Bài giảng Môi trường tự nhiên - Bài 3: Không gian, thời gian và chủ thể văn hóa Việt Nam - Phan Quốc Anh

BÀI 3
KHÔNG GIAN, THỜI GIAN 
VÀ CHỦ THỂ
VĂN HÓA VIỆT NAM
1. KHÔNG GIAN VĂN HÓA 
• Không gian văn hóa liên quan đến lãnh thổ
nhưng ko đồng nhất với không gian lãnh thổ
• Không gian gốc của Văn hóa Việt Nam nằm
trong khu vực cư trú của người Bách Việt. Có
thể hình dung nó như một hình tam giác ngược
với cạnh đáy ở sông Dương Tử, đỉnh là vùng
bắc Trung bộ Việt Nam.
• Đây là cái nôi của văn hóa nông nghiệp lúa
nước, nghệ thuật đúc đồng.
1.1. Không gian văn hóa của người Bách Việt
1.2. Không gian Văn hóa ĐNÁ
• Ở phạm vi rộng hơn, không gian văn hóa Việt
Nam nằm trong khu vực cư trú của người
Indonésien lục địa, lấy đỉnh là cực nam Việt
Nam.
• Không gian văn hóa Việt Nam được định hình
trong cơ tầng văn hóa ĐNÁ lục địa và hải đảo
(hình tròn).
• Vì vậy, các nhà nghiên cứu ĐNÁ cho rằng Việt
Nam là một ĐNÁ thu nhỏ
1.3. Văn hóa vùng 
và phân vùng văn hóa Việt Nam
“Vùng văn hoá là một vùng lãnh thổ có những
tương đồng về mặt hoàn cảnh tự nhiên, dân cư
sinh sống, ở đó từ lâu đã có những mối quan hệ
nguồn gốc và lịch sử, có những tương đồng về
trình độ phát triển kinh tế - xã hội, giữa họ đã
diễn ra những giao lưu, ảnh hưởng văn hoá qua
lại, nên trong vùng đã hình thành những đặc
trưng chung, thể hiện trong sinh hoạt văn hoá vật
chất và văn hoá tinh thần của cư dân, có thể phân
biệt với vùng văn hoá khác”
• Vùng văn hoá trước hết được hiểu theo cách
phân chia vùng lãnh thổ: văn hóa phương Tây,
văn hóa phương Đông. ở phương Tây lại chia
ra: Tây Âu, Đông Âu. Trong mỗi quốc gia lại
chia ra thành những vùng văn hoá nhỏ hơn.
• ở Việt Nam, văn hoá cũng được chia thành
nhiều vùng khác nhau. Các nhà khoa học có
nhiều cách chia khác nhau, thường là 6 hoặc 7
vùng
1.3. Văn hóa vùng 
và phân vùng văn hóa Việt Nam
• Tuy có sự đồng nhất trong tổng thể không
gian văn hóa, nhưng mỗi vùng lại vẫn có
những điều kiện tự nhiên sinh thái, xã hội
nhân văn khác nhau: “Trâu gõ mõ, chó leo
thang, ăn cơm lam, ngủ nhà sàn” (miền núi Tây
Bắc; hay: “Quảng Nam hay”; Xứ Thanh đaxứ
nghệ Đa tình”.
• GS Ngô Đức Thịnh và nhiều nhà khoa học
khác đã phân thành 6 vùng Văn hóa Việt
Nam (Có nhiều cách chia khác nhau)
Phân 
vùng 
văn 
hóa 
Việt 
Nam
1. Vùng văn hoá Tây Bắc
• 3.1. Tiểu vùng văn hoá Tây Bắc (Lai Châu, Sơn La, Lào
Cai, Yên Bái, ). Là nơi sinh sống và diễn ra quá trình
đồng hoá mạnh mẽ của các dân tộc Thái Trắng, Thái
đen, với các bộ tộc Môn – Khơ me, Tạng Miến
• 3.2. Tiểu vùng văn hoá miền núi phía bắc Trung bộ
(Thanh – Nghệ). Là địa bàn cư trú của các dân tộc Thái
với các tộc Môn – Khơ me, Hmông, Dao. Người Thái ở
đây có nguồn gốc di cư từ Tây Bắc xuống
• 3.3. Tiểu vùng hỗn cư Mường – Thái thuộc địa phận
tỉnh Hoà Bình, các huyện Nam Sơn La và bắc Thanh
Hoá
2. Vùng Văn hoá Việt Bắc
Các tỉnh Đông Bắc: Hà Giang, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Cao Bằng, 
Lạng Sơn, Bắc Giang, Quảng Ninh.
Cú thể chia thành cỏc tiểu vựng:
• 2.1. Tiểu vựng văn hoỏ xứ Lạng: Cao Bằng, Lạng Sơn, 
Bắc Cạn: Chủ yếu cú cỏc dõn tộc Tày, Nựng, Dao sinh 
sống.
• 2.2. Tiểu vựng văn hoỏ Đụng Bắc: Quảng Ninh, cỏc dõn 
tộc Việt, Hoa, Sỏn dỡu, Dao
• 2.3. Tiểu vựng rẻo cao: Bao gồm miền nỳi cao cỏc tỉnh Hà 
Giang, Cao Bằng, Lào Cai, gồm cỏc dõn tộc như H’Mụng, 
Dao
3. Vùng Đồng bằng Bắc bộ
• Là cư dân sống dọc theo lưu vực sông Hồng
và sông Thái Bình, là vùng đồng bằng vào
loại lớn nhất của miền bắc Việt Nam. Đa
phần là người Việt, là trung tâm của các nền
văn minh lớn như văn minh Đông Sơn, văn
minh Đại Việt. Kinh tế là nông nghiệp lúa
nước, “xa rừng, nhạt biển”.
3. Vùng Đồng bằng Bắc bộ
– Tiểu vùng đất Tổ – Phú Thọ (xứ Đoài)
– Tiểu vùng Kinh Bắc (xứ Bắc)
– Tiểu vùng Thăng Long
– Tiểu vùng Duyên hải Đông Bắc (xứ Đông)
– Tiểu vùng Sơn Nam (xứ Sơn Nam)
4. Vùng văn hóa Trung bộ
• Tiểu Vùng văn hoá duyên hải Bắc Trung Bộ: Bao gồm
địa phận đồng bằng và duyên hải các tỉnh Thanh
Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Trị và Thừa thiên
– Huế (quận Cửu Chân – Nhật Nam xưa). Có thể
chia thành các tiểu vùng:
• 4.1. Tiểu vùng văn hoá xứ Nghệ: Bao gồm Nghệ
An và Hà tĩnh, chủ yếu là người Việt sinh sống
• 4.2. Tiểu vùng văn hoá Bình Trị Thiên: Chủ yếu
là người Việt
4. Vùng Văn hóa Trung bộ
• Vùng văn hoá duyên hải Trung và Nam Trung bộ:
Từ đèo Hải Vân đến hết Bình Thuận. Có thể chia 
thành 2 tiểu vùng:
• 4.3. Tiểu vùng xứ Quảng (Ngũ Quảng – Trung 
Trung Bộ): Chủ yếu là người Việt
• 4.4. Tiểu vùng Khánh Hoà, Ninh Thuận và Bình 
Thuận (Nam Trung bộ): Chủ yếu là người Việt, 
Chăm.
5. Vùng văn hoá Tây Nguyên
Có thể chia thành 4 tiểu vùng:
5.1. Tiểu vùng Trường Sơn: Miền núi các tỉnh
Bình Trị Thiên, Quảng Nam, Đà Nẵng: Nơi cư
trú của các tộc người Katu – Bru (thuộc ngữ hệ
Môn Khơ me) như Bru, Catu, Tà ôi, Pa cô
5.2. Tiểu vùng Bắc Tây Nguyên: Vùng miền núi
Gia Lai, Kon Tum, Đây là nơi cư trú của các
tộc người thuộc nhóm Ba na bắc nói tiếng Môn
– Khơ me gồm: Ba na, Xơ Đăng, Giẻ Triêng,
Brâu
5. Vùng văn hoá Tây Nguyên
• 5.3. Tiểu vùng Trung Tây Nguyên: Các tỉnh Đắc Lắc
và phía tây tỉnh Phú Yên, Khánh Hoà, phần Nam
Gia Lai: Nơi cư trú của các tộc người thuộc ngữ hệ
Nam Đảo như Ê Đê, Gia rai
5. Vùng văn hoá Tây Nguyên
• 5.4. Tiểu vùng Nam Tây Nguyên: Tỉnh Đắc
Nông, Lâm Đồng và phía tây các tỉnh Ninh
Thuận, Bình Thuận, Bình Phước, Đồng Nai,
nơi cư trú của các tộc người nói ngôn ngữ
Môn – Khơ me thuộc nhóm phía nam như:
M’nông, Mạ, K’ho và một số tộc ngôn ngữ
Nam Đảo như Raglai, Chu Ru (ở miền núi
các tỉnh Nam Trung bộ).
6. Vùng Văn hoá Nam bộ
• Là nơi cư trú của các tộc người Việt, Hoa, 
đến khai phá. Dân bản địa là Khmer, Mạ, 
Xtiêng, Chơro, Mnông.
• 6.1. Tiểu vùng đồng bằng sông Cửu Long
• 6.2. Tiểu vùng sông Đồng Nai
• 6.3. Tiểu vùng Sài Gòn – Gia Định
6. Vùng Văn hoá Nam bộ
• Nằm trong khu vực sông Đồng Nai vả hệ
thống sông Cửu Long. Khí hậu 2 mùa rõ rệt.
Mênh mông nước và kênh rạch. Nhà ở trải
dài theo kênh, ven lộ.
• Tính khí dân Nam bộ phóng khoáng; tín
ngưỡng tôn giáo phong phú và đa dạng,
sớm tiếp cận và đi đầu trong quá trình giao
lưu hội nhập với phương Tây.
2. CHỦ THỂ VÀ THỜI GIAN VĂN 
HÓA VIỆT NAM
• Thời gian văn hóa được xác định từ lúc một
nền văn hóa hình thành đến khi tàn lụi và do
chủ thể văn hóa quy định (lịch sử văn hóa)
• Chủ thể của văn hóa Việt Nam là người
Việt Nam
• Về nguồn gốc dân tộc Việt Nam có nhiều
giả thuyết khác nhau
2.1. Nguồn gốc các dân tộc Việt Nam
- Trong phạm vi của trung tâm hình thành loài 
người phía Đông 
- Trong khu vực hình thành của đại chủng 
phương Nam (Australoid)
Mongoloid + Melanésien
= Indonésien
• Vào thời đồ đá giữa (khoảng 10 nghìn năm
trước) có một dòng người thuộc đại chủng
Mongoloid từ phía tây dãy Himalaya thiên
di về hướng đông nam, tới vùng ĐNÁ cổ
đại thì dừng lại và hợp chủng với cư dân
Melanésien bản địa (thuộc đại chủng
Australoid) dẫn đến sự hình thành chủng
Indonésien với nước da ngăm đen, tóc quan
dợn sóng, tầm vóc thấp.
Indonésien (cổ Mã Lai, ĐNÁ tiền sử)
• Người Indonésien (cổ Mã Lai, ĐNÁ tiền
sử) từ đây lan tỏa ra, người Indonésien cư
trú trên toàn bộ địa bàn ĐNA cổ đại: phía
bắc tới sông Dương Tử, phía tây tới đông
Ấn độ, phía đông tới quần đảo Philippin,
phía nam tới Indonexia
Chủng Bách – Việt
• Từ cuối thời đá mới, đầu thời đại đồ đồng (khoảng
5 nghìn năm cách nay) phía nam Trung Hoa hình
thành chủng Nam – Á trên cơ sở hợp chủng
Indonésien với Mongoloid
• Dần dần chủng Nam – Á chia tách thành nhiều
dân tộc gọi là Bách Việt (trăm): Điền Việt, Mân
Việt, Dương Việt, Đông Việt, Nam Việt, Lạc Việt
v.vsinh sống khắp khu vực phía nam sông
Dương Tử cho tới Bắc Trung bộ Việt Nam ngày
nay.
2.2. Các nhóm ngôn ngữ ở Việt Nam 
• Các tộc người dần chia tách ra các khối cư dân,
mỗi khối hình thành những nhóm ngôn ngữ
như nhóm Môn – Khmer, nhóm ngôn ngữ Việt
– Mường; Tày – Thái; Mông - Dao
• Quá trình chia tách này dần dần hình thành
những tộc người cụ thể, trong đó có người Việt
(Kinh) ở Việt Nam tách ra từ khối ngôn ngữ
Việt – Mường vào khoảng thế kỷ VII – VIII
(cuối thời bắc thuộc)
Chủng Nam – Á 
(Austroasiatic = Bách Việt)
Austronésien 
(Nam Đảo)
Chủng Indonésien
(Cổ Mã lai – ĐNÁ tiền sử)
Nhóm 
Chăm
Nhóm 
Môn –
Khmer 
Nhóm 
Việt –
Mường
Nhóm
Tày -
Thái
Nhóm
Mông 
- Dao
Chăm 
Raglai 
Ê Đê 
Churu
Mnông 
Khmer 
K’ho 
Xtiêng
Việt 
Mường 
Thổ 
Chứt
Tày 
Thái 
Nùng 
Caolan
Mông 
(mèo) 
Dao 
Pàthẻn
Cư dân nhóm ngôn ngữ Nam – Đảo
• Ở phía nam, dọc theo dải Trường Sơn, vẫn là
địa bàn cư trú của người Indonésien. Vì sống
biệt lập nên vẫn lưu giữ được những thành tố
văn hóa gốc hải đảo. Đó là tổ tiên của người
Chăm, Giarai, Raglai, Ê đê, Churu, H’roi
(nhóm ngôn ngữ Malayo – Polinésien – Nam
đảo).
• Vì vậy, ngày nay, nền văn hóa Việt Nam vừa có
sự thống nhất, vừa có sự đa dạng
Kết luận
• Với sự hình thành các nhóm cư dân cùng sinh
sống từ khởi nguồn khởi thủy, trên lãnh thổ Việt
Nam ngày nay có nhiều nhóm ngôn ngữ khác
nhau, hình thành nên trên 54 dân tộc anh em. Cùng
với điều kiện tự nhiên sinh thái, xã hội nhân văn
trong một không gian văn hóa chung, các dân tộc
Việt Nam đã xây dựng nên nền Văn hóa Việt Nam
phong phú, đa dạng trong một thể thống nhất là
bản sắc văn hóa Việt Nam
Câu hỏi ôn tập
1. Hãy trình bày không gian văn hóa Việt Nam
2. Thế nào là văn hóa vùng và phân vùng Văn hóa
Việt Nam. Bạn biết nhiều về vùng văn hóa nào
nhất?
3. Chủng Indonesien hình thành từ 2 chủng người
nào?
4. Người Bách Việt hình thành từ sự hợp các chủng
nào?
5. Nhóm ngôn ngữ Nam Đảo ở Việt Nam gồm
những dân tộc nào?