Bài giảng Môi trường tự nhiên - Bài 5: Diễn trình văn hóa Việt Nam - Phan Quốc Anh

CƠ SỞ VĂN HÓA ViỆT NAM
Bài 5:
DIỄN TRÌNH 
VĂN HÓA VIỆT NAM
Soạn và giảng: TS Phan Quốc Anh 
Nội dung
1. Lớp Văn hóa bản địa
2. Lớp Văn hóa giao lưu Việt - Ấn
3. Lớp Văn hóa giao lưu với Trung Hoa
4. Lớp Văn hóa giao lưu với phương Tây
5. Văn hóa thời kỳ đổi mới
1. Lớp văn hóa bản địa
1.1.Thời tiền sử:
- Văn hóa săn bắt, hái lượm – Khí hậu nhiệt
ẩm
- Hình thành nghề nông nghiệp lúa nước.
(Đông Nam Á là một trong những trung tâm
phát sinh nông nghiệp sớm nhất).
- Nghề trồng dâu nuôi tằm, dệt vải làm đồ che
thân
- Trồng chè
- Trồng thuốc chữa bệnh
- Chăn nuôi gia súc
- Làm nhà sàn
1.2. Giai đoạn văn hóa Văn Lang – Âu Lạc
• Không gian văn hóa: Khu vực cư trú
của người Bách Việt.
• Thời gian: Năm 2879 trước CN, ứng
với giai đoạn đầu thời đại đồ đồng,
cũng là thời kỳ hình thành chủng
Bách Việt.
• Chủ thể văn hóa: Truyền thuyết về người
Việt Nam, họ Hồng Bàng: Lộc tục, cháu 4
đời của vua Viêm Đế, họ Thần Nông lên
làm vua lấy hiệu là Kinh Dương, lấy tên
nước là Xích Quỷ (Thần Phương Nam).
Lộc Tục lấy con gái vua hồ Động Đình là
Long nữ sinh ra Sùng Lãm, nối ngôi làm
vua xưng là Lạc Long Quân, lấy Âu Cơ
sinh ra bọc Trăm trứng, trăm con trai, 50
theo cha xuống biển, 50 theo mẹ lên rừng,
đến đất Phong Châu (Việt trì) con trai
trưởng lên làm vua xưng là vua Hùng.
• Thời kỳ Âu lạc, quốc gia của An Dương
Vương đã phát triển khá cao. Lúc này kết
thúc thời sơ sử và bước vào thời kỳ lịch
sử.
• Nước Âu lạc xuất hiện vào thế kỷ thứ ba
trước công nguyên là một trong những
quốc gia hình thành sớm nhất ở Đông
Nam Á. Vào đầu công nguyên xuất hiện
hai nước Phù Nam và Chăm pa mà sau
này thuộc lãnh thổ Việt Nam
1.3. Giai đoạn từ 3 – 2 nghìn năm trước 
CN đến vài trăm năm sau CN
• Văn hóa Đông Sơn lan tỏa trong khu vực 
Đông Nam Á: 
- Nghề luyện kim đồng: Sau khi nghề trồng 
lúa nước phát triển, nghề luyện kim đồng 
bắt đầu hình thành: đồ đồng Đông Sơn và 
ảnh hưởng của nó đã tìm thấy khắp nơi: 
từ Nam Trung Hoa, Thái Lan đến cả các 
nước ĐNÁ hải đảo
- Nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc
• Giới khoa học tìm thấy những di chỉ khảo cổ
của thời kỳ đồ đá cũ ở núi Đọ (Thanh Hóa);
thời kỳ đồ đá giữa ở Hòa Bình; thời kỳ đồ đá
mới ở Bắc Sơn (Lạng Sơn).
• Khoảng 4 nghìn năm về trước, đã chuyển
dần từ thời kỳ đồ đá mới sang thời kỳ đồ
đồng, dần dần hình thành nền văn hóa chung
cho cả vùng Đông nam á là nền văn hóa
Đông Sơn (Thanh Hóa) khoảng 3000 đến
2000 năm trước đây. Kỹ thuật chế tác đồ
đồng đã vươn lên trình độ khá cao mà trống
đồng Đông Sơn là sản phẩm tiêu biểu.
• Đến năm 179 TCN, với sự sai lầm của An
Dương Vương, nước Âu Lạc bị thôn tính
vào nước Nam Việt của Triệu Đà. Đến
năm 111 tcn, nước Nam Việt bị thôn tính
vào đế quốc Hán
Bà kể ngày xưa chuyện Mỵ Châu, trái tim
lầm chỗ để trên đầu, nỏ thần vô ý trao tay
giặc
Đi qua Đông Anh nay vẫn còn thành Cổ loa
• Từ đầu Công nguyên trở đi, dần dần đến
thời kỳ đồ sắt, chiếc cày sắt với sức kéo
của trâu xuất hiện. Mở rộng việc làm thủy
lợi dẫn thủy nhập điền, đắp đê, đắp đập,
đào kênh mương. Nghề trồng dâu, nuôi
tằm dệt vải xuất hiện với sản phẩm “lụa
Giao Chỉ”. Tiếp thu công nghệ làm giấy
của Trung quốc, tổ tiên ta làm ra giấy từ
vỏ cây dó và các loại rêu biển, trầm
hương nổi tiếng thời bấy giờ.
• Công nghệ chế tác thủy tinh tiếp thu từ Ấn
Độ và từ Trung Á. Nghề nuôi trai lấy ngọc,
khảm xà cừ v.v
• Mặc dù bị người Hán tìm cách đồng hóa,
nhưng những người Hán sang định cư ở
nước ta lại đều bị đồng hóa vào lối sống,
phong tục tập quán Việt.
2. Giao lưu văn hóa tự nhiên Việt - Ấn
• Theo con đường của Bàlamôn giáo, phát triển
thành Ấn Độ giáo (hindu) với nhiều giáo phái
khác nhau: Brahama; Visnu, Shiva; Dòng văn
hóa này chủ yếu vào văn hóa Chăm từ thế kỷ
đầu công nguyên
• Theo con đường của Phật giáo (thế kỷ đầu cn)
Phía Bắc (Bắc tông – Đại thừa)
Phía Nam (Nam tông – Tiểu thừa)
Khi vào Việt Nam, phật giáo cũng bị biến hóa cho 
phù hợp với phong tục tập quán của cư dân bản 
địa
Phật giáo
• Có nhiều nghiên cứu cho rằng phật giáo vào
Trung hoa thông qua Giao châu, tập trung ở
trung tâm Phật giáo Luy Lâu. Trung tâm PG
Luy Lâu được hình thành do sự viếng thăm
của các thương nhân Ấn Độ đến bằng
đường biển
• Như vậy, đạo Phật tại Giao Châu chắc chắn
do từ Ấn Độ truyền sang trực tiếp. Mãi về
sau mới lại do từ Trung Hoa tiếp tục truyền
xuống.
2.1. Vài nét về văn hóa Chăm
• Người Chăm thuộc chủng Nam Á, là một
trong 5 dân tộc thuộc ngữ hệ Malayo –
polinesien (Nam đảo).
• Vương quốc Lâm ấp (tiền Chămpa) hình
thành từ thế kỷ thứ hai đầu cn, tồn tại gần 15
thế kỷ (II – XV) từ Đèo Ngang đến Bình
Thuận, chia làm các tiểu vương quốc:
Amaravati (Quảng bình đến Đà Nẵng); Vijaya
(Quảng Ngãi, Bình Định); Kauthara (Phú Yên
- Khánh Hòa) Panduranga (Ninh Thuận –
Bình Thuận)
Văn hóa Chăm
• Văn hóa Chăm được hình thành từ nền văn
hóa Sa Huỳnh
• Sự hình thành vương quốc Chămpa gắn liền
với các tôn giáo Ấn Độ, ảnh hưởng sâu đậm
của Bàlamôn giáo và văn hóa Ấn Độ.
• Với sự ảnh hưởng của các tôn giáo Ấn Độ,
người Chăm đã xây dựng nên hệ thống đền
tháp rất phong phú cùng với nền nghệ thuật
kiến trúc và điêu khắc, nghệ thuật âm nhạc
và múa phát triển rực rỡ.
• Tháp Chàm 
Pôklongirai ở 
Ninh Thuận 
trong lễ hội Kate
Nhân chủng Chăm: mặt 
vuông, mắt xếch, môi 
dày)
Trang phục gần như khỏa 
thân, vú căng tròn, cặp 
đùi thon, hông rộng, cổ 
tay tròn lẳn
Động tác múa tạo nên một 
hình khối cân đối. Nửa 
thân dưới và 2 chân 
khụy xuống khuỳnh rộng 
đưa sang trái, nửa thân 
trên và tay trái chìa 
xuống dưới đưa sang 
phải
• Đầu và tay phải co lại giơ
lên cao đưa sang trái để
trả lại thế quân bình.
Động tác đổi hướng ấy
vừa uyển chuyển vừa
đầy sức mạnh. Sở dĩ
như vậy là vì cái đẹp của
hình khối đó chính là của
thế võ. Chân khuỳnh là
thế đứng tấn, một tay
che bên dưới là để tự vệ,
tay kia co lại đưa lên cao
là để tấn công
Chămpa
• Mô hình vương quyền Ấn Độ được các triều
đại Chămpa sử dụng triệt để
• Theo các sử liệu, Chămpa có 38 châu lớn
nhỏ, nhà vua dùng anh em làm phó vương
hay thứ vương và hệ thống quan lại cai trị
mà tên gọi các quan chức và đơn vị hành
chính đều có nguồn gốc các thuật ngữ Ấn
Độ
• Do ảnh hưởng của Bàlamôn giáo nên xã hội
Chămpa mang nặng dấu ấn của chế độ đẳng
cấp
Tôn giáo Chăm
• Cũng như nhiều quốc gia cổ đại khác ở
ĐNÁ, Chămpa không kỳ thị tôn giáo mà
ngược lại, bao trùm lên lịch sử Chămpa
là sự hỗn dung giữa tất cả các tôn giáo
và giáo phái ở Ấn Độ. Người Chăm tiếp
nhận tất cả: Đức hiếu sinh, từ bi của
Phật giáo, tình thương của Visnu giáo
và cả tính hung bạo quyền lực của
Shiva giáo
Văn hóa Chăm
• Người Chăm H’roi ở cư trú ở vùng rừng
núi phía tây các tỉnh Phú Yên và Bình
định, không theo tôn giáo nào nên văn hóa
của họ mang chất văn hóa các dân tộc
Tây Nguyên.
• Người Chăm ở Ninh – Bình Thuận còn giữ
được nhiều yếu tố văn hóa truyền thống
lâu đời và ảnh hưởng Bàlamôn giáo và
sau này là các giáo phái của Ấn Độ giáo
(hindu)
Văn hóa Chăm
• Tuy chịu ảnh hưởng sâu nặng từ nguồn
gốc văn hóa các tôn giáo Ấn Độ, nhưng
sự biệt lập quá lâu đã làm cho văn hóa Ấn
Độ ở cộng đồng người Chăm ở Ninh
Thuận – Bình Thuận bị bản địa hóa sâu
đậm, hình thành nên một kiểu văn hóa địa
phương, từ đó người Chăm tạo nên một
sắc thái văn hóa phong phú, đậm nét riêng
2.2. Vài nét về văn hóa óc eo
Văn hóa Óc eo thuộc các tỉnh
Nam bộ, cư dân ở đây có
nhiều vùng sinh thái khác
nhau và có những nét văn hóa
khác nhau
• Tiểu vùng từ giác Long Xuyên:
Vào những năm 1931 – 1936 Các nhà khoa
học Pháp tìm thấy những di tích lớn như
Ba Thê, Đá Nổi nằm ở những nơi giao hội
của các đường nước cổ. Bản thân Óc eo
là thị cảng. Ngoài ra, trong khu tứ giác
Long Xuyên có các di tích cư trú nhà sàn,
xưởng thủ công, kiến trúc đền thờ, đền
tháp, mộ hỏa táng.
• Tiểu vùng Đồng Tháp Mười
Di tích phân bổ ở nhiều vị trí khác nhau. Di
tích có quy mô nhỏ. Dân cư sống ở trên
nhà sàn hoặc nhà đất. Ngoài ra, còn có
kiến trúc đền tháp, mộ hỏa táng, bia ký
• Tiểu vùng ven biển Tây Nam
(Vùng U minh – Năm Căn) Di tích đều tập
tập trung ở vùng trũng: nhà sàn, kiến trúc
đá, mộ táng, bệ thờ, tượng thần
• Tiểu vùng rừng Sác duyên hải: Di
tích là những gò đất đắp nổi cao hơn mặt
biển chừng 1-3m. Đó là các “giồng”. Đây
là nơi giao tiếp giữa văn hóa Óc eo –
Đồng Nai và Sa huỳnh.
• Tiểu vùng ven biển Đông: Từ sông
Tiền đến Minh Hải. Di tich phân bố ở đồng
bằng ven biển, giáp sông Tiền và sông
Hậu với các di tích kiến trúc lớn như Lưu
Cừ II, Trà Cú, Gò Thành, di tích mộ táng,
minh văn chữ Phạn và di tích cư trú
• Tiểu vùng Đông Nam bộ:
• Đây là vùng chuyển tiếp từ cao nguyên
xuống đồng bằng sông Cửu Long. Di tích
di vật Oc eo có kiến trúc gạch đá hỗn hợp
tượng thần như di tích Gò Cây Mai, Bình
Tá, Gò Xoài.
• Văn hóa hậu Óc eo chủ yếu tìm thấy ở
vùng Biên Hòa, Long Thành. Vùng Nam
Cát Tiên là một trung tâm lớn
• Văn hóa Óc eo đã từng phát triển. Họ xây
dựng nhiều công trình phục vụ tôn giáo
như đền tháp, mộ táng. Rất tiếc những
công trình này đều đã bị phá hủy, nay chỉ
còn nền móng. Các công trình này có quy
mô lớn, diện tích rộng, xây dựng kiên cố
bằng gạch, đá, ngói
• Người Óc eo chủ yếu trồng lúa, dừa, mía,
cau và nhiều loại cây quả khác. Phát triển
chăn nuôi, thuần dưỡng gia súc
• Nghề thủ công phát triển cao như nghề
làm đồ trang sức vàng, đá mang biểu
tượng Bàlamôn giáo và phật giáo như
linga bằng vàng đâm xuyên qua một lá
vàng mỏng tượng trưng cho màng trinh
v.v
• Nghề gia công kim loại màu, nhất là đồ
thiếc rất phát triển.
• Nghề chế tác đồ đá làm đồ gia dụng và
điêu khắc như cối, chày, các bức tượng
Phật, các loại thần
• Nghề làm gốm cũng phát triển, chế tác
bằng bàn xoay như chén bát, bình, vò,
chai,
• Nghề sản xuất vật liệu xây dựng cũng
phát triển để xây dựng đền, tháp, mộ hỏa
táng
• Trước đây, người ta cho rằng ngừơi Óc
eo là tổ tiên của người khmer. Nhưng
những nghiên cứu gần đây đã chứng minh
ngược lại. Những di tích tìm được cho
thấy đây là sản phẩm của người nói tiếng
Malayo – Polinésien cư trú. Khi phân tích
các sọ cổ và xương người cổ ở di tích Óc
eo, các nhà khoa học cho rằng đây là hài
cốt của người Indonesia.
• Như vậy văn hóa Óc eo có sự ảnh hưởng
của văn hóa Ấn Độ
• Như vậy, thiên niên kỷ đầu công nguyên ở
Việt Nam có ba nền Văn hóa: Văn hóa
châu thổ Bắc bộ, Văn hóa Chăm và Văn
hóa Óc eo. Diễn trình của Văn hóa Việt
Nam là diễn trình của 3 nền văn hóa này.
• Ở châu thổ Bắc bộ, thời kỳ Bắc thuộc và
chống Bắc thuộc
• Ở Trung bộ và Nam bộ là Văn hóa Chăm
và văn hóa Óc eo tiếp xúc một cách tự
nhiên với văn hóa Ấn Độ, khiến cho 2
vùng này có những nét văn hóa đặc thù
riêng.
3. Lớp Văn hóa giao lưu với Trung Hoa 
3.1. Giai đoạn thời kỳ chống Bắc Thuộc
(Từ Trước công nguyên đến khi Ngô Quyền giành lại độc
lập).
- Ý thức đối kháng bất khuất, sự ra đời
của quốc hiệu Nam Việt từ trước CN:
Đến năm 40 – 43: Khởi nghĩa Hai Bà Trưng, bà
Triệu Thị Trinh (246), Lí Bôn với nước Vạn Xuân
(544 – 548), Triệu Quang Phục (548 – 571), Mai
Thúc Loan (722), Phùng Hưng (791), cha con họ
Khúc (906 - 923), Dương Diên Nghệ (931 -937)
và đỉnh cao là Ngô Quyền (938).
Suy tàn văn minh Âu – Lạc
- Sự suy tàn của văn minh Văn Lang – Âu lạc
bắt nguồn từ: 1) sự suy thoái tự nhiên có
tính quy luật của một nền văn hóa khi đạt
đến đỉnh cao. 2) Sự tàn phá dã man của kẻ
xâm lược với âm mưu đồng hóa thâm độc
- Diễn ra quá trình giao lưu - tiếp nhận văn hóa
Trung Hoa, hội nhập vào văn hóa khu vực.
Tuy tiếp xúc trực tiếp với Trung hoa, nhưng
Nho giáo hầu như vào ko được bao nhiêu. Lí
do
3.2. Giai đoạn văn hóa Đại Việt:
• Ngô – Đinh - Tiền Lê:
• Lý - Trần – Lê, đỉnh cao là thời đại Lý Trần 
- sự hưng thịnh của Phật Giáo, tiếp nhận 
Nho Giáo, sau đó là Đạo giáo > tam giáo 
đồng quy
4. Lớp văn hóa giao lưu với phương Tây.
4.1. Giai đoạn văn hóa Đại Nam: Thời Gia
Long: quốc hiệu Việt Nam: Lần đầu tiên,
nước ta thống nhất lãnh thổ từ Đồng Văn
đến Cà Mau
- Sau hỗn độn Lê - Mạc, Trịnh Nguyễn, Nho
giáo được phục hồi và suy tàn
- Khởi đầu của sự thâm nhập văn hóa
phương tây: Pháp, Bồ đào nha
- Chữ Quốc Ngữ
4.2. Giai đoạn văn hóa Hiện đại:
- Tư tưởng Mac – Lê nin: Bác Hồ đã tiếp thu
Chủ nghĩa Mác Lênin và vận dụng một
cách sáng tạo vào VN, từ tư duy cảm tính
sang tư duy lý tính, từ tư duy tổng hợp
sang tư duy phân tích, từ
Văn hóa giao lưu với các nước 
Đông Âu
- Văn hóa Đông Âu (Nga, Bun, Tiệp, Đức):
Đa số cán bộ các lĩnh vực được đào tạo ở
Nga (Khoa học tự nhiên, khoa học xã hội),
trong đó có văn hóa nghệ thuật như âm
nhạc, hội họa, văn chương v.v...Một số
lượng lớn lao động hợp tác trong một thời
gian dài, số lượng người VN ở lại Đông
Âu khá lớn hình thành đội ngũ Việt Kiều,
một số chuyển sang Tây Âu, tiếp nhận và
phổ biến văn hóa.
Sự ảnh hưởng văn hóa Mỹ
- Văn hóa Mỹ ảnh hưởng trong thời gian Mỹ
chiếm đóng từ 1954 đến 1975. Sau năm
1975, số lượng người VN ở nước ngoài
cũng không nhỏ.
- Sau năm 1986, với chủ trương mở cửa,
văn hóa ngoại sinh ồ ạt vào VN, một số lối
sống, tư duy kinh tế thị trường, tư duy văn
hóa ảnh hưởng khá lớn vào vănhóa nội
sinh.
5. Văn hóa thời kỳ đổi mới
Sau năm 1986, với chủ trương mở cửa, văn
hóa ngoại sinh ồ ạt vào VN, một số lối
sống, tư duy kinh tế thị trường, tư duy văn
hóa ảnh hưởng khá lớn vào văn hóa nội
sinh.
Văn hóa thời kỳ đổi mới
Từ 1986 đến nay, với đường lối mở cửa
“đa phương hoá, đa dạng hoá” trong
quan hệ đối ngoại, đất nước ta có điều
kiện giao lưu VH với rất nhiều nước trên
thế giới, trước hết là các nước trong
khu vực, trong châu lục. Để vừa kế thừa
những giá trị văn hóa truyền thống, vừa
tiếp nhận được những thành tựu của
loài người, trong các nghị quyết của
đảng ta đều chỉ rõ: Giữ gìn bản sắc văn
hóa dân tộc, tiếp thu có chọn lọc tinh
hoa văn hóa thế giới.