ 
thể 
trong 
phản 
ánh 
tâm 
lý 
Tác động giống nhau nhưng hình ảnh tâm lý ở các chủ thế khác nhau là khác nhau. 
Cùng một HTKQ tác động đến một chủ thể nhưng thời điểm khác nhau có những biểu hiện và sắc thái tâm lý khác nhau. 
Do mức độ, sắc thái tâm lý khác nhau nên chủ thể tỏ thái độ, hành vi khác nhau đối với hiện thực. 
*. Tâm lý người mang bản chất xã hội và có tính lịch sử 
Có nguồn gốc thế giới khách quan trong đó nguồn gốc xã hội là cái quyết định. 
Là sản phẩm của hoạt động và giao tiếp. 
Kết quả của quá trình lĩnh hội, tiếp thu vốn kinh nghiệm XH, nền văn hóa XH thông qua hoạt động và giao tiếp. 
TL hình thành, phát triển và biến đổi cùng với sự phát triển của lịch sử cá nhân, lịch sử dân tộc và cộng đồng. 
Bản chất xã hội 
CHƯƠNG 2 
HOẠT ĐỘNG 
NHẬN THỨC 
24 
	  Nhận thức – tình cảm – hành động 
  Đặc trưng nổi bật nhất của HDNT: 	 phản ánh HTKQ 
  Cảm giác, Tri giác : Nhận thức cảm tính? 
  Tư duy, tưởng tượng : Nhận thức lý tính? 
  “ Từ trực quan hành động đến tư duy 
 trừu tượng, từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn” 
	 Nhận thức cảm tính : phản ánh những thuộc tính bề ngoài, cụ thể của sự vật, hiện tượng đang trực tiếp tác động vào giác quan của con người. 
	 Nhận thức lý tính : phản ánh những thuộc tính bên trong, những mối liên hệ bản chất của sự vật hiện tượng trong HTKQ mà con người chưa biết. 
I. CẢM GIÁC 
1. Khái niệm cảm giác 
Cảm giác là một quá trình tâm lí phản ánh từng thuộc tính riêng lẻ của sự vật và hiện tuợng đang trực tiếp tác động vào giác quan của ta. 
3. Các quy luật của cảm giác 
3.1. Quy luật ngưỡng cảm giác 
Ngưỡng cảm giác: là giới hạn mà ở đó kích thích gây ra được cảm giác. 
Cảm giác có hai ngưỡng: phía trên và phía dưới. 
Ngưỡng cảm giác phía trên: cường độ kích thích tối đa vẫn gây ra được cảm giác. 
Ngưỡng cảm giác phía dưới: cường độ kích tối thiểu đủ để gây ra cảm giác. 
Thích ứng: là khả năng thay đổi độ nhạy cảm của cảm giác cho phù hợp với sự thay đổi của cường độ kích thích, khi cường độ kích thích tăng thì độ nhạy cảm giảm và ngược lại. 
Có ở tất cả các loại cảm giác, nhưng mức độ khác nhau và có thể rèn luyện được. 
3.2. Quy luật thích ứng của cảm giác 
Các cảm giác luôn tác động lẫn nhau: sự kích thích yếu lên một cơ quan phân tích này sẽ làm tăng lên độ nhạy cảm của một cơ quan phân tích kia và ngược lại. 
Có thể diễn ra đồng thời hoặc nối tiếp 
3.3. Quy luật tác động qua lại lẫn nhau của cảm giác (quy luật tương phản) 
II. TRI GIÁC 
1. Khái niệm tri giác 
Tri giác là một quá trình tâm lí phản ánh một cách trọn vẹn các thuộc tính của bề ngoài của sự vật, hiện tượng đang trực tiếp tác động vào các giác quan của ta. 
Hình ảnh trực quan do tri giác mang lại luôn về một svht cụ thể trong thực tiễn -> tri giác phản ánh tính chân thật hiện thực khách quan. 
Là cơ sở của chức năng định hướng cho hành vi và hoạt động. 
4.1. Quy luật tính đối tượng của tri giác 
Tri giác có khả năng tách đối tượng ra khỏi bối cảnh = tính tích cực của tri giác. 
Vai trò của đối tượng và bối cảnh không xác định có thể thay thể cho nhau. 
4.2. Quy luật về tính lựa chọn của tri giác (quy luật hình và nền) 
Vận dụng: trong nghệ thuật quảng cáo, ngụy trang, cuộc sống. khi muốn nổi bật đối tượng thì làm đối tượng khác biệt với bối cảnh và ngược lại có thể làm cho đối tượng và bối cảnh gần giống nhau. 
4.3. Quy luật về tính có ý nghĩa của tri giác 
Tức là có khả năng gọi được tên của sự vật, hiện tượng và xếp chúng vào một nhóm hay một lớp sự vật, hiện tượng nhất định 
Vận dụng: khi sử dụng tranh ảnh, sơ đồ cần ghi chú cụ thể để phản ánh chính xác sự vật hiện tượng. 
4.4. Quy luật về tính ổn định của tri giác 
Tính ổn định của tri giác là khả năng phản ánh sự vật, hiện tượng không thay đổi khi điều kiện tri giác thay đổi. 
Được hình thành trong hoạt động và là điều kiện cần thiết để định hướng trong đời sống và hoạt động. 
Ý nghĩa: giúp con người phản ánh chính xác với sự biến đổi vô tận của ngoại giới. 
4.5. Quy luật tổng giác 
Sự phụ thuộc của tri giác vào nội dung đời sống tâm lí con người, vào đặc điểm nhân cách của họ được gọi là hiện tượng tổng giác. 
Ý nghĩa: Tri giác có thể điều khiển được. Khi dạy học, giao tiếp cần chú ý đến hứng thú, thái độ, năng lực của đối tượng. 
4.6. Ảo giác 
Ảo giác là sự tri giác cho ta hình ảnh không đúng về sự vật trong một số trường hợp. 
Có ba loại ảo giác: ảo giác toàn thể và bộ phận, chiều cao và chiều ngang, tương phản. 
Nguyên nhân: Do đặc điểm của cơ thể, do trạng thái của cơ thể, do môi trường  
III. TƯ DUY 
1. Khái niệm tư duy 
Tư duy là một quá trình tâm lí phản ánh những thuộc tính bên trong, bản chất, những mối liên hệ, quan hệ có tính quy luật của sự vật, hiện tượng mà trước đó ta chưa biết. 
2.1. Tính có vấn đề của tư duy 
2.2. Tính gián tiếp của tư duy 
2.3. Tính trừu tượng và khái quát của tư duy 
2.4. Tư duy liên hệ chặt chẽ với ngôn ngữ 
2.5. Tư duy có quan hệ mật thiết với nhận thức cảm tính 
2. Đặc điểm của tư duy (05) 
2.1. Tính có vấn đề của tư duy 
Hoàn cảnh có vấn đề được cá nhân nhận thức đầy đủ. 
Điều kiện xuất hiện tư duy: 
Gặp hoàn cảnh (tình huống) có vấn đề, chứa đựng mâu thuẫn mà với phương tiện, cách thức cũ không giải quyết được. 
3. Tư duy là một quá trình 
Nhận thức vấn đề 
Xuất hiện các liên tưởng 
Sàng lọc liên tưởng và hình thành giả thuyết 
Kiểm tra giả thuyết 
Khẳng định 
Giải quyết vấn đề 
Phủ định 
Chính xác hoá 
Hành động tư duy mới 
IV. TƯỞNG TƯỢNG 
1. Khái niệm tưởng tượng 
Tưởng tượng là một quá trình tâm lí phản ánh những cái chưa từng có trong kinh nghiệm của cá nhân bằng cách xây dựng những hình ảnh mới trên cơ sở những biểu tượng đã có. 
Biểu tượng: hình ảnh của svht còn lưu lại trên não khi svht không còn trực tiếp tác động vào giác quan. 
2. Các cách sáng tạo hình ảnh mới trong tưởng tượng 
2.1. Thay đổi kích thước, 
số lượng 
2.2. Nhấn mạnh 
2.3. Chắp ghép 
Rồng Châu Á = đầu sư tử + mình rắn + chân chim + vảy cá 
2.4. Liên hợp 
Thuỷ phi cơ = máy bay + tàu thuỷ 
2.5. Điển hình hoá 
2.6. Loại suy 
TRÍ NHỚ & 
 HOẠT ĐỘNG 
	NHẬN THỨC 
1. Định nghĩa trí nhớ 
ĐN 1: Trí nhớ là một quá trình tâm lý phản ánh những kinh nghiệm đã có của cá nhân dưới hình thức biểu tượng, bao gồm sự ghi nhớ, giữ gìn và tái tạo lại sau đó ở trong óc cái mà con người đã cảm giác, tri gián, xúc cảnh, hành động hay suy nghĩ trước đây. 
ĐN 2: Trí nhớ là sự ghi lại, giữ lại và làm xuất hiện lại những kinh nghiệm trước đây của bản thân mỗi người. 
2. Các quá trình trí nhớ 
Quá trình ghi nhớ 
Quá trình giữ gìn 
Sự quên 
Quá trình tái hiện 
CHƯƠNG 3: VÔ THỨC & Ý THỨC 
3.1. Vô thức: 
. 
 Vô thức là hiện tượng tâm lý ở tầng bậc chưa có ý thức, nơi mà ý thức không thực hiện chức năng của mình. 
Các loại Vô thức 
VT ở tầng bậc bản năng 
Những HTTL dưới ngưỡng YT 
Hiện tượng Tâm thế 
Hiện tượng tâm lý dưới ý thức 
3.2. Ý Thức : Ý thøc lµ h×nh thøc ph¶n ¸nh t©m lý cao nhÊt chØ cã ë ng­êi, lµ sù ph¶n ¸nh b»ng ng«n ng÷ nh÷ng g× con ng­êi ®· tiÕp thu ®­îc trong qu¸ tr×nh quan hÖ qua l¹i víi thÕ giíi kh¸ch quan. 
3.2.1. Các thuộc tính cơ bản của ý thức 
Các thuộc tính c ơ bản của ý thức 
Thể hiện n ă ng lực nhận thức cao nhất của con ng ư ời 
Thể hiện thái đ ộ của con ng ư ời với TG 
Thể hiện sự đ iều chỉnh hành vi của con ng ư ời 
Tự ý thức: đ ánh giá bản thân phù hợp với HTKQ 
 Nhận thức 
 Thái độ Năng động của YT 
3.2.2. Cấu trúc của ý thức 
Mặt nhận thức 
Mặt thái độ 
Mặt năng động 
NT cảm tính(p/á thuộc tính bên ngoài) 
NT lý tính(p/á thuộc tính bên trong, bản chất) 
Điều khiển, điều chỉnh(Ý chí) 
Lựa chọn 
Cảm xúc 
Đánh giá 
3.2.3. Sự hình thành và phát triển ý thức về phương diện loài 
Vai trò của ngôn ngữ 
Có ý thức về mô hình hoạt đ ộng 
Sử dụng công cụ, đ ối chiếu, đ ánh giá sản phẩm 
Hoạt đ ộng xã hội, hợp tác, hiểu biết 
Vai trò của lao đ ộng 
Xây dựng mô hình, cách làm tr ư ớc khi HĐ 
Sáng tạo và sử dụng công cụ vào lao đ ộng 
Đối chiếu, hoàn thiện, đ ánh giá sản phẩm 
H ỡ nh thành TL trên ph ươ ng diện cá thể 
H ỡ nh thành trong hoạt đ ộng và thể hiện trong sản phẩm hoạt đ ộng của cá nhân 
H ỡ nh thành trong quan hệ giao tiếp của cá nhân với ng ư ời khác 
H ỡ nh thành bằng con đư ờng lĩnh hội nền v ă n hoá xã hội 
H ỡ nh thành bằng con đư ờng tự nhận thức, tự đ ánh giá, tự phân tích hành vi của m ỡ nh 
3.2.4. Sự hình thành và phát triển ý thức về phương diện cá thể 
3.2.5. Các cấp độ của ý thức 
62 
Cấp độ ý thức nhóm, ý thức tập thể 
Cấp độ ý thức, tự ý thức 
Cấp độ 
chưa ý thức 
3.3. Chú ý - điều kiện của hoạt động có ý thức 
3.3.1. Khái niệm: Chú ý là sự tập trung của ý thức vào một hay một nhóm sự vật hiện tượng, để định hướng hoạt động, đảm bảo điều kiện thần kinh – tâm lí cần thiết cho hoạt động tiến hành có hiệu quả. 
Các loại chú ý 
Chú ý không chủ đ ịnh 
Chú ý có chủ đ ịnh 
Chú ý sau chủ đ ịnh 
Sức tập trung của chú ý (khả năng chú ý vào phạm vi hẹp, lựa chọn đối tượng) 
Thứ nhất 
Thứ hai 
Sự bền vững của chú ý 
Thứ ba 
Sự phân phối của chú ý 
3.3.2. Các thuộc tính cơ bản của chú ý 
Thứ tư 
Sự di chuyển của chú ý 
. 
CHƯƠNG4 
T 
ÌNH CẢM 
TÌNH CẢM 
1. CẢM XÚC . 
1.1. Khái niệm 
	Là sự rung động của bản thân con người đối với hiện thực 
. 
1.2. Đặc điểm của cảm xúc 
Biểu hiện bề ngoài rất rõ ràng 
Cảm xúc rất đa dạng và phong phú 
1.3. Vai trò 
Hình thức thích ứng với hoàn cảnh xung quanh 
Kích thích hành động 
Đóng vai trò tích cực trong quá trình giao tiếp 
1.4. Các loại cảm xúc 
Tâm trạng 
Xúc động 
2.1. Khái niệm : Tình cảm là những thái độ cảm xúc ổn định của con người đối với HTKQ có liên quan đến nhu cầu và động cơ. 
2. TÌNH CẢM 
SVHT 
Phản ánh bản thân svht 
Qtr nhận thức 
Tỏ thái đ ộ 
Tình cảm 
Tác đ ộng 
Ý chí 
2.2. Những đặc điểm của tình cảm 
Tinh nhận thức 
Tính đối tượng 
Tính ổn định 
Tính xã hội 
2.3. Các loại tình cảm 
Tình cảm cấp thấp 
Tình cảm cấp cao 
Tình cảm đạo đức 
Tình cảm trí tuệ 
Tình cảm thẩm mĩ 
Tình yêu (đôi lứa) 
2.4.1. Quy luật thích ứng 
2.4.2. Quy luật “tương phản” 
2.4.3. Quy luật “pha trộn” 
2.4.4. Quy luật “di chuyển” 
2.4.5. Quy luật”lây lan” 
2.4.6.Quy luật về sự hình thành 
 tình cảm 
72 
2.4. Các quy luật của tình cảm 
Tình cảm lặp đi lặp lại nhiều lần 1 cách đơn điệu thì đến 1 lúc nào đó nó sẽ suy yếu và lắn xúông. 
Biểu hiện: dao năng mài thì sắc, người năng chào thì quen; xa thương gần thường 
Ứng dụng: Tránh thích ứng và tập thích ứng 
Cần : đổi mới 
73 
2.4.1. Quy luật thích ứng 
Trong quá trình hình thành và biểu hiện tình cảm , sự xuất hiện hoặc sự suy yếu đi của một tình cảm này có thể làm tăng hoặc giảm của một tình cảm khác xảy ra đồng thời hoặc nối tiếp với nó. 
Ví dụ: Mai sau anh gặp được người, đẹp hơn người cũ anh thời quên tôi; ngọt bùi nhớ lúc đắng cay 
Ứng dụng: Trong dạy học, giáo dục biện pháp “ôn nghèo nhớ khổ, ôn cố tri tân và nghệ thuật xây dựng nhân vật phản diện và chính diện 
74 
2.4.2. Quy luật “tương phản” ( cảm ứng) 
Trong đời sống tình cảm của con người cụ thể, nhiều khi 2 tình cảm đối cực nhau có thể xảy ra cùng một lúc, nhưng không loại trừ nhau chúng “pha trộn” vào nhau. 
Biểu hiện: Lo âu và tự hào, yêu và ghét 
 giận thì giận mà thương thì thương 
75 
2.4.3. Quy luật “pha trộn” 
Xúc cảm, tình cảm của con người có thể di chuyển từ đối tượng này sang đối tượng khác 
Biểu hiện: giận cá chém thớt, vơ đũa cả nắm 
yêu nhau yêu cả đường đi 
Ghét nhau ghét cả tông ti họ hàng 
ứng dụng: 
+ Kiềm chế cảm xúc tránh hiện tượng vơ đũa cả nắm 
 +Tránh thiên vị trong đánh giá “yêu nên tốt ghét nên xấu” 
Cần có một cái đầu lạnh và một trái tim nóng 
76 
2.4.4. Quy luật “di chuyển” 
Xúc cảm tình cảm có thể truyền lây từ người này sang người khác. 
Biểu hiện: vui lây, buồn lây, đồng cảm, ủng hộ người nghèo, một con ngựa đau 
ứng dụng: các hoạt động tập thể như lao động học tập. Vận dụng trong giáo dục trong tập thể và bằng tập thể 
77 
2.4.5. Quy luật ”lây lan” 
Xúc cảm là cơ sở của tình cảm. Tình cảm được hình thành do quá trình tổng hợp hóa, động hình hóa và khái quát hóa những xúc cảm cùng loại. 
Khái quát hoá là quá trình dùng trí óc để hợp nhất nhiều đối tượng khác nhau thành một nhóm, một loại theo những thuộc tính, những liên hệ, quan hệ chung nhất định . 
Tổng hợp hoá là quá trình dùng trí óc để hợp nhất các thành phần đã được tách rời nhờ sự phân tích, thành một chỉnh thể . 
Động hình hóa (định hình động lực) là khả năng làm sống lại một phản xạ hoặc một chuỗi phản xạ đã được hình thành từ trước 
78 
2.4.6. Quy luật về sự hình thành tình cảm 
+ "Năng mưa thì giếng năng đầy 
Anh năng đi lại mẹ thầy năng thương" 
+ Lửa gần rơm lâu ngày cũng bén 
Tình cảm được hình thành từ xúc cảm, nhưng khi hình thành thì tình cảm lại thể hiện quan xúc cảm và chi phối xúc cảm. 
79 
3. ĐAM MÊ 
3.1. Khái niệm: là một khuynh hướng chiếm ưu thế, có thể trở thành thống trị và độc tôn phá vỡ sự quân bình của đới sống tâm lý. 
CHƯƠNG 5: Ý CHÍ VÀ HÀNH ĐỘNG Ý CHÍ 
1. Khái niệm ý chí 
Ý chí là một phẩm chất nhân cách, thể hiện ở năng lực thực hiện những hành động có mục đích đòi hỏi phải có sự nỗ lực khắc phục khó khăn. 
Hai mươi phút sau, lúc đưa vào phòng cấp cứu, anh phi công tỉnh lại. Sắc mặt không hề thay đổi, anh nói qua hai hàm răng cắn chặt: 
- Nhiệm vụ đã hoàn thành.Đồng đội thế nào? Máy bay có sao không? 
Và anh lại bất tỉnh. 
Khoảng nửa giờ nữa trôi qua , anh lại tỉnh lại và lại hỏi y hệt như lần trước. Khi biết máy bay an toàn và đồng đội không sao cả, anh hài lòng nói: 
- Thế là mừng! 
Anh bắt đầu cảm thấy đau nhói kêu rên và giãy giụa. 
Bị thương nặng anh cố lái máy bay về sân bay, nỗi lo về đồng đội và máy bay mạnh đến mức độ trung tâm hưng phấn gắn liền với nỗi lo lắng đó trong vỏ não đã ức chế sự đau đớn, không để anh ngất lịm đi trong không trung . Trung tâm hưng phấn đó mạnh đến nỗi lúc đã đưa đến phòng cấp cứu, sau hai lần ngất đi, nó vẫn không bị dập tắt . Chỉ những lời nói làm anh an tâm mới có thể dập tắt được trung tâm đó. Thành thử, sau đấy trung tâm này khử ức chế chỗ những vùng trước kia đã bị ức chế và anh phi công cảm thấy đau nhức và giãy giụa vì vết thương quá nặng. 
Có trường hợp một máy bay hạ cánh không bình thường : sau khi đụng vào mặt đất, chiếc máy bay đó lao chồm lên , cắm phập một cánh xuống đất , đứng dừng lại và tắt máy. 
Mọi người lao đến sững sờ : anh phi công máu me đầm đìa vẫn còn nắm chặt tay lái. Chân anh đạp cứng trên phanh hãm. Trên nét mặt anh còn lộ rõ sự căng thẳng tột độ, sự chú ý và sự nỗ lực phi thường. Anh đã bất tỉnh. 
Vd: Câu chuyện CÁI CHẾT BỊ CHẶN LÙI 
Vd: Câu chuyện Marathon 
=> giúp con ng ư ời đ iều khiển và đ iều chỉnh hoạt đ ộng của cá nhân 
khắc phục mọi khĩ khăn nhằm đạt mục đích đề ra 
NHƯ THẾ NÀO MỚI GỌI LÀ MỘT NGƯỜI CÓ Ý CHÍ? 
3. Hành động ý chí 
Hành động ý chí là hành động có ý thức, có chủ tâm đòi hỏi nỗ lực khắc phục khó khăn thực hiện đến cùng mục đích đã đề ra. 
Xác định mục đích, hình thành động cơ 
Lập kế hoạch hành động 
Chọn phương tiện và biện pháp hành động 
Quyết định hành động 
Thực hiện hành động bên ngoài 
Hành động ý chí bên trong 
đánh giá kết quả 
Chuẩn bị 
Th.hiện 
Đgiá 
3. Hành đ ộng tự đ ộng hóa: 
Thế nào là hành động tự động hĩa? 
a. ĐN: 
là loại hành động mà lúc đầu vốn là một hành động cĩ ý thức 
nhưng do được lặp đi lặp lại hay do luyện tập 
mà trở thành hành động tự động, kh ơ ng cần cĩ sự kiểm sốt trực tiếp của ý thức mà vẫn thực hiện cĩ kết quả. 
3. Hành đ ộng tự đ ộng hóa : 
Cĩ những loại hành động tự động hĩa nào? 
vừa viết vừa nghe giảng vừa nhìn bảng 
nghe - nĩi ngoại ngữ 
Chơi bĩng bàn 
Kh ơ ng nhìn bàn phím nhưng khi đánh sai thì phát hiện ngay 
quen rửa bát sau bữa ăn. 
quen sống sạch sẽ, 
quen nĩi thừa: đúng kh ơ ng , hiểu kh ơ ng , phải kh ơ ng 
Bất ngờ thấy người lớn, lập tức buột miệng chào 
v.v... 
Kỹ xảo: là hành động ý chí đã được tự động hóa nhờ luyện tập. 
Thói quen: là hành động tự động hóa ổn định, trở thành nhu cầu của con người. Nếu nhu cầu đó không được thỏa mãn thì con người cảm thấy khó chịu, có khi đau khổ, day dứt. 
Hai loại hành động tự động hoá 
Sự khác nhau giữa kỹ xảo và thói quen 
Mức độ tham gia của ý chí vào quá trình kỹ xảo ít. 
Không nhất thiết phải theo dõi bằng mắt, mà được kiểm tra bằng cảm giác vận động, tức là các rung động đi qua các dây thần kinh, các khớp xương, bắp thịt. 
Các động tác mang tính nhuần nhuyễn, kết quả cao và ít tốn kém năng lượng thần kinh và bắp thịt. 
92 
Đặc điểm của kỹ xảo 
Hiểu biết cách làm: có tri thức về kỹ xảo muốn thành lập 
Hình thành kỹ năng:biết vận dụng mọt cách sơ bộ tri thức vào một hành động nào đó. Mức độ tham gia của ý thức cao, tốn nhiều năng lượng 
Hình thành kỹ xảo: kỹ năng được củng cố và tự động hóa nhờ luyện tập.( biến hành động ý chí thành hành động tự động hóa) 
93 
Quá trình hình thành kỹ xảo 
Quy luật hình thành kỹ xảo 
Quy luật về sự tiến bộ không đ ồng đ ều của các kĩ xảo 
Quy luật đ ỉnh của ph ươ ng pháp luyện tập 
Quy luật về sự tác đ ộng qua lại giữa kĩ xảo đ ã có và kĩ xảo mới 
Quy luật dập tắt kĩ xảo 
Quy luật hình thành kỹ xảo 
N 
H 
 
N 
C 
Á 
C 
H 
 6 
I. Khái niệm chung về nhân cách 
1. Nhân cách là gì? 
1.1.Khái niệm: 
+ Con người : là thành viên của một cộng đồng, 
một xã hội, vừa là một thực thể tự nhiên vừa là 
một thực thể xã hội. => chỉ mọi thành viên trong 
cộng đồng người. 
+ Cá nhân : dùng để chỉ một con người cụ thể 
của cộng đồng, thành viên của xã hội. (có địa 
danh, danh tánh)=> có tất cả đặc điểm của con người 
97 
Cá tính : dùng để chỉ cái đơn nhất, có một không hai, không lặp lại trong tâm lí của cá thể động vật hoặc cá thể người. 
Chủ thể : là khái niệmchỉ con người đang thực hiện một hoạt động hoặc một mối quan hệ nào đó 
Nhân cách : chỉ phần tâm lý – xã hội của con người với tư cách là 1 thành viên của xh, chủ thể của hoạt động có ý thức và giao tiếp Nhân cách = Người 
II. Cấu trúc tâm lý của nhân cách 
Tài 
Đức 
 Phẩm chất 
Phẩm chất xã hội. 
Phẩm chất cá nhân 
Phẩm chất ý chí 
 Năng lực 
Năng lực xã hội hoá 
Năng lực chủ thể hoá 
Năng lực hành động 
Nhận 
thức 
Tình cảm 
Ý chí 
101 
III. Những thuộc tính tâm lý nhân cách 
Xu hướng của nhân cách và động cơ của nhân cách 
Khái niệm : Xu hướng cá nhân là một hệ thống động cơ và mục đích định hướng, thúc đẩy con người tích cực hoạt động nhằm thoả mãn những nhu cầu hay hứng thú, hoặc vươn tới mục tiêu cao đẹp mà cá nhân lấy làm lẽ sống của mình 
102 
Một số mặt biểu hiện của xu hướng cá nhân 
Nhu cầu 
Hứng thú 
Lý tưởng 
Thế giới quan 
Niềm tin 
Hệ thống động cơ của nhân cách 
103 
2. Tính cách 
2.1. Tính cách là gì? 
Tính cách là một thuộc tính tâm lí phức hợp của cá nhân bao gồm một hệ thống thái độ của nó đối với hiện thực, thể hiện trong hành vi cử chỉ và cách nói năng tương ứng. 
Gồm hai nhóm nét tính cách: tốt và xấu 
Luôn mang tính ổn định và bền vững, thống nhất và cũng mang tính độc đáo, riêng biệt, điển hình cho mỗi cá nhân. 
104 
2.2. Cấu trúc của tính cách 
Hệ thống thái độ của cá nhân 
 Hệ thống hành vi, cử chỉ, cách nói năng của cá nhân. 
105 
Hệ thống thái độ của cá nhân = Nội dung  
+ Thái độ đối với tập thể : lòng yêu nước, yêu chủ nghĩa xã hội, thái độ chính trị, tinh thần đổi mới, tinh thần hợp tác cộng đồng 
+ Thái độ đối với lao động : lòng yêu lao động, cần cù, sáng tạo, lao động có kỷ luật, tiết kiệm 
106 
+ Thái độ đối với bản thân : tính khiêm tốn, lòng tự trọng, tinh thần tự phê bình.. 
+ Thái độ đối với mọi người : lòng yêu thương con người theo tinh thần nhân đạo, quý trọng con người, tinh thần đoàn kết, tương trợ, tính cởi mở, chân thành, thẳng thắn, công bằng, 
107 
Hệ thống hành vi, cử chỉ, cách nói năng của cá nhân = Hình thức 
Hệ thống hành vi, cử chỉ, lời nói tương ứng chịu sự chi phối của nội dung, chúng gắn bó, thống nhất với nội dung. 
 Mối quan hệ giữa nội dung và hình thức của tính cách tạo ra trong xã hội những kiểu người khác nhau. 
108 
3. Khí chất 
3.1. Khí chất là gì ? 
 Là thuộc tính phức hợp của cá nhân, biểu hiện ở cường độ, tốc độ nhịp độ của hoạt động tâm lí, thể hiện sắc thái hành vi cử chỉ và cách nói năng của cá nhân. 
109 
3.2. Các kiểu khí chất theo Hypocrat 
Chất nước ưu thế 
Chất máu ở tim thuộc tính nóng 
Nước nhờn ở não có tính lạnh lẽo 
Mật vàng ở gan có tính khô 
Mật đen ở dạ dày có tính ẩm ướt 
Khí chất tương ứng 
Hăng hái(sanguin) 
Bình thản (Flegmatinque) 
Nóng nảy(cholerique) 
Ưu tư (melancolieque) 
110 
Theo Paplốp 
Dựa vào 2 quá trình thần kinh: 
 	 hưng phấn và ức chế 
 => có 3 thuộc tính cơ bản: 
	 cường độ, tính cân bằng, tính linh hoạt. 
111 
 Kiểu mạnh mẽ, cân bằng, linh hoạt 
 Kiểu mạnh mẽ, cân bằng, không linh hoạt 
 Kiểu mạnh mẽ, không cân bằng 
 Kiểu yếu 
 Hăng hái 
 Bình thản 
 Nóng nảy 
 Ưu tư 
112 
Hăng hái : cường độ mạnh+ cân bằng +linh hoạt 
 Nhận thức nhanh, tình cảm dễ xuất hiện, lạc quan, vui tính, ưu dí dỏm, cởi mở, nhiệt tình, dễ và nhanh chóng thích nghi với môi trường. 
Thiếu sâu sắc, tình cảm dễ thay đổi, ý chí thiếu kiên định, hay hấp tấp vội vã. 
Cần giáo dục tính kiên trì, nhẫn nại, tự kiềm chế, cần đôn đốc nhắc nhở thừơng xuyên trong hoạt động. 
 Phê bình: một cách thẳng thắn 
113 
Bình thản : mạnh + cân bằng+ không linh hoạt 
 Nhiệt tình khi đã tham gia, tâm lí bền vững, sâu sắc, bình tĩnh, kiên trì, không vội vàng hấp tấp, tự kiềm chế tốt 
 Tính ỳ và tính không linh hoạt là nhược điểm. Thích nghi môi trường chậm, do dự nên dễ mất thời cơ. 
 Rèn luyện năng lực nhạy cảm, thích nghi, nên tham gia các hoạt động có tính chất “động” 
114 
Nóng nảy : mạnh + không cân bằng+ linh hoạt 
 Năng lực nhận thức nhanh, xúc cảm và tình cảm khi bộc lộ thì rất mạnh liệt, có tính quả quyết, dũng cảm, hăng hái, sôi nổi, thật thà, hay nói thẳng 
 Nhận thức ít sâu sắc, dễ cáu gắt phát khùng, dễ vui dễ buồn, hay mệnh lệnh ít thuyết phục, hay liều lĩnh, mạo hiểm, vội vàng. 
 Giáo dục tính tự kiềm chế, kiên trì, nhẫn nại. Nên tham gia hoạt động có tính chất “tĩnh”. 
115 
Ưu tư : yếu+ không cân bằg+ không linh hoạt 
 Suy nghĩ sâu sắc, chín chắn, năng lực tưởng tượng dồi dào phong phú thấy được trứơc khó khăn, lường được hậu quả, dịu hiền, tình cảm sâu sắc và bền vững, dễ thông cảm với người khác 
 Hay run sợ, e ngại, hay tự ti, hòai nghi, bi quan, phản ứng chậm với các kích thích,thích nghi kém. 
 Rèn luyện tính quả quyết, tính dũng cảm và bạo dạn, tinh thần lạc quan và sự tự tin. Nên giao việc có tính chất động. 
116 
4. Năng lực 
a)Khái niệm: 
Năng lực là tổ hợp những thuộc tính độc đáo của cá nhân, phù hợp với những yêu cầu của một hoạt động nhất định, đảm bảo cho hoạt động đó có hiệu quả. 
Năng lực vừa là điều kiện vừa là kết quả của hoạt động 
Là sản phẩm của lịch sử. 
117 
b) Các mức độ của năng lực 
 Năng lực: khả năng hoàn thành có kết quả 1 hoạt động nào đó 
 Tài năng : hòan thành có sáng tạo một hoạt động 
 Thiên tài: mức độ kiệt xuất của các vĩ nhân trong lịch sử 
118 
c) Phân loại năng lực 
 Năng lực chung: cần thiết cho nhiều hoạt động khác nhau 
 Năng lực riêng: có tính chất chuyên môn. 
119 
IV. Sự hình thành và phát triển nhân cách 
 1. Các yếu tố chi phối sự hình thành nhân cách 
 1.1. Giáo dục và nhân cách 
 1.2. Hoạt động của cá nhân 
 1.3. Giao tiếp với nhân cách 
 1.4. tập thể với nhân cách 
 2. Sự hoàn thiện nhân cách 
	Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng, từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn đó là con đường nhận thức hiện thực khách quan và chân lý 
120 
121 
CẢM ƠN CÁC ANH, CHỊ ĐÃ LẮNG NGHE VÀ HỢP TÁC!