Bài giảng Khoa học đất - Chương 2, Bài 1: Các yếu tố hình thành đất

 Chương 2
Bài 1. Các yếu tố hình thành đất
 Mục tiêu
• Liệt kê 5 yếu tố hình thành đất. 
• Tác động của các yếu tố đến 
 quá trình hình thành đất. 
• Liên quan giữa các yếu tố tác 
 động và đặc điểm phẩu diện 
 đất.
• ĐẤT KHÁC NHAU TỪ NƠI NÀY ĐẾN 
 NƠI KHÁC DO CƯỜNG ĐỘ TÁC ĐỘNG 
 CỦA CÁC YẾU TỐ KHÁC NHAU TRÊN 
 NHỮNG ĐỊA ĐIỂM KHÁC NHAU
1. 5 YẾU TỐ HÌNH THÀNH ĐẤT
 ĐẤT = f(cl,o,r,p,t)
 • Khí hậu (Climate) Yếu tố chủ động
 • Sinh vật (Organisms)
 • Địa hình (Topography/relief)
 • Mẫu chất(Parent Material) Yếu tố thụ 
 • Thời gian (Time) động
2. Sự hình thành đất=phong hoá= 
 quá trình biến đổi đá thành đất
Mẫu chất(PM) điểm bắt đầu của quá trình hình 
thành đất. 
• Đất bắt đầu hình thành sau khi mẫu chất 
 được tích tụ hay phơi bày ra bên ngoài. 
• Các tính chất của mẫu chất ảnh hưởng đến 
 tính của đất được hình thành.
 2.1. mẫu chất
Vật liệu ban đầu hình thành đất
 1. Đá có sa cấu mịn sẽ hình thành mẫu 
 chất/đất có sa cấu mịn
 2. Khoáng có màu sậm phong hoá nhanh, & 
 hình thành đất có độ phì nhiêu cao.
 a. Các loại đá
• magma (vd., granite (hoa cương), 
 basalt)
• Trầm tích (vd., đá vôi, đá phiến sét)
• Biến tính (vd đá hoa, phiến 
 thạch)
 Nguồn gốc và tính chất
Loại đá Nguồn gốc Ví dụ Tính chất
Magma Magma nguội Granite (hoa Màu sáng, sa cấu thô.
 cương)
 Basalt Màu sậm, sa cấu mịn.
Trầm tích Tích tụ và bị nén Phiến sét, Nhiều màu, mịn.
 chặt Sa thạch, Nhiều màu, thô .
 Đá vôi Màu sáng, nhiều vỏ sò
 hay CaCO3
Biến tính magma &trầm Đá phiến Nhiều màu, phiến, cứng.
 tích bị biến đổi Đá hoa (marble) Nhiều màu, biến đổi từ
 đá vôi.
 Đá magmaĐá 
NguoäiPhong n hanhoùah Phongnguo hoùaäi chaäm
 nhanh chaäm
 Trung bìnhTrung 
 Sa cấu
 thoâ
 mòn
 Thạch anh
 Nghèo dinh dưỡng dinh Nghèo
 Khoáng màu sáng Khoáng 
 Fe và Mg cao Mg và Fe 
 Màu sậm
 b. Phân loại mẫu chất
1. Hình thành từ đá tại chỗ (residuum)
2. “vận chuyển”
 – troïng löïc (söôøn tích)
 – nöôùc
 – baêng haø
 – gioù
3. Hữu cơ (xác bã thực vật)
 Các loại mẫu chất
Loại mẫu chất Kiểu vận chuyển Mực độ sắp xếp
 hạt
Băng hà Baêng haø thaáp
Bồi tích Soâng/suoái cao (haït to laéng tröôùc)
Sườn tích Troïng löïc thaáp
Cồn cát gioù cao
Trầm tích ao hồ Nöôùc (hoà) cao
Tại chỗ khoâng khoâng
 MẪU CHẤT TẠI CHỖ
• Granite
• basalt
 MẪU CHẤT TẠI CHỖ
• Sa thạch
• Đá vôi
 Mẫu chất vận chuyển
• Sườn tích/
trọng lực
• Phù sa/nước 
 Mẫu chất vận chuyển
• Hòang thổ (hạt mịn-
 thịt)-vận chuyển do 
 băng hà
 Mẫu chất vận chuyển do gió
• Cồn cát (hạt cát)
c. ảnh hưởng của kiểu mẫu chất vận chuyển đến 
 hình thái phẩu diện đất
 A A
 A
 Bw AB
 40cm
 C
 Bt1
 1m
 C
 Coàn caùt 1.5m Bt2
 C
 Phuø sa 
 môùi phuø sa coã
(giaûi thích caùc phaåu dieän ñaát)
 d. ảnh hưởng của loại đá đến đất
 A
 A
 Bw
 AB 40cm
 C
 1.5m
 Bt1
 Bt2 Granite
 C Thoâ, 
 saùng
 ñaù Mòn, 
 phieán seùt saäm
(giaûi thích phaåu dieän ñaát)
 Nước-đất
 A
 A
 Bw 40cm
 R
 60cm
 Cr
 ñaù voâi, khí 
 haäu khoâ haïn
 Ñaù voâi, khí 
 haäu aåm öôùt
(ghi theâm chi tieát treân caùc phaåu dieän)
1. 5 YẾU TỐ HÌNH THÀNH ĐẤT
 ĐẤT = f(cl,o,r,p,t)
 • Khí hậu (Climate) Yếu tố chủ động
 • Sinh vật (Organisms)
 • Địa hình (Topography/relief)
 • Mẫu chất(Parent Material) Yếu tố thụ 
 • Thời gian (Time) động
 2. ảnh hưởng của khí hậu đến 
 sự hình thành đất
1. Nhieät ñoä
2. Möa (giaùng thuûy) höõu hieäu
 * löôïng nöôùc ngaám vaøo ñeán maãu chaát
 * phuï thuoäc vaøo:
 – Phaân boá theo muøa
 – Nhieät ñoä (boác hôi & toác ñoä hình thaønh ñaát)
 – Ñòa hình
 – Khaû naêng thaám cuûa maãu chaát
 Nhiệt độ - ấm, nóng = phong hóa nhanh 
 -thấp, lạnh = chậm 
 Hình thành, phát triển đất 
 Giáng thủy – mưa nhiều = rửa trôi mạnh
 Mức độ rửa trôi – xác định= CaCO3 tích 
 lũy trên phẩu diện
 a. Aûnh höôûng cuûa khí haäu ñeán caùc tính chaát cuûa 
 ñaát: pH ñaát
1. cation base hoaø tan, röûa troâi
2. nöôùc nhieàu = sinh khoái cao (acids)
 Taïi sao?
b. Khí hậu-tích luỹ chất hữu cơ
 cô
 noùng= phaân giaûi 
 nhanh
 Chaát höõuChaát laïnh = sinh khoái thaáp
 thaáp cao
 Nhieät ñoä
c. Khí hậu-tốc độ hình thành khoáng sét
 nhanh
 g seùt
 ønh khoaùn
 chaäm
 thaáp cao
 Toác ñoä hình tha Vuõ löôïng
 d.Khí hậu-độ sâu tích luỹ 
 carbonate
 A A
 10cm
 Bk 80cm Bt
 Ck Ck
 Vuõ löôïng Vuõ löôïng 
 thaáp cao
(giaûi thích phaåu dieän ñaát)
Độ sâu tích lũy muối CaCO3
 e. Khí hậu-hình thái phẩu diện đất
 A A
 A A
 C Bk
 Bt
 Bo
10cm 1m >1m 15m
 C
 R C
 R C
 R
 Sa maïc, Khoâ haïn, Oân ñôùi, aåm Nhieät ñôùi, 
 vuøng cöïc baùn khoâ aåm
 haïn
(giaûi thích phaåu dieän ñaát)
 Naêm (5) yeáu toá hình thaønh ñaát
 Ñaát = f(cl,o,r,p,t)
• Khí haäu
 Caùc yeáu toá chuû ñoäng
• Sinh vaät
• Ñòa hình
• Maãu chaát Caùc yeáu toá thuï 
• Thôøi gian ñoäng
 3. ảnh hưởng của sinh vật đến sự hình 
 thành đất
• Thöïc vaät
 Loaïi reã, tính chaát hoùa hoïc cuûa laù, chaát höõu cô
• Vi sinh vaät
• Ñoäng vaät ñaát (giun ñaát, kieán, moái)
• Con nguôøi
 Động vật
• – đào bới, xáo trộn đất~ giun đất, . ~ làm thay 
 đổi tầng phát sinh. 
 Thực vật
• – bổ sung chất hữu cơ (OM).
• Đồng cỏ-lượng chất hữu cơ cao-hệ thống rễ.
 Đất rừng
• ~ lớp hữu cơ mỏng do lá rụng hàng năm.
 b. ảnh hưởng của sinh vật đến 
 sự hình thành đất
• Thöïc vaät:
 Heä thoáng reã, tính chaát hoùa hoïc laù, chaát höõu cô
• Vi sinh vaät
 – Taùc nhaân phaân giaûi chaát höõu cô, 
• Ñoäng vaät
 –Hình thaønh ñöôøng di chuyeån cuûa nöôùc, chaát höõu cô
• Con nguôøi
 – Caøy xôùi, neùn chaët ñaát, boùn phaân hoùa hoïc, thay 
 ñoåi loaïi hình söû duïng ñaát, thuûy lôïi
 c. ảnh hưởng của thực vật
 Ñaát ñoàng Röøng thay laù Röøng laù kim
 coû/noâng 
 nghieäp
Haøm löôïng dinh cao cao thaáp
döôõng trong dö 
thöøa thöïc vaät
Söï phaân giaûi 
 nhanh
chaát höõu cô nhanh chaäm
Hieän dieän trong 
taàng O khoâng Theo muøa coù
 Naêm (5) yeáu toá hình thaønh ñaát
 Ñaát = f(cl,o,r,p,t)
• Khí haäu
 Caùc yeáu toá chuû ñoäng
• Sinh vaät
• Ñòa hình
• Maãu chaát Caùc yeáu toá thuï 
• Thôøi gian ñoäng
•Luaân •Haáp thu 
chuyeån nhieàu 
Ca, Mg, K cation kim 
thaáp loaïi
•Hoùa tính •Hoùa tính 
ñaát: raát ñaát: kieàm
chua •Chaát 
•Phaân höõu cô 
giaûi phaân giaûi 
chaäm nhanh
•Hình •Hình 
thaønh thaønh 
taàng O taàng O 
daøy moûng 
 Caây laù kim Thöïc vaät thay laù
 (thoâng) (soài)
Thöïc vaät ñoàng coû Thöïc vaät
 röøng
 Tích luõy chaát 
 höõu cô
 Taàng röûa troâi 
 maïnh
 Hình thaønh caáu truùc 
 daïng khoái
 Tích tuï seùt, 
 muoái oxide
 Hình thaønh caáu truùc
 daïng laêng truï
 Maãu chaát
 Tích luõy CaCO3, 
 CaSO4
 Maãu chaát baét ñaàu
 phong hoùa
 ảnh hưởng của thực vật= chất 
 hữu cơ
 Ñaát ñoàng coû Ñaát röøng
 % muøn % muøn
)
(cm Khoâng bao goàm 
âu taàng O
Ñoä sa
 f. Mẫu chất & sinh vật
Maãu chaát Ñaïm trong ñaát röøng Ñaïm trong ñaát 
 (ppm) ñoàng coû (ppm)
Basalt
 354 584
 Cao nhaát
Rhyolite
 241 324
 Thaáp nhaát
h. sinh vaät ñaát
Vi khuaån
Tuyeán truøng
 Protozoa
moái
Ñoäng vaät khoâng xöông soáng khaùc
giun
 Chuoät!
 ~20 cm
-
 1.4 meters
 -
 Cross-sectional Tunnel void
 view of plaster-
 filled vole tunnel
Region of 
high 
hydraulic 
conductivity
Ñaøo bôùi sinh hoïc
 Naêm (5) yeáu toá hình thaønh ñaát
 Ñaát = f(cl,o,r,p,t)
• Khí haäu
 Caùc yeáu toá chuû ñoäng
• Sinh vaät
• Ñòa hình
• Maãu chaát Caùc yeáu toá thuï 
• Thôøi gian ñoäng
4. ảnh nhưởng của địa hình đến sự hình thành đất
 • Ñoä doác (doác –baèng phaúng)
 • Höôùng doác (maët höôùng doác: ñoâng, taây, nam, baéc)
 • Cao ñoä
 (lieân quan ñeán khí haäu, 
 sinh vaät)
 a. Vị trí cảnh quang
ñænh
 Trieàn/vai doác
 Söôøn doác
 Chaân doác
 Phuø sa
 soâng
 Ñoàng baèng
 Ñaù neàn
 Ví trí trên chuổi địa hình-đất
ñænh
 Ñaù neàn Söôøn doác
 Chaân doác
 Đỉnh-đất
• Đỉnh (bình nguyên) ít xói 
 mòn, số tầng phát sinh 
 nhiều 
 Sườn dốc- đất
 xói mòn mạnh, 
 nước thấm vào đất 
 ít nhất, do chảy 
 tràn- đất phát triển 
 rất chậm. 
 Chân dốc- đất
 Ap
• -tích tụ vật liệu do xói A1
 mòn từ trên-mực nước A2
 ngầm nông-rửa trôi A3
 mạnh
 AB
 Btg
 Nước
 Hướng dốc
• -quan trọng khi độ 
 dốc>10%.
Hướng dốc-đất A
 E
 Bt
 C
 A
 Bw
 C
 b. ảnh hưởng của địa hình đến đất
Vò trí ñænh trieàn söôøn Chaân doác Ñoàng baèng
% chaát höõu 
 1.5Thaáp 5.5
cô trong taàng 4.0 3.0 4.5
 A nhaát Cao nhaát
 Ñoä daøy 6 25
 taàng A 15 thaáp 10 18
 nhaát
 (cm) Cao nhaát
Sa caáu cuûa thòt Seùt pha Seùt pha 
 thòt l thòt
 taàng A thòt thòt
 seùt seùt
 pH 7.0 7.2
 địa hình-mực nước ngầm.
 Tiêu nước
• Tốt – đốm màu > 1,2m.
• Trung bình - đốm màu > 1-
 1,2m
• Kém- đốm màu > 0,6m
• Rất kém – tầng mặt sậm 
 - tầng sâu có màu sáng 
 (đốm màu đỏ)
 • Tiêu nước-màu sắc
• Tốt trung bình kém rất kém
Ñòa hình & söï hình 
 thaønh ñaát
• ñoä doác
• höôùng doác
• cao ñoä
Söï ña daïng 
cuûa maãu chaát/
sự đa dạng 
của đất
Ñaây laø loaïi maãu 
chaát gì?
 Naêm (5) yeáu toá hình thaønh ñaát
 Ñaát = f(cl,o,r,p,t)
• Khí haäu
 Caùc yeáu toá chuû ñoäng
• Sinh vaät
• Ñòa hình
• Maãu chaát Caùc yeáu toá thuï 
• Thôøi gian ñoäng
 Thời gian
• Sinh vật và khí hậu tác động lên mẫu chất 
 và địa hình theo thời gian.
• Tuổi của đất được xác định bởi sự phát triển 
 của đất, chứ không phải là số năm đất phát 
 triển.
• Mức độ già cổi của đất phụ thuộc vào 
 cường độ tác động của các yếu tố hình 
 thành đất (4 yếu tố).
 Đất phát triển liên tục theo thời 
 gian
A A A A A
 E E E
 Bw
C
 Bt1 Btqm
 Bt
 C
 C Bt2 Bqm
 • Trẻ/kém phát 
 triển
 • Già cổi/phát triển mạnh
5. Đất phát triển liên tục theo thời gian
 A
 A A
 C
 1m
 Bw
 C >1m E
 15m
 Bt
 C
 C
 Maãu chaát Raát thuaàn 
 treû Thuaàn thuïc (giaø 
 thuïc coåi)
a. Thôøi gian: tính lieân tuïc
Giaû söû: - caû 2 hình thaønh treân maãu chaát phuø sa
 - ñòa hình töông töï
 A
 10cm A
 Bt1
 80cm
 C Bt2
 C
 Ñoàng baèng Ñoàng baèng phuø sa coå
 phuø sa môùi
 b. Aûnh höôûng cuûa thôøi gian ñeán ñaát
Tuoåi ñaát/ söï phaùt Chöa thuaàn thuïc Thuaàn thuïc (giaø 
trieån (treû) coåi)
khoaùng Nguyeân sinh: Thöù sinh: 
 quartz, feldspar, ... smectites, illite, ...
Ñoä phì nhieâu
 thaáp cao
Haøm löôïng seùt
 thaáp cao
III. Caùc yeáu toá laøm chaäm söï phaùt trieån cuûa ñaát
 • Vuõ löôïng vaø aåm ñoä thaáp
 • Maãu chaát chöùa nhieàu thaïch anh
 • Haøm löôïng seùt quaù cao
 • Möïc nöôùc ngaàm cao
 • Ñoä doác quaù lôùn
 • Nhieät ñoä laïnh
 • Hieän dieän caùc ñoäc toá ñoái vôùi thöïc vaät
 Caâu hoûi kieåm tra maãu
cho 1 phaåu dieän ñaát nhö sau, cho bieát khí haäu cuûa 
vuøng naøy? pH ñaát khoâng thay ñoåi trong suoát phaåu 
dieän?
 A
 Bt1
 Bt2
 Bk
 Ck