Bài giảng Quy trình và phương pháp điều tra xã hội học

BÀI GIẢNG
THỜI GIAN: 2,5 TIẾT
TIẾN SỸ: TRẦN THỊ MINH NGỌC
PHƯƠNG PHÁP ĐIỀU TRA XÃ HỘI HỌC
Giảng dạy theo phương pháp cùng
tham gia. Người học bước đầu nắm
được các tri thức cơ bản về các
phương pháp điều tra xã hội học,
các bước của một cuộc điều tra xã
hội học, có kỹ năng vận dụng các
phương pháp, các quy trình điều tra
xã hội học vào nghiên cứu thực tiễn
xã hội tại địa phương.
Yêu cầu 
Trang bị cho học viên hệ
thống tri thức cơ bản về
phương pháp điều tra xã hội
học, quy trình của một cuộc
điều tra xã hội học, kỹ thuật
của một cuộc điều tra xã hội
học, nắm được các bước điều
tra, các thao tác chính trong
từng giai đoạn.
Mục đích
Xác định vấn đề cần 
nghiên cứu
Xây dựng khung 
lý thuyết, giả thiết
Chọn phương pháp 
điều tra
Chọn mẫu điều tra
Xây dựng bảng 
câu hỏi điều tra
Kết thúc công 
tác chuẩn bị
Xã hội hoá kết 
quả nghiên cứu
Trình bày báo cáo 
kết quả nghiên cứu
Kiểm định giả 
thuyết nghiên cứu
Tập hợp tài liệu
xử lý và phân tích
Xử lý và phân 
tích thông tin
Tiến hành thu thập 
thông tin 
Công tác tiền trạm
Lựa chọn và tập 
huấn điều tra viên
Lập biểu đồ 
tiến độ điều tra
Chuẩn bị kinh 
phí điều tra
Chọn thời điểm 
điều tra
Thực tế xã hội
II. CÁCH THỨC TIẾN HÀNH MỘT CUỘC ĐIỀU TRA XÃ HỘI 
HỌC
1
Giai đoạn 
chuẩn bị
2
Giai đoạn 
tổ chức 
điều tra
3
Giai đoạn xử lý, phân 
tích và xã hội hoá kết quả 
điều tra xã hội học
b. Xây dựng khung lý thuyết
a. Xác định vấn đề 
nghiên cứu
c. Chọn phương 
pháp điều tra
e. Chọn mẫu 
điều tra
d. Xây dựng bảng 
câu hỏi
Giai đoạn chuẩn 
bị
 Nội dung nghiên cứu.
 Đối tượng nghiên cứu.
 Địa bàn n/c
a. Xác định vấn đề nghiên cứu
 Chỉ báo trung gian.
 Chỉ báo trực tiếp.
Thiết lập khung lý thuyết
Thao tác hoá khái niệm và xác định các chỉ báo:
b. Xây dựng khung lý thuyết
Truyền thông 
dân số
Hệ thống giá trị 
chuẩn mực XH
Môi trường 
gia đình
Môi trường 
cộng đồng
Thực hiện 
KHHGĐ
Mức sinh
Chuẩn mực 
tái sinh sản
Kiến thức về 
tránh thai
Thái độ chấp 
nhận KHHGĐ
Khung lý thuyết nghiên cứu truyền thông dân số và KHHGĐVí dụ:
Cơ cấu Chính trị - Kinh tế - Xã hội
c. Chọn phương pháp điều tra
Kết cấu và trình tự sắp xếp các 
câu hỏi trong 1 bảng hỏi
d. Xây dựng bảng câu hỏi Yêu cầu đối 
với câu hỏi
Các dạng câu hỏi 
thường dùng
Câu hỏi đóng
Câu hỏi mở
Câu hỏi kết hợp
e. Chọn mẫu điều tra
Mẫu là tập hợp của những đối tượng
nghiên cứu trong một cuộc điều tra
xã hội học mà cơ cấu thành phần và
đặc điểm, tính chất của nó mang tính
đại diện cho tổng thể đối tượng được
nghiên cứu.
 Mẫu ngẫu nhiên đơn giản 
 Mẫu ngẫu nhiên hệ thống
 Chọn mẫu theo lớp
 Chọn mẫu theo cụm
 Chọn mẫu điển hình
K =
N
n
Các phương pháp chọn mẫu:
c. Thu thập thông tin 
trên thực địa
a. Lập kế hoạch 
điều tra
b. Lựa chọn và tập 
huấn nghiên cứu 
viên, điều tra viên 
Giai đoạn tổ 
chức điều tra
 Lựa chọn thời điểm
tiến hành điều tra.
Chuẩn bị kinh phí để
tiến hành điều tra.
Công tác tiền trạm.
 Lập biểu đồ tiến độ
điều tra.
 Tập huấn nghiên cứu viên
 Tập huấn điều tra viên
Thông tin sơ cấp - cấp 1: Là những thông tin thu được từ việc thu thập thông
tin cá biệt qua các nguồn khác nhau.
Mô tả theo cách phân nhóm
Mô tả theo cách mô hình hoáPhân tích 
thông tin
b 
Tập hợp tài liệu và 
xử lý thông tin 
phiếu điều tra 
a 
Kiểm định 
giả thuyết
nghiên cứu
c 
Viết báo cáo và xã
hội hóa kết quả
nghiên cứu
d 
Giai đoạn xử lý, phân 
tích và xã hội hoá kết 
quả điều tra XHH
Thông tin sơ cấp - cấp 2: Là những thông tin đã được xử lý thuần tuý về mặt
kỹ thuật với các phương pháp thống kê xã hội.
Thông tin cao cấp - cấp 3: Là những thông tin đã được các chuyên gia, các
nhà nghiên cứu phân tích, tổng hợp để rút ra các kết luận khoa học, qua
đó đưa ra những kiến nghị, dự báo.
Phương pháp 
quan sátPhương pháp phân 
tích tài liệu
Phương pháp thực 
nghiệm
Phương pháp 
phỏng vấn
Phương pháp 
Ankét
MỘT SỐ PHƯƠNG 
PHÁP ĐIỀU TRA XÃ 
HỘI HỌC
A. Phương pháp phân tích tài liệu
“Là phương pháp thu thập thông tin xã hội dựa trên sự phân tích nội dung
những tài liệu đã có sẵn”.
1. Khái niệm
 Lựa chọn tài liệu được phải căn cứ vào nội dung, nhiệm vụ và phạm vi
nghiên cứu của cuộc điều tra xã hội học.
 Xác định tài liệu là bản chính, bản sao hay dị bản.
 Có thái độ phê phán đối với tài liệu (tên tài liệu, hoàn cảnh ra đời, độ tin
cậy, tính xác thực, ảnh hưởng xã hội của tài liệu, giá trị sử dụng...).
Các loại tài liệu (có nhiều cách phân loại tài liệu): tài liệu viết, tài liệu
thống kê, tài liệu điện quang, tài liệu ghi âm
2. Yêu cầu
Chính xác, linh hoạt.
3. Các phương pháp phân tích tài liệu
Dễ rơi vào sự phân tích chủ quan.
 Phân tích bên ngoài.
 Phân tích bên trong.
Phân tích theo nhóm các dấu hiệu, các phạm trù, tìm ra mối quan hệ
nhân quả giữa các nhóm chỉ báo.
Phân tích truyền thống (phương pháp phân tích định tính)
Phân tích hình thức hoá (phương pháp phân tích định lượng)
A. Phương pháp phân tích tài liệu
4. Ưu nhược điểm của phương pháp phân tích tài liệu
 Tiết kiệm được thời gian, công sức, kinh phí, nhân lực.
 Thu được thông tin đa dạng, nhiều mặt; giúp nhà nghiên cứu tìm hiểu
những đối tượng trong quá khứ, hiện tại.
 Tài liệu ít được phân chia theo dấu hiệu mà ta mong muốn.
 Thông tin dễ bị ảnh hưởng bởi quan điểm, tư tưởng của tác giả.
 Tổng hợp thông tin rất khó, có những tài liệu đòi hỏi phải có chuyên
gia có trình độ cao, nhiều tài liệu bảo mật cản trở việc nghiên cứu.
Ưu điểm:
Nhược điểm:
A. Phương pháp phân tích tài liệu
B. Phương pháp quan sát
“Là phương pháp thu thập thông tin xã hội về đối tượng nghiên cứu thông qua
tri giác trực tiếp và ghi chép trung thực những nhân tố có liên quan đến đối
tượng và mục đích nghiên cứu”.
1. Khái niệm
2. Các loại phương pháp quan sát
Quan sát cơ cấu hoá và quan sát không cơ cấu hoá
Quan sát tham dự và quan sát không tham dự
Quan sát trong phòng thí nghiệm và quan sát hiện trường
Quan sát có hệ thống và quan sát ngẫu nhiên
B. Phương pháp quan sát
3. Yêu cầu khi thực hiện quan sát
Xác định được 
thời gian, địa 
điểm tiến 
hành quan sát
2
Xác định 
khách thể, 
mục tiêu, 
nhiệm vụ, đối 
tượng quan 
sát 
1
Căn cứ vào nội 
dung, đối tượng 
quan sát lựa chọn 
loại loại phương 
pháp quan sát 
3
Tiến hành 
quan sát thu 
thập thông tin, 
ghi chép các 
dữ kiện 
4
Phân tích dữ 
liệu, viết báo 
cáo
5
4. Ưu nhược điểm của phương pháp quan sát
 Thông tin có đặc tính mô tả, cụ thể, khách quan, chân thực. 
 Thông tin thu được một cách trực tiếp ghi lại những biến đổi khác
nhau của đối tượng từ các thời điểm khác nhau.
 Tốn nhiều thời gian, công sức.
 Nghiên cứu những sự kiện đang diễn ra.
 Sự có mặt của nhà nghiên cứu ảnh hưởng tới thông tin.
Ưu điểm:
Nhược điểm:
B. Phương pháp quan sát
C. Phương pháp phỏng vấn
“Là phương pháp thu thập thông tin xã hội thông qua đối thoại theo một chủ
đề, một trật tự nhất định giữa nhà nghiên cứu với khách thể nghiên cứu”.
1. Khái niệm
3. Các loại phỏng vấn
Phỏng vấn thường và phỏng vấn sâu
Phỏng vấn tiêu chuẩn hoá và phỏng vấn không tiêu chuẩn hoá
Phỏng vấn nhóm tập trung
2. Yêu cầu thực hiện phỏng vấn
 Nghệ thuật đặt câu hỏi tại sao.
 Nghệ thuật lắng nghe.
 Phỏng vấn là một quá trình sáng tạo.
4. Ưu nhược điểm của phương pháp phỏng vấn
 Thu được thông tin trực tiếp, bổ ích, lọi bỏ được các sai số trung gian.
 Nhà nghiên cứu có thể kiểm tra thăm dò đối tượng khi thấy thông tin
chưa đủ độ tin cậy.
 Phỏng vấn thu được thông tin nhiều mặt.
 Tốn thời gian, công sức, kinh phí (xử lý tốn kém, phức tạp).
 Thái độ của người phỏng vấn có thể ảnh hưởng đến độ tin cậy của
thông tin.
Ưu điểm:
C. Phương pháp phỏng vấn
Nhược điểm:
D. Phương pháp Ankét
“Là phương pháp thu thập thông tin xã hội gián tiếp dựa trên bảng hỏi (phiếu
trưng cầu ý kiến)”.
1. Khái niệm
2. Yêu cầu 
 Bảng hỏi đã được quy chuẩn chung cho mọi đối tượng.
 Chọn mẫu đại diện hết sức nghiêm ngặt.
 Cộng tác viên đòi hỏi phải được tập huấn chu đáo.
 Bảng hỏi phải thể hiện được nội dung nghiên cứu, đảm bảo tính lô-gích
hợp lý.
3. Ưu nhược điểm
 Tiết kiệm được kinh phí (cùng một lúc thu được ý kiến của nhiều
người).
 Thông tin thu được có độ tin cậy tương đối cao.
 Phù hợp cho những nghiên cứu định lượng.
 Phải đầu tư nhiều thời gian công sức soạn thảo một bảng hỏi quy
chuẩn.
 Thu hồi lại bảng hỏi thường gặp khó khăn, do đó ảnh hưởng trực tiếp
tới tính đại diện của thông tin.
 Nhiều câu hỏi không nhận được sự trả lời của khách thể hạn chế tính
đầy đủ của thông tin.
Ưu điểm:
Nhược điểm:
D. Phương pháp Ankét
E. Phương pháp thực nghiệm
Thực nghiệm là phương pháp thu
thập thông tin xã hội thông qua
việc kiểm tra giả thuyết này hay
giả thuyết khác, để có những tri
thức mới có giá trị lý luận hoặc
thực tiễn.
Thực nghiệm là phương pháp thu
nhận và phân tích các tài liệu kinh
nghiệm nhằm kiểm tra giả thuyết về
những mối quan hệ nhân quả giữa
các hiện tượng và các quá trình xã
hội.
2. Các loại thực nghiệm cơ bản
Thực nghiệm ở hiện trường
Thực nghiệm trong phòng thí nghiệm
Thực nghiệm kiểm tra
Thực nghiệm tự nhiên
1. Khái niệm
3. Yêu cầu phương pháp thực nghiệm
Phải đặt giả thuyết
về sự tồn tại của
mối liên hệ nhân
quả giữa các hiện
tượng được nghiên
cứu.
2
Tiến hành thực
nghiệm cần xác
định được mối
quan hệ phụ
thuộc mang tính
nhân-quả.
1
Để đảm bảo được
mối quan hệ nhân-
quả, thực nghiệm
cần được tiến hành
theo một trình tự
thời gian nhất định
và đảm bảo tính
khách quan.
3
Nhà nghiên cứu thực
nghiệm phải có kinh
nghiệm, hiểu tâm lý
đối tượng và có khả
năng điều chỉnh quá
trình diễn biến các
sự kiện trong thực
nghiệm.
4
E. Phương pháp thực nghiệm
2. Lưu ý
 Các phương pháp nghiên cứu xã hội học cơ bản đều có ưu điểm, nhược điểm
khác nhau. Do đó, trong quá trình thu thập thông tin xã hội, nhà nghiên cứu
phải biết phối hợp các phương pháp nghiên cứu.
 Thông tin thu được mang tính khách quan, chân thực.